ZHVILLIMET E FUNDIT POLITIKE, EKONOMIKE DHE SEKTORIALE

Transcript

1 ZHVILLIMET E FUNDIT POLITIKE, EKONOMIKE DHE SEKTORIALE Zhvillimet Politike Kosova është kandidat potencial për anëtarësim në Bashkimin Evropian (BE). Procesi i integrimit deri më tani i penguar nga njohja jo-unanime e pavarësisë së Kosovës nga vendet anëtare të BE-së ka marrë një shtytje të fuqishme në fillim të vitit 2012 nga marrëveshjet e arritura në bisedimet e ndërmjetësuara nga BE me Serbinë për menaxhimin e integruar të kufirit dhe përfaqësimin e Kosovës me fusnotë në forumet rajonale. Ky kompromis me fusnotë duhet t i mundësojë Komisionit Evropian (KE) të vendosë marrëdhënie kontraktuale me Kosovën dhe kështu, të marrë hapat e parë në Procesin e Stabilizim-Asociimit. Paralelisht, KE ka hapur dialogun e liberalizimit të vizave, ndërkohë që Grupi Drejtues Ndërkombëtar u pajtua për t'i dhënë fund pavarësisë së mbikëqyrur të Kosovës deri në fund të vitit Çështja e pazgjidhur e statusit mbetet një pengesë kyçe në arritjen e objektivave të përgjithshme të integrimit politik dhe zhvillimit socio-ekonomik. Që nga marsi i vitit 2012, 89 vende e kanë pranuar pavarësinë e Kosovës, duke përfshirë 22 shtete anëtare të BEsë. Megjithatë, Serbia vazhdon të konsiderojë territorin e Kosovës si një entitet të qeverisur nga OKB-ja brenda territorit të saj sovran. Aktualisht, anëtarësimi në OKB duket një perspektivë e pamundur, duke pasur parasysh se Kosovën e kanë njohur vetëm tre nga pesë anëtarët e përhershëm të Këshillit të Sigurimit të OKB-së dhe më pak se shumica e kërkuar e dy të tretave të 193 shteteve anëtare të OKB-së të përfaqësuara në Asamblenë e Përgjithshme. Pas eskalimit të dhunshëm të zënkës së provokuar nga vulat doganore të tregtisë me Serbinë gjatë gjysmës së dytë të vitit 2011, statusi i pjesës veriore të Kosovës është vënë përsëri në agjendën (gjeo- )politike, edhe pse pa një perspektivë të qartë për një zgjidhje politike së shpejti. Politikat Fiskale Megjithë rritjen e madhe të pagave në fillim të vitit 2011, Kosova ka arritur të ruajë financat publike në gjendje të mire dhe të mbrojë hapësirën fiskale për investime publike. Pasi një marrëveshje financiare Stand-By e përkrahur nga FMN-ja devijoi në tremujorin e dytë të vitit 2011, pas rritjes së madhe të pagave të sektorit publik, Qeveria bëri në prapakthim fiskal nën ombrellën e një programi pa pagesë të monitoruar nga stafi i FMN-së dhe një operacioni të përkrahjes së buxhetit të udhëhequr nga Banka Botërore, i cili mundësoi negoicimin një marrëveshje Stand-By të re (20-mujore, prej 107 milion ) në tremujorin e parë të vitit Me një deficit fiskal në fund të vitit 2011 prej më pak se 2 për qind të BPV-së dhe borxh publik prej rreth 6 për qind (Figura 1 dhe 2), ekonomia e Kosovës me euro e gjen veten mirë brenda kritereve fiskale të Mastrihtit. Në një përpjekje për ta mbrojtur këtë tipar të fortë të ekonomisë së Kosovës, Qeveria e shqyrton miratimin e një rregulli fiskal (që do të hartohet me asistencën e FMN-së). Figura 1. Performanca fiskale Burimet: Ministria e financave, dhe vlerësimet e stafit të FMN dhe Bankës Botërore. Figura 2. Deficitet dhe borxhet Burimet: Autoritetet kombëtare; dhe vlerësimet e stafit të FMN dhe Bankës Botërore. Kufizimet legjislative dhe të financimit përcaktojnë kufijtë nëse qeveria mund të ndjekë politika ekspansioniste fiskale. Për të

2 parandaluar që borxhi publik të rritet në nivele të paqëndrueshme, Kosova (i) miratoi një ligj të borxhit publik që përcakton një proporcion maksimal borxh publik - BPV prej 40 për qind, dhe (ii) përcaktoi në Kushtetutën e saj që huamarrja e jashtme nga qeveria (duke përfshirë kreditë shumë koncensionare të IDA-s) kërkon ratifikimin parlamentar me një shumicë prej dy të tretave. Deri në fund të vitit 2011, borxhi publik ishte krejtësisht i jashtëm. Pas përfundimit të përgatitjeve gjithëpërfshirëse legjislative dhe institucionale, Ministria e Financave shiti, në tremujorin e parë të vitit 2012, dy lëshime prej nga 10 milion të bonove 3-mujore të thesarit për bankat komerciale (likuide), të dyja me një normë interesi të favorshme prej 3,5 për qind. Politikat monetare dhe sektori financiar Sektori bankar është dëshmuar elastik ndaj përkeqësimeve të mjedisit të jashtëm - kryesisht si pasojë e parashikimeve konservative të tij dhe vendimeve për kredidhënie duke mos rrezikuar para, gjatë dhe pas krizës së fundit. Sistemi bankar kryesisht në pronësi të huaj ka mbetur i kapitalizuar mirë, likuid, dhe fitimprurës gjatë gjithë kësaj periudhe. Në vitin 2011, kosovarët i kanë besuar bankave 2,1 miliardë në depozita (45 për qind e BPV-së), ndërsa kanë marrë hua 17 miliard (36 për qind të BPV-së) prej tyre. Ritmi i rritjes për depozitat dhe kreditë ishte i qëndrueshëm dhe në përgjithësi i shëndetshëm (Figura 3). Figura 3. Kreditë dhe depozitat, kredive dhe depozitave një faktor i rëndësishëm rreziku në një mjedis ku është shtrënguar likuiditeti ka mbetur konstant në rreth 85 për qind të totalit të kredive, duke treguar gjendje të fuqishme të bilancit të bankave. Në mënyrë të ngjashme, një për qindje relativisht e ulët e kredive me probleme (KP-të), që përfaqësojnë 5,7 për qind të totalit të kredive në dhjetor 2011 (që ka rënë nga 5,9 për qind një vit më parë), është siguruar në një normë prej 117 për qind dhe, si i tillë, mund të absorbohet plotësisht nga vetë sistemi bankar (Figura 4). Si rezultat, bankat kanë qenë në gjendje të rrisin fitimet e tyre, sipas informacionit të dhënë nga Banka Qendrore e Republikës së Kosovës (BQK), nga 12,8 për qind në krejt 37 milion në vitin Figura 4. Indikatorët e shëndetit financiar Burimet: Bankat qendrore përkatëse të shteteve, dhe vlerësimet e stafit të Bankës Botërore. BQK dhe Ministria e Financave e kanë ruajtur fokusin e tyre në ruajtjen dhe forcimin e stabilitetit të sektorit bankar. Ndër reformat e tjera, (i) 46 milion nga depozitat e thesarit kanë qenë të rezervuara për fondin për ndihmë emergjente të likuiditetit, (ii) është themeluar një Fond i Sigurimit të Depozitave dhe (iii) është procesuar në Parlament një ligj i ri mbi bankat, institucionet mikrofinanciare, dhe institucionet jobankare. Rritja dhe performanca e jashtme Burimi: Banka Qendrore e Republikës së Kosovës (BQK), dhe vlerësimet e stafit të Bankës Botërore. Bankat vendore janë përgjithësisht në gjendje të mirë, likuide, dhe fitimprurëse. Përkundër situatës në vendet fqinje, proporcioni ndërmjet Rritja ekonomike e Kosovës ka qenë e qëndrueshme dhe në përgjithësi në normë më lart sesa ato në vendet fqinje (Figura 5). Normat mesatare të rritjes prej 4,7 (6,1) për qind që nga viti 2008 (2001) i janë atribuuar kryesisht investimeve publike në rindërtimin e pas luftës, ndihmës së donatorëve, dhe dërgesave. Struktura e 2

3 veçantë e ekonomisë së Kosovës me lidhjet e kufizuara financiare dhe një bazë të vogël të eksportit nënkuptonte që, ngjashëm me pasojat e krizës globale në , efektet edhe nga një krizë potencialisht e përkeqësuar në zonën e euros mund të pritet të jenë më pak të rënda se sa në vendet fqinje. Rrjedhat tjera që nuk krijojnë borxh nga kosovarët që jetojnë në Gjermani dhe Zvicër, si dërgesat dhe investimet e huaja direkte (IHD-të) pritet të mbeten relativisht stabile. Hyrjet e IDH-ve - aktualisht mbulojnë vetëm rreth 40 për qind të deficitit të llogarisë rrjedhëse (Figura 6), mund të rriten në horizontin afatmesëm nëse telekomunikacioni publik dhe/ose kompanitë e energjisë privatizohen dhe operacionet e tyre modernizohen. Fig. 5. Normat reale të rritjes së BPV, punësimit dhe perspektivat e të ardhurave. Përkundër një progresi në vitet e fundit, baza prodhuese në ekonominë e Kosovës ka mbetur e ngushtë. Eksportet e mallrave, për shembull, janë rritur me ritëm të gjallë, nga një mesatare prej 5,1 për qind të BPV-së gjatë në 7,1 për qind gjatë Megjithatë, eksportet nuk kanë arritur ende një nivel që do të mjaftonte për ta transformuar ekonominë dhe për të vënë kompanitë në një pozitë për të konkurruar me sukses në tregjet vendore dhe ndërkombëtare. Duke reflektuar pengesat e infrastrukturës publike dhe kufizimet e klimës së biznesit, mallrat e prodhuara në vend duke përfshirë edhe në sektorin bujqësor ende nuk furnizohen me sasinë dhe cilësinë e nevojshme për të konkurruar me sukses në tregun e brendshëm. Si pasojë, importet janë rritur më shpejt se eksportet, duke rezultuar në një deficit të llogarisë rrjedhëse që gradualisht zgjerohet në më shumë se 20 për qind të BPV-së në vitin 2011 (Figura 7), më i larti i dyti (pas Malit të Zi) në Ballkanin Perëndimor. Figura 7. Bilanci i pagesave, Burimi: Banka Qendrore e Republikës së Kosovës, dhe vlerësimet e stafit të Bankës Botërore. Fig. 6. Deficiti i llogarisë rrjedhëse dhe IHD-ve Burimet: autoritetet e Kosovës; dhe vlerësimet e stafit të FMN dhe Bankës Botërore. Sundimi i ligjit dhe klima e bizneseve Burimet: Vlerësimet e stafit të FMN dhe Bankës Botërore. Modeli aktual i rritjes i Kosovës është i paqëndrueshëm në afat të gjatë. Rritja e aktiviteteve të sektorit privat dhe investimeve do të bëhet gjithnjë e më kritike për të krijuar rritje ekonomike dhe për të përmirësuar perspektivat e Për të përmirësuar perspektivën e saj të rritjes, Kosova ka nevojë që të forcojë sundimin e ligjit dhe të përmirësojë klimën e biznesit. Kjo është veçanërisht e rëndësishme për një ekonomi në euro me qasje të kufizuar apo fare pa qasje në instrumentet e politikës monetare dhe fiskale. Që nga gjysma e dytë të vitit 2011, Kosova ka bërë përparim të rëndësishëm në forcimin e kornizës ligjore bazë dhe strukturave institucionale, me synimin për të përforcuar themelet e nevojshme për një ekonomi funksionale tregu. Këto reforma pjesërisht të përkrahura nga projektet e 3

4 financuara nga Banka Botërore dhe një operacion nga shumë donatorë, i udhëhequr nga Banka Botërore për përkrahje buxhetit duhet të pasqyrohen në përmirësimin e indikatorëve, deri më tash jo-impresionues të sundimit të ligjit dhe klimës së bizneseve (Figura 8). Pavarësisht nga fakti se një numër karakteristikash në mjedisin e përgjithshëm të biznesit janë të favorshme në krahasim me fqinjët e saj (si tregu fleksibil i fuqisë punëtore, regjimi i hapur i tregtisë, dhe sektori i shëndetshëm bankar), kapaciteti i dobët institucional, të drejtat e paqarta pronësore, dhe një regjim i komplikuar dhe i fragmentuar i licencimit krijon pengesa për aktivitetet formale të sektorit privat. Fig. 8. Sundimi i ligjit dhe klima e bizneseve Burimet: Transparency International dhe Banka Botërore /IFC. Figura 9. Nënkategoritë e të bërit biznes Burimi: Banka Botërore dhe IFC. Qeveria i ka bërë reformat për përmirësimin e mjedisit të biznesit politika prioritare, me synim përmirësimin përveç tjerash të rangimit të saj (117/183) në studimin e Bankës Botërore Të bërit biznes. Ndërsa, në një numër fushash 1, indikatorët e klimës për investime janë më mirë se mesatarja për Ballkanin Perëndimor dhe shtetet BE10+1 (Figura 9), kufizimet e tjera 2 përbëjnë pengesa të konsiderueshme më të larta për bizneset. Në përgjigje të kësaj, një grup punues i cili është themeluar për të koordinuar përpjekjet korresponduese për reforma, ka sponsoruar amendamente në ligjet për tregtinë e brendshme dhe ka apeluar tek shoqëritë tregtare për të ulur koston e regjistrimit, thjeshtuar procedurat, eliminuar lejen e punës, si dhe për të anashkaluar kërkesat për kapitalin themelues për kompanitë me përgjegjësi të kufizuar. Të gjitha këto reforma janë ndërmarrë pas datës përkatëse të prerjes për sondazhin e fundit të të bërit biznes. Përveç kësaj, qeveria ka marrë masa për të përshpejtuar regjistrimin e biznesit nëpërmjet themelimit të sporteleve one-stop shop. Varfëria dhe papunësia Me vlerësime të BPV-së për kokë banori prej rreth 2,600, Kosova është një nga vendet më të varfra në Evropë. Me gati 35 (12) për qind të popullsisë së saj prej 1,8 milionësh 3 që jetojnë me më pak se 1,55 (1,00) në ditë, varfëria është e përhapur gjerë. Megjithatë, Kosova ka një indeks relativisht të ulët Gini dhe shpërndarjen e sheshtë të konsumit. Nuk ekzistojnë dallime të mëdha ndërmjet varfërisë urbane dhe rurale, por ka dallime të dukshme rajonale. Varfëria e skajshme është në mënyrë disproporcionale e lartë në mesin e fëmijëve, të moshuarve, familjeve me anëtarë me aftësi të kufizuara, familjeve me kryefamiljare grua, dhe familjeve të grupeve të caktuara etnike - minoriteteve (sidomos në bashkësitë e romëve, ashkalive dhe egjiptasve). Si në shumë vende të tjera, ka një korrelacion të fortë negativ ndërmjet arsimit dhe varfërisë. Papunësia e përhapur dhe mungesa e vendeve cilësore të punës kanë kontribuar për varfëri dhe pasiguri të të ardhurave. Me një normë 1 Marrja e kredive, zgjidhja e pamundësisë për të paguar, pagesa e tatimeve, dhe regjistrimi i pronës 2 Mbrojtja e investitorëve, lejet e ndërtimit, fillimi i biznesit, zbatimi i kontratave, tregtia ndër-kufitare dhe sigurimi i rrymës elektrike. 3 Censusi nga prilli 2011 zbuloi që numri i popullsisë në Kosovë (edhe kur shtohet numri i vlerësuar i banorëve në Kosovën veriore) është më i vogël sesa është vlerësuar më herët, që rezulton në shifra të BPV-së për kokë banori më të larta sesa janë vlerësuar më herët. 4

5 papunësie prej 45 për qind dhe një normë të ulët punësimi (29 për qind), Kosova ka rekordin më të dobët të punësimit në Evropë. Norma e pjesëmarrjes së fuqisë punëtore prej 53-për qind e Kosovës në mesin e popullatës në moshë pune është shumë nën mesataren prej 65-për qind të vlerësuar për vendet e përfaqësuara në Bankën Botërore nga rajoni i Evropës dhe Azisë Qendrore (ECA). Mungesa e vendeve të punës ka pasoja direkte mbi të ardhurat (sigurinë). Familjet me kryefamiljar të papunë kanë indikatorë të varfërisë së skajshme. Përveç kësaj, shumë familje me anëtarë të rritur në punë të pasigurta apo të paqëndrueshme janë nën nivelin e varfërisë, të varur nga ndërmarrje të vogla joformale që ofrojnë punësim të pasigurtë për shumicën e të ardhurave të tyre. Kushtet e vështira të tregut të punës në Kosovë kanë qenë veçanërisht të rënda për të rinjtë dhe gratë (duke kontribuar në rrezikun e një radikalizimi politik). Vlerësimet sugjerojnë se papunësia në mesin e vjeçarëve tejkalon 75 për qind. Cilësia përgjithësisht e dobët e sistemit të arsimit, e shoqëruar me mundësitë e kufizuara të punësimit, e bën të vështirë për të rinjtë që të hyjnë në punë dhe ta mbajnë atë, me të rinjtë që kanë pasur sukses në gjetjen e vendit të punës duke u punësuar zakonisht në pozita që kërkojnë shkathtësi të pakta, dhe me produktivitet të ulët, shpesh në sektorin joformal. Sipas të dhënave të anketës, rreth 20 për qind e të rinjve të punësuar nuk kanë kontratë pune, 37 për qind nuk kishin të drejtë për pushim me pagesë, dhe 73 për qind nuk ishin të regjistruar në sistemin e sigurimeve sociale. Me 56 për qind, papunësia është shumë e lartë në mesin e grave të Kosovës. Ka dallime të mëdha në normat e punësimit femra/meshkuj, me 11 për qind të grave dhe 68 të burrave në moshë pune që janë të punësuar. duke u kufizuar nga kufizimet e furnizimit dhe si pasojë ndërprerjet e shpeshta. Pjesa më e madhe e gjenerimit vendor të energjisë elektrike në Kosovë vjen nga dy termocentrale të vjetruara, joefikase (dhe shumë ndotëse) (TEC-et). Furnizimi shtesë që arrin 5-17 për qind të konsumit vjetor gjatë dekadës së kaluar, - ka ardhur nga importet e pasigurta (dhe përgjithësisht shumë të shtrenjta) të energjisë elektrike nga një rajon që përgjithësisht nuk ka energji të mjaftueshme. Si nënshkruese e Traktatit të Komunitetit të Energjisë, Kosova është e detyruar ta çmontojë njërin dhe ta rehabilitojë TEC tjetër deri në vitin Për të trajtuar furnizimin me energji dhe sfidat mjedisore përkatëse, qeveria në bashkëpunim të ngushtë me Bankën Botërore dhe partnerë tjerë zhvillimorë - ka zhvilluar një strategji të shumanshme me qëllim (i) mbylljen e TEC të vjetër deri në vitin 2017 dhe zëvendësimin e tij me një central të ri të energjisë elektrike, të teknologjisë së fundit dhe të operuar privatisht prej 600 MW, (ii) tërheqjen e investimeve private për të rehabilituar dhe përmirësuar TEC tjetër në përputhje me standardet mjedisore të BE-së, (iii) privatizimin e distribucionit të energjisë elektrike, ndër të tjera për të zvogëluar humbjet teknike dhe komerciale, (iv) intensifikimin e inkasimit të pagesave dhe rritjen e tarifave deri në nivele që plotësisht janë në përputhje me kthimin e kostos, (v) trajtimin e shpejtë të çështjeve të trashëgimisë mjedisore që lidhen me dy TEC-et, (vi) investimin e resurseve konsiderueshëm më të mëdha në efikasitetin e energjisë dhe (vii) rritjen në maksimum të shfrytëzimit të energjisë së rinovueshme (të ujit, diellore, të erës, dhe gjeotermale). Figura 10. Kërkesa për rrymë në orë 2010 Sektori i energjisë Bizneset e konsiderojnë furnizimin e pasigurtë me energji elektrike si pengesë të madhe për punën e tyre dhe si pengesë për investimet dhe zgjerimin e biznesit. Kërkesa për energji ka qenë në rritje të shpejtë në Kosovë gjatë dekadës së kaluar, me dallime të konsiderueshme në kërkesën maksimale për orë dhe atë sezonale (Figura 10). Konsumi i vërtetë i energjisë dhe kërkesa maksimale janë rritur me më shumë se 90 për qind gjatë vitit , edhe pse 5

6 Burimi: Banka Botërore (2012), Zhvillimet dhe vlerësimi i opsioneve të furnizimit me rrymë në Kosovë. Figura 11. Kombinimi i simuluar i energjisë Burimi: Banka Botërore (2012), Zhvillimi dhe vlerësimi i opsioneve të furnizimit me rrymë në Kosovë. Disa studime të opsioneve të energjisë në Kosovë janë kryer gjatë dekadës së fundit. Kohet e fundit, Banka Botërore ka kryer një studim të quajtur Zhvillimi dhe vlerësimi i opsioneve të furnizimit me energji elektrike për Kosovën për të vlerësuar mënyrat e plotësimit të nevojave të tanishme dhe të ardhshme për energji dhe për të balancuar kostot përkatëse ekonomike, financiare dhe të mjedisit. Studimi gjeti se furnizimi me energji të besueshme me koston më të ulët që do të plotësonte ngarkesën bazë të Kosovës dhe kërkesën maksimale është një kombinim i burimeve termike dhe të rinovueshme të energjisë (Figura 11). Infrastruktura publike Sistemi i transportit është i pamjaftueshëm për nevojat e biznesit dhe të tregtisë dhe jo në pajtim me standardet evropiane. Si një vend i mbyllur pa dalje në det, ekonomia e Kosovës është e varur nga transporti rrugor i përshtatshëm dhe integrimi i saj me rrjetet e vendeve fqinje. Aktualisht, shpenzimet për transportimin e mallrave nga Kosova dhe në të janë ndër më të lartat në rajon dhe, prandaj, janë një pengesë e madhe për integrimin më të madh të tregtisë dhe zhvillimin e bizneseve të orientuara kah eksporti. Në këtë kontekst, qeveria ka ndërmarrë investime të mëdha rrugore, veçanërisht ndërtimi që është në proces i një autostrade prej 660 milion për në Shqipëri (dhe qasje në portet ndërkombëtare) dhe planet për një tjetër rrugë për IRJ të Maqedonisë, partneri më i madh tregtar i Kosovës. Brenda Kosovës, dendësia e rrjetit rrugor (3.3 km në 1,000 njerëz) mbetet prapa mesatares së EAQ (8,6 km në 1,000 njerëz) dhe cilësia është e dobët për shkak të ndërtimit të dobët dhe të mirëmbajtjes joadekuate. Rrjeti hekurudhor është në një gjendje pak më të mirë, por vetëm ngaqë për shkak të shfrytëzimit të kufizuar të tij norma e prishjes ka qenë relativisht më e ngadaltë, megjithë mirëmbajtjen joadekuate. Rrjeti i transportit urban është duke treguar shenja të konsiderueshme të tendosjes. Popullsia e Prishtinës është dyfishuar gjatë dekadës së fundit. Vlerësohen të jenë rreth automjete të regjistruara në qytet, dhe rreth automjete që lëvizin brenda kufijve komunalë për çdo ditë pune të dhënë. Ka një mungesë të rëndë të vendparkimit në qendër të qytetit. Përveç kësaj, sistemi i transportit publik urban ofron një shërbim të pasigurtë, të cilësisë së ulët, dhe kushtet teknike të autobusëve pavarësisht nëse operohen nga kompanitë private apo publike janë të dobëta. Përveç kësaj, autobusët ndalojnë kudo për të marrë udhëtarë, duke e keqësuar më tej trafikun e ngjeshur dhe kushtet e sigurisë në rrugë. Nuk ka gjithashtu koordinim ndërmjet kompanive të ndryshme, nuk ka integrim të itinerarëve, dhe nuk ka sistem të përbashkët të biletave ose informacionit. Siguria rrugore mbetet një problem i madh ekonomik dhe i shëndetit publik. Gjatë periudhës , ka pasur një mesatare prej 8,633 aksidentesh (me një mesatare prej 152 viktimash) në vit. Megjithatë, kjo shifër errëson faktin se numri i aksidenteve tregoi një rritje të vazhdueshme gjatë kësaj periudhe nga 5,416 aksidente në vitin 2003 në aksidente në vitin Kjo tendencë pritet të vazhdojë me 6

7 rritjen e mëtejshme në posedimin dhe shfrytëzimin e makinave. Shkalla e vdekshmërisë për automjete me është më shumë se nëntë herë më e lartë se në shtetet më të sigurta anëtare të BE-së. Për më tepër, shifrat e aksidenteve të komunikacionit në Kosovë ka gjasa se janë nënvlerësuar, duke pasqyruar problemet universale të mosraportimit të të gjitha rasteve. Kostoja ekonomike e aksidenteve në trafikun rrugor është vlerësuar të arrijë në rreth 1,2 për qind të BPV-së. Mjedisi dhe uji Ndotja e ajrit është një problem i rëndësishëm, veçanërisht në zonat urbane të Kosovës. Burimet kryesore të ndotësve janë dioksidi i sulfurit (SO 2), oksidi i azotit (NO x), ozoni (O 3), plumbi (Pb), dioksidi i karbonit (CO 2), grimcat në ajër (pluhuri), dhe dioksina. Cilësia e ajrit në ambient urban është veçanërisht e keqe në dhe rreth Prishtinës, Obiliq, Drenas, dhe Mitrovicë. Burimet kryesore të ndotjes përfshijnë (i) aktivitetet e prodhimit të energjisë dhe minierave, (ii) djegien e drurit dhe linjitit për qëllim të ngrohjes shtëpiake, (iii) tymi dhe emetimi i substancave nga komplekset e mëdha industriale, (iv) deponitë për mbeturinat urbane dhe industriale, dhe (v) emetimi i gazrave nga automobilat. Ndikimi kryesor në shëndet nga ndotja e ajrit lidhet me nivelin e lartë të grimcave. Gjatë viteve , përqendrimi mujor mesatar i grimcave në Prishtinë luhatej ndërmjet 40 dhe 130 μg/m 3 dmth, pothuajse gjithmonë mbi përqendrimin mesatar prej 40 μg/m 3 të përcaktuar nga BE-ja si i pranueshëm për shëndetin e njeriut. Burimet kryesore të emetimit të grimcave të imta në Prishtinë, Obiliq, si dhe Drenas janë termocentralet (Foto 1) dhe përdorimi shtëpiak i ngrohjes me dru dhe qymyr gjatë dimrit. Nivelet e larta të grimcave janë përgjegjëse për rritjen e vdekshmërisë nga sëmundjet e zemrës dhe mushkërive dhe kanceri i mushkërive (në rastet e ekspozimit afat-gjatë), bronkiti kronik dhe sëmundjet e frymëmarrjes, sidomos te fëmijët. Foto 1. Eksternalitetet e dukshme Kosova ka burime të kufizuara të ujit, të ndara në katër bazene ujore kryesore. Burimet ujore në Kosovë janë të kufizuara dhe të pamjaftueshme dhe duke pasur parasysh kërkesën në rritje për ujë (që pasqyron zhvillimin urban, industrial dhe bujqësor) pritet që së shpejti të përfaqësojnë një faktor kufizues për zhvillimin socio-ekonomik. Vetëm rreth 70 deri 75 (50 deri 55) për qind e popullsisë ka furnizim me ujë nga gypat (është i lidhur me sistemet e kanalizimeve). Të dhënat nga Instituti i Shëndetit Publik tregojnë se ndotja bakteriale (jo kimike) ndikon në cilësinë e ujit të pijshëm. Pjesa më e madhe e këtij kontaminimi bakterial (fekal) ndodh në sistemet e furnizimit me ujë të qyteteve të vogla dhe zonave rurale, ku një pjesë e madhe e puseve dhe burimeve mendohet të jenë të kontaminuara. Nuk ka fabrika të trajtimit të ujërave të zeza që funksionojnë në Kosovë, duke rritur edhe më shumë sfidat e ndotjes së ujit. Mungesa e masave adekuate për mbrojtjen e mjedisit pati si rezultat ndikime serioze në mjedis nga aktivitetet e mëparshme të xehetarisë dhe përpunimit të mineraleve. Mbeturinat historike dhe aktuale industriale kanë mbetur, me periudha të gjata kohore, brenda vendeve të prodhimit, zonave të magazinimit, dhe pikave të nxehta industriale. Aktivitetet në miniera dhe industri gjenerojnë rreth 1,3 milion ton mbeturina (komerciale, të rrezikshme, dhe jo të rrezikshme), në vit, me mbeturinat e ngurta komunale që shtojnë edhe 0,4 milion ton të tjera. Aktualisht, nuk ka aspak menaxhim të duhur të mbeturinave për asnjë lloj të mbeturinave qoftë shtëpiake, industriale ose (bio-) të rrezikshme. Kjo vlen për mbeturinat aktuale dhe historike. Praktikat aktuale për menaxhimin e mbeturinave, nëse mbeten të pandryshuara, do të çojnë në nivele të larta të ndotjes së ajrit dhe ujërave nëntokësore, duke përfshirë edhe përmes metanit apo gazit të deponive, dioksinave dhe 7

8 grimcave të imta (kur digjen). Në përputhje me politikën komunale të menaxhimit të mbeturinave, IFC ka punuar në drejtim të koncesionimit të deponisë në Prishtinë, për të cilën kanë shprehur interes investitorët privatë. Ministria e Mjedisit dhe Planifikimit Hapësinor (MMPH) është duke përgatitur një azhurnim të Strategjisë Kosovare të Mjedisit (SKM) dhe një Plan Kombëtar të Veprimit për Mjedisin që e shoqëron atë (PKVM) për periudhën PKVM-ja do të përcaktojë objektivat mjedisore në mënyrë që të mund të përmbushen kërkesat e BE-së. Në planin afatshkurtër, përqendrimi do të jetë në zbatimin e legjislacionit ekzistues dhe vazhdimin e përpjekjeve për të ndryshuar legjislacionin dhe institucionet. Në këtë kontekst, MMPH-ja synon integrimin e kërkesave që lidhen me acquis communautaire në politikat zhvillimore sektoriale në ministritë përkatëse të linjës. Në afat më të gjatë, SKM/PKVM do të përcaktojë qëllimet dhe/ose strategjitë për (i) zvogëlimin e ndotjes dhe zbutjen e degradimit mjedisor, (ii) ndalimin e aktiviteteve ekonomike që do të shkaktojnë dëm në shëndetin e njeriut apo në mjedis, (iii) mbrojtjen e biodiversitetit dhe ruajtjen e ekuilibrit ekologjik, (iv) shfrytëzimin racional dhe të qëndrueshëm të burimeve natyrore, duke përfshirë edhe tokën bujqësore dhe (v) mbrojtjen e peizazheve të vlefshme natyrore. Përveç kësaj, PKVM do të identifikojë, llogarisë koston, dhe të vendosë prioritetet e investimeve të nevojshme në ujë, cilësinë e ajrit, menaxhimin e mbeturinave (përfshirë mbetjet kimike), ruajtjen e biodiversitetit dhe zhvillimin e politikave të mjedisit. Zhvillimi rural Kosova ka tokë bujqësore të cilësisë së lartë. Bujqësia ka qenë gjithmonë një sektor primar në ekonominë e Kosovës, por përjetoi rënie të shpejtë gjatë dhe pas konfliktit. Me rënien e prodhimit bujqësor, deficiti tregtar agro-ushqimor i Kosovës është zgjeruar. Duke pasur parasysh fuqinë punëtore të mjaftueshme në Kosovë për punë bujqësore, afërsinë dhe qasjen e lirë në treg në Bashkimin Evropian, si dhe klimën relativisht të mirë, Kosova duhet të ketë përparësi relative në prodhimin e produkteve të hortikulturës dhe ato qumështore me vlerë të lartë. Toka bujqësore mesatare për person është rreth 0,15 0,18 ha për banor, që është më pak se gjysma e mesatares së BE. Fragmentimi dhe madhësia e vogël e parcelave bujqësore është një problem për të mbajtur produktet e duhura bujqësore dhe çon në prodhimtari më të ulët bujqësore dhe humbjet pasuese ekonomike. Kjo rëndohet më tej nga konvertimi i vazhdueshëm i tokës të caktuar bujqësore në parcela banimi apo industriale. Në vitin 2006, Kosova kishte përafërsisht ndërtesa të të gjitha llojeve, nga të cilat janë në zonat rurale. Sektori i bujqësisë kontribuon aktualisht rreth 12 për qind të BPV-së dhe mundëson rreth 35 për qind të punësimit total. Me fuqinë punëtore relativisht të bollshme dhe të pashfrytëzuar sa duhet, Kosova ka potencial konkurrues në sektorin e hortikulturës, d.m.th, prodhimin e frutave dhe perimeve, si dhe në nën-sektorin e blegtorisë. Kërkesa vendore për produktet e hortikulturës dhe ato blegtorale pritet të rritet ndërsa rritet fuqia blerëse. Gjatë dekadës së fundit, kërkesa për produktet e hortikulturës me vlerë të lartë është rritur më shumë se në çdo kategori tjetër ushqimore. Megjithatë, ndërsa ka potencial të madh për rritjen dhe zgjerimin e produktivitetit në bujqësi, ky sektor përballet me disa sfida që po e ulin sasinë dhe cilësinë e prodhimit bujqësor dhe, kështu, edhe konkurrencën në tregjet vendore dhe të huaja. Vështirësitë janë kryesisht për shkak të strukturave të pafavorshme të fermave, teknologjive bujqësore dhe praktikave të vjetruara të menaxhimit të fermës, shfrytëzimin nën-optimal të faktorëve të prodhimit, infrastrukturën e dobët rurale, një sistem rudimentar këshillimor rural, si dhe qasje të kufizuar në kredi dhe kapital për investime. Importet bujqësore nga partnerët tregtarë të Kosovës, të cilët marrin subvencione për prodhim dhe eksport, i vendosin bujqit e Kosovës në një pozitë konkurruese në disavantazh. Arsimi Burimet njerëzore të arsimuara në mënyrë të duhur, dhe të pajisura me aftësi janë kritike për investimet private, rritjen dhe punësimin. Sistemi arsimor ka nevojë të përmirësojë cilësinë dhe relevancën në të gjithë sistemin dhe të trajtojë çështjet e përfshirjes në nivelin e mesëm dhe të mesëm të lartë ku nxënësit nga familjet më të varfra dhe studentet femra nga të gjitha kuintilet e të ardhurave janë nën-përfaqësuar në mënyrë të dukshme. Rreth 45 për qind e bizneseve të 8

9 anketuara kanë raportuar vështirësi në punësimin e punëtorëve të kualifikuar (ana e kundërt është se më shumë se 50 për qind e meshkujve të papunë përmendën mungesën e arsimit të duhur dhe aftësive si një arsye për paaftësinë e tyre për të gjetur punë). Infrastruktura e shkollave të Kosovës është e pamjaftueshme, me më shumë se gjysmën e shkollave që punojnë me dy ndërrime dhe rreth 5 për qind me tre ndërrime. Menaxhimi i shkollave dhe universiteteve është përgjithësisht i dobët, veçanërisht në lidhje me monitorimin e regjistrimit, performancës, dhe financave institucionale. Në të njëjtën kohë, sistemi arsimor mbetet i rregulluar dobët, duke rezultuar në cilësi të ulët të shërbimeve dhe lidhje të dobëta me kërkesën e punës (duke përfshirë edhe praktikën për të rinjtë). E rëndësishmja është se, dhe në kuadrin e lëvizjes drejt përfshirjes universale në arsimin e mesëm, strategji të orientuara mirë janë të nevojshme për rritjen e përfshirjes së vajzave dhe grave në arsimin e mesëm dhe të mesëm të lartë dhe për rritjen e konsiderueshme të numrit të të regjistruarve. Në mënyrë të ngjashme, vëmendje duhet t'i kushtohet mënyrave të ngritjes së numrit të të regjistruarve në shkolla të mesme për fëmijët nga familjet më të varfra, nga të cilat vetëm rreth dy të tretat ndjekin shkollat në atë nivel. Qeveria është duke vënë si prioritet të lartë forcimin e sistemit arsimor dhe ka përgatitur një strategji shumë-vjeçare për zhvillimin e arsimit të përgjithshëm dhe të lartë. Strategjia, e cila trajton cilësinë, zbatimin, dhe çështjet e menaxhimit, duhet të ndihmojë për të zbutur mungesat e sektorit. arsimin, reformën e sektorit publik, mjedisin e biznesit, kadastrat, bujqësinë, përfshirjen sociale dhe forcimin e sektorit financiar. Pasi që Kosova nuk ka qenë anëtare e Bankës Botërore deri në qershor 2009, të gjitha projektet në Kosovë të mbështetura nga Banka janë financuar përmes granteve nga burime të ndryshme, kryesisht të ardhurat neto të Bankës, Fondit të Mirëbesimit për Kosovë, pas Fondit të pas-konfliktit, dhe Shoqatës Ndërkombëtare për Zhvillim (IDA). Pas një serie të letrave të strategjisë së përkohshme, Grupi i Bankës Botërore (WBG) është duke përgatitur Strategjinë e parë katërvjeçare të Partneritetit të Shtetit (SPSH) për Kosovën, që përfaqëson kuadrin e bashkëpunimit ndërmjet Grupit të Bankës Botërore dhe Qeverisë së Kosovës. SPSH propozon një grup strategjik të aktiviteteve të përqendruara në (i) përshpejtimin rritjes ekonomike në bazë të gjerë dhe krijimin e vendeve të punës, dhe (ii) përmirësimin e menaxhimit të mjedisit. Figura 12. Portfolio e tanishme sipas sektorit PROGRAMI I BANKËS BOTËRORE NË KOSOVË Që nga viti 1999, Banka Botërore ka dhënë dhe/ose menaxhuar rreth 400 milion US $ në Kosovë përmes më shumë se 30 operacioneve, duke përfshirë fondet e mirëbesimit. Më 1 Mars 2012, ka shtatë projekte aktive të kreditimit me angazhim të fondeve që arrijnë në 76,8 milion US $ dhe katër fonde të mirëbesimit me angazhim total të 8,9 milion US $. Ata ofrojnë mbështetje në një diapazon të gjerë të sektorëve, duke përfshirë pastrimin e mjedisit dhe rikultivimin e tokës, Dy operacionet e Programit të Politikave Zhvillimore për Punësim të Qëndrueshëm (PPZHPQ) kanë për qëllim përkrahjen e qeverisë për ruajtjen e një kornize të qëndrueshme makro-fiskale dhe përmirësimin e kushteve për punësim të qëndrueshëm. Nëpërmjet reformave të ndryshme të inspiruara nga PPZHPQ, qeveria ka rritur transparencën, llogaridhënien dhe menaxhimin e shpenzimeve publike, dhe ka hedhur themelet institucionale dhe legjislative për të cilat Kosova ka nevojë për punësim të qëndrueshëm dhe rritje ekonomike. Operacioni i parë PPZHPQ, në shumë prej 34 milion US $, është paguar në dhjetor 2011, ndërsa 9

10 kësti i dytë i PPZHPQ, një grant prej 49 milion US $, pritet të paguhet gjatë tremujorit të dytë të vitit Një numër i projekteve të financuara nga Banka Botërore kanë plotësuar operacionin e përkrahjes buxhetore që synon forcimin e klimës së biznesit dhe konkurrencës, sidomos (i) Projekti i forcimit të sektorit financiar dhe infrastrukturës së tregut, (ii) Projekti i modernizimit të sektorit publik, (iii) Projekti i asistencës teknike në mjedisin e biznesit, (iv) Projekti i kadastrës dhe regjistrimit të pronës së patundshme, (v) Projekti i bujqësisë dhe zhvillimit rural, dhe (vi) Projekti i zhvillimit institucional për arsim. Sektori i energjisë do të bëhet një element qendror i ndihmës së Bankës në Kosovë. Portfolio aktiv përfshin Projektin e pastrimit në sektorin e energjisë, i cili trajton çështjet e trashëguara mjedisore që lidhen me hedhjen e hapur të hirit nga TC më të vjetër të Kosovës. 10

11 PROJEKTI I ZHVILLIMIT INSTITUCIONAL PËR ARSIM Datat kryesore: Aprovimi : 13 dhjetor 2007 Hyn në fuqi : 14 dhjetor 2007 Mbyllja: 30 qershor 2013 Financimi në milion dollarë amerikanë*: Financuesi Financimi Të paguara Të papaguara IDA Grant QK 0.7 Total kosto e projektit 10.7 *Burimi Client Connection më 1 mars Shënim: Pagesat mund të ndryshojnë nga financimi për shkak të lëvizjeve në kursin e këmbimit në kohën e pagesës. Në rrethanat e ndërlikuara sociale, historike, gjeografike dhe ekonomike të Kosovës, përmirësimet në sektorin e arsimit mund të ndihmojnë për të formuar themelet e paqes, për zvogëlimin e varfërisë dhe rritjen ekonomike. Arsimi është një nga sektorët e paktë ku këto ambicie strategjike janë artikuluar në plane të detajuara dhe të besueshme të zhvillimit të sektorit. Objektivi i zhvillimit të projektit është për të forcuar sistemet, institucionet dhe kapacitetet menaxhuese të nevojshme për përmirësimin e cilësisë së arsimit. Qëllimi i përgjithshëm afatgjatë është që të ndihmohet Qeveria në zbatimin e Strategjisë për Zhvillimin e Arsimit Parauniversitar në Kosovë dhe Strategjisë për Zhvillimin e Arsimit të Lartë. Projekti trajton: (i) organizimin dhe financimin e sistemit arsimor në Kosovë, (ii) ndërtimin e institucioneve dhe kapaciteteve të menaxhimit për të nxitur përmirësimin e cilësisë në arsimin fillor dhe të mesëm, (iii) krijimin e kushteve për të prezantuar dizajne efikase dhe të duhura dhe të zvogëluar ndërrimet e shumta në shkollat e Kosovës, dhe (iv) forcimin e kapaciteteve menaxhuese në nivelet e sistemit dhe ato institucionale për arsimin e lartë. Rezultatet e arritura: Ligjet mbi Arsimin Parauniversitar dhe Edukimin e Lartë të hartuara dhe miratuara. Sistemi i menaxhimit dhe informacionit të arsimit (SMIA) është finalizuar dhe procesi i mbledhjes së të dhënave të shkollave duke përdorur programin ka përfunduar në muajin shkurt. Baza e të dhënave të planifikimit të shkollave është finalizuar duke siguruar një bazë të dhënash jashtëzakonisht të pasur që duhet të udhëheqë investimet e ardhshme në infrastrukturë. Doracaku për standardet e shkollave dhe dizajnit për objektet shkollore parauniversitare është finalizuar dhe miratuar nga autoritetet, dhe dizajni i shkollës model ka qenë sipas standardeve për efektin e demonstrimit. Një total prej 105 shkollave kanë marrë grante përmes komponentit të grantit për zhvillimin e shkollave për të zbatuar aktivitetet e tyre prioritare që lidhen me përmirësimin e cilësisë në arsim. Nga ana tjetër, 80 shkolla janë ose duke zbatuar ose duke marrë trajnimet e nevojshme për zbatimin e granteve në vitin Zbatimi mbarëkombëtar i autonomisë së financimit të shkollave ka filluar këtë vit, pas tre viteve të testimit në disa komuna. Këshilli Kombëtar për Licencimin e Mësimdhënësve është funksional, dhe dokumentet kryesore që vendosin kornizën për zhvillimin e mësimdhënësve profesionalë, vlerësimin e performancës dhe licencimin janë vënë në vend ose janë në fazën e testimit. Baza e vlerësimit të klasës 5 e vendosur, kapacitetet për vlerësim kombëtar dhe provim janë përmirësuar. Partnerët kryesorë: Ekipi i Bankës ka punuar bashkë me Ministrinë e Arsimit, Shkencës dhe Teknologjisë së Kosovës, e cila është përgjegjëse për zbatimin e përgjithshëm, Ministrinë e Ekonomisë dhe Financave, dhe komunat. Partnerët kryesorë të zhvillimit përfshijnë Komisionin Evropian, GIZ, ADA, SIDA dhe UNICEF-in. 11

12 *ASISTENCA TEKNIKE NË MJEDISIN E BIZNESIT Datat kryesore: Aprovimi: 14 qershor 2005, Hyn në fuqi: 17 tetor 2005 Mbyllja: 31 maj 2012 Financimi në milion dollarë amerikanë*: Financuesi Financimi Të paguara Të papaguara IBRD/ IDA Grant Total kosto e projektit 7.00 *Burimi Client Connection më 1 shtator Shënim: Pagesat mund të ndryshojnë nga financimi për shkak të lëvizjeve në kursin e këmbimit në kohën e pagesës. Kufizimet kryesore të raportuara nga firmat në Kosovë në anketën e mjedisit të biznesit në Kosovë 2003 kanë qenë konkurrenca e padrejtë ose joformale, pasiguria e politikave rregullative, korrupsioni, dhe kostoja dhe mundësia për të marrë financim. Këto rezultate pasqyrojnë, në shkallë të ndryshme, (i) regjimin e dobët rregullator për ndërmarrjet, dhe (ii) sistemin akoma rudimentar të drejtave të pronës. Shkalla e lartë e pasigurisë së politikave rregullative, kompleksiteti, dhe jotransparenca rezulton nga fakti se komunat në Kosovë janë përgjegjëse për vendosjen e regjimit të përgjithshëm rregullativ të ndërmarrjeve. Si rezultat, ka në thelb 30 regjime të ndryshme rregullative në të gjitha komunat. Në shumë raste, rregullat janë të paqarta, zbatohen dobët, nuk përcaktojnë standarde të ofrimit të shërbimeve për organet e zbatimit, dhe përfshijnë zyra ose drejtori të shumta brenda një komune të caktuar. Për më tepër, zbatimi i rregulloreve të tilla si licencimi, lejet e ndërtimit, si dhe inspektimet shëndetësore dhe tregtare kanë qenë tejet të çrregullta. Objektivi i zhvillimit të projektit është për të përmirësuar mjedisin e biznesit në Kosovë duke ulur pasigurinë e proceseve kryesore rregullative, përmirësimi i ofrimit të shërbimeve përkatëse, forcimi i të drejtave pronësore, dhe rritja e transparencës dhe llogaridhënies së institucioneve zbatuese. Projekti është i ndarë në dy komponente kryesore: (i) Integrimi i shërbimeve të bizneseve për të zvogëluar pasigurinë rregullative, zvogëlimi i barrierave administrative ekzistuese për të filluar dhe operuar një biznes, përmirësimi i transparencës dhe llogaridhënies së funksioneve rregullative të administruara nga komunat, dhe lehtësimi i investimeve dhe (ii) rritja e të drejtave të pronësisë së pronës së patundshme përmes përmirësimit të regjistrimit, politikës dhe kornizës ligjore të tokave, sistemit të regjistrimit të të drejtave të pronës së patundshme, dhe rindërtimit të kadastrës. Rezultatet e arritura: Pajisjet dhe asistenca teknike është siguruar për të përmirësuar pajisjet hardverike dhe programore të regjistrimit të bizneseve, për të rritur sigurinë e të dhënave, dhe për të testuar lidhjen me komunat, në mënyrë që të zgjerohet shtrirja dhe të sigurohet ofrimin i decentralizuar i shërbimeve duke ruajtur parimet e regjistrimit të njëfishtë, të bazës së të dhënave të vetme, etj. Krijimi i qendrave komunale të biznesit që shërbejnë si një sportel i vetëm për qytetarët dhe ofrimi i këshillave për lejet, taksat, doganat, dhe proceset e regjistrimit të biznesit. Krijimi i zyrës së Koordinimit të Projektit, stafit, si dhe pajisjeve brenda Agjencisë Kadastrale,. Renovimi i tre zyrave kadastrale në tre qytete të mëdha në Kosovë. Partnerët kryesorë: Ekipi i Bankës ka bashkëpunuar me (i) Agjencinë e Shteteve të Bashkuara për Zhvillim Ndërkombëtar (USAID)/ Programin e iniciativës së Qeverisjes Lokale, (ii) Programin Kosovar të Bërthamave dhe Përkrahjes për Bizneset (USAID/Chemonics). 12

13 PROJEKTI I PASTRIMIT NË SEKTORIN E ENERGJISË DHE RIKULTIVIMIT TË TOKËS Datat kryesore: Aprovimi : 13 qershor 2006 Hyn në fuqi : 28 shkurt 2007 Mbyllja : 30 dhjetor 2012 Financimi në milion dollarë amerikanë *: Financuesi Financimi Të IDA Grant Grant i qeverisë holandeze 10.5 paguara 3.71 Të papaguara Total kosto e projektit 14.8 * Burimi Client Connection më 1 shtator Shënim: Pagesat mund të ndryshojnë nga financimi për shkak të lëvizjeve në kursin e këmbimit në kohën e pagesës. Ndotja e ajrit, veçanërisht nga pluhuri i krijuar nga termocentralet dhe deponitë e hirit afër kryeqytetit të Prishtinës, është një problem kritik. Ndotja e tokës dhe ujërave nëntokësore nga deponitë e hirit krijon ndikime negative mjedisore, por paraqet një kërcënim më pak të drejtpërdrejtë për shëndetin publik, sesa ekspozimi i drejtpërdrejtë ndaj pluhurit në ajër. Përdorimi i praktikave të vjetra minerare, infrastruktura industriale që injoron ndikimet mjedisore, si dhe një sistem jofunksional i menaxhimit të mjedisit janë faktorët kryesorë të ekspozimit të lartë ndaj rreziqeve shëndetësore nga mjedisi. Përveç kësaj, deponitë e mëdha që mbajnë materialin e gërmuar nga minierat e linjitit zënë zona të mëdha pranë minierave, duke sterilizuar tokën për përdorime të tjera produktive, ndërsa ish-fabrika e gazifikimit përbëhet nga strukturat e shumta që përmbajnë kimikate të rrezikshme në kushte të përkeqësuara dhe të rrezikshme. Objektivi i zhvillimit të projektit është që të: (i) trajtojë problemet mjedisore të trashëguara të lidhura me hedhjen e hapur të hirit mbi tokë, (ii) t i mundësojë KEK-ut ta lirojë tokën për qëllime të zhvillimit të komunitetit, e cila tash është e zënë nga materiali i hequr nga minierat dhe t i mundësojë KEK-ut që të përmirësojë deponinë e hirit të Kosovës A dhe (iii) të fillojë operacionet strukturore në KEK për pastrimin e vazhdueshëm dhe praktikën e mirë mjedisore gjatë punës në miniera. Projekti synon të përkrahë Qeverinë e Kosovës dhe Korporatën Energjetike të Kosovës (KEK) në promovimin e standardeve më të larta për mbrojtjen e mjedisit dhe qëndrueshmërinë sociale në sektorin e energjisë. Rezultatet e arritura: Miniera e harxhuar është duke u përgatitur që në të të bëhet heqja sanitare e hirit nga termocentrali Kosova A. Shëndrrimi i sistemit aktual të transportit të hirit të thatë në transport hidraulik pritet të përfundojë deri në fund të vitit 2011 me një kontribut prej 1 milion Euro nga Projekti. Materiali i hequr nga termocentrali Kosova B drejtohet tashmë nëpërmjet një sistemi hidraulik të hirit në minierën Mirash. Aktualisht 45 për qind e rehabilitimit të parashikuar të deponive të hirit ka përfunduar. Deri në fund të vitit 2011, objektivi prej 55 për qind është i arritshëm, që është objektiv zhvillimor i projektit. Puna ka filluar për rikultivimin e 650 ha të tokës në dispozicion për zhvillimin e komunitetit, duke përfshirë bujqësinë, rivendosjen e popullsisë dhe/ose habitatet natyrore. Pritet që deri në fund të vitit 2011, 55 për qind e punimeve do të përfundojnë. Më shumë se fidanë tashmë janë mbjellë në deponinë e materialit nga miniera dhe fidanë të tjera janë duke u mbjellë. Heqja e substancave të rrezikshme me prioritetin më të lartë nga kazanët e magazinimit dhe mbajtësit tjerë në vendin e gazifikimit (katran, benzen, fenolet, metanol, komponimet vajore) ka filluar dhe largimi dhe trajtimi pritet të përfundojë deri në fund të vitit Personeli i KEK-ut tani është plotësisht përgjegjës për aktivitetet e pastrimit dhe rikultivimit të tokës. Partnerët kryesorë: Ekipi i Bankës ka bashkëpunuar me Ministrinë e Energjisë dhe Minierave dhe Ministrinë e Mjedisit dhe Planifikimit Hapësinor. Korporata Energjetike e Kosovës është përfituesi kryesor i projektit dhe agjencia e zbatimit. Partnerët kryesorë të zhvillimit kanë përfshirë Qeverinë Holandeze, USAID, KE, KfW, të cilët janë duke kontribuar financiarisht në Sektorin e Energjisë në Kosovë, dhe me të cilët ekipi i Bankës është koordinuar ngushtë për çështjet e politikave

14 *PROJEKTI I FORCIMIT TË SEKTORIT FINANCIAR DHE INFRASTRUKTURËS SË TREGUT (FSSMIP) Datat kryesore: Aprovimi i projektit fillestar: 13 dhjetor 2007, Aprovimi i financave shtesë: 14 qershor 2011 Mbyllja: 30 qershor 2014 Financimi në milion dollarë amerikanë *: Financuesi Financimi Të IDA Grant IDA Kredi Të paguara papaguara Total kosto e projektit 8.85 *Burimi Client Connection më 5 shtator Shënim: Pagesat mund të ndryshojnë nga financimi për shkak të lëvizjeve në kursin e këmbimit në kohën e pagesës. Sfondi: Një vlerësim i fiduciar i sektorit financiar (FSFA) i kryer në maj të vitit 2006 vuri në pah dobësi të konsiderueshme institucionale në Bankën Qendrore të Kosovës (BQK), përgjegjëse për rregullimin dhe mbikëqyrjen e bankave dhe institucioneve të tjera financiare. Dobësitë përkisnin me qëndrueshmërinë e saj institucionale dhe financiare; me Institucionet Financiare bankare dhe jobankare (IFBJB), rregullimin e matur, kornizën e mbikëqyrjes dhe zgjidhjeve të çështjeve dhe infrastrukturën e sektorit financiar. Projekti fillestar kishte për qëllim: (i) forcimin e kapaciteteve institucionale të BQK-së dhe kornizën rregullative dhe mbikëqyrëse për bankat dhe institucionet jobankare, (ii) forcimin e industrisë mikrofinanciare për të arritur qëndrueshmërinë dhe zgjerimin e shtrirjes dhe (iii) forcimin e kapaciteteve të Shoqatës së Bankave të Kosovës për të siguruar trajnime të mjaftueshme për bankat vendore. Financat shtesë: Pas punës në projektin fillestar, janë identifikuar dobësi të tjera dhe një projekt me financa shtesë është aprovuar nga Bordi i Bankës Botërore për të zgjeruar mandatin e projektit fillestar. Si rezultat i financave shtesë, projekti fillestar (i quajtur asistenca teknike në sektorin financiar) u kombinua me financim shtesë dhe u quajt FSSMIP. Objektivat e zhvillimit të projektit janë: (i) rritja e stabilitetit dhe zhvillimit të sektorit financiar, dhe (ii) forcimi i infrastrukturës bazë të tregut në sektorin financiar. Komponentët e tjerë janë; (i) krijimi i një sistemi të pagesave bruto në kohë reale, (ii) themelimi i një qendre të vazhdimësisë së biznesit, (iii) sigurimi i fondeve fillestare në fondin e sigurimit të depozitave të Kosovës (rasti i parë për një projekt investiv të Bankës Botërore). Rezultatet e arritura: Forcimi institucional i BQK-së dhe qëndrueshmëria janë përmirësuar ndjeshëm në sajë të përgatitjes së një strategjie zhvillimi të bazuar në tendencat e zhvillimit të tregut dhe rishikimin e burimeve të BQK-së për alternativat e financimit, duke përfshirë (i) ndihmën për vlerësimin funksional, (ii) zhvillimin e planit afatmesëm të personelit dhe rishikimin e stimulimeve për personelin. Projekti i ka ndihmuar BQK-së (i) të rishikojë sektorin bankar dhe kornizën rregullative dhe (ii) të sigurojë asistencë për sektorin e sigurimeve në përgatitjen e kornizës ligjore për përgjegjësinë e palës së tretë dhe për sigurimin e mbikëqyrjes së detajuar funksionale dhe vlerësimit teknik të liberalizimit të tarifave për përgjegjësinë e palës së tretë. Financat shtesë hynë në fuqi në shkurt të vitit 2012 dhe do të kontribuojnë për forcimin e mëtejshëm të infrastrukturës së sektorit financiar. Partnerët kryesorë: Ekipi i Bankës bashkëpunon me Thesarin Amerikan, Fondin Monetar Ndërkombëtar (FMN), dhe Qeverinë e Gjermanisë përmes Kreditanstalt für Wiederaufbau (KfW). 14

15 *PROJEKTI I MODERNIZIMIT TË SEKTORIT PUBLIK Datat kryesore: Aprovimi: 4 shkurt 2010 Hyrja në fuqi: 17 qershor 2011 Mbyllja: 30 qershor 2013 Financimi në milion dollarë amerikanë : Financuesi Financimi Të paguara Të papaguara IDA Grant IDA Kredi Total kosto e projektit *Burimi Client Connection më 1 shtator Shënim: Pagesat mund të ndryshojnë nga financimi për shkak të lëvizjeve në kursin e këmbimit në kohën e pagesës. Megjithë përparimin e konsiderueshëm të arritur gjatë viteve të fundit, Kosova ende ka nevojë për të përmirësuar menaxhimin e financave publike dhe më tej të shfrytëzojë teknologjinë e informacionit për shfrytëzuar në mënyrë efikase burimet publike të pakta. Kapaciteti i shërbimit civil për të tërhequr, motivuar, dhe mbajtur personelin e kualifikuar është edhe një pengesë urgjente ndaj efikasitetit të institucioneve qeveritare. Objektivi i zhvillimit të projektit është që (i) të forcojë punën e organizatave kryesore buxhetore për formulimin e buxhetit, ekzekutimin e buxhetit, dhe prokurimin publik, (ii) të krijojë themelet për menaxhimin e pagave me qëndrueshmëri fiskale dhe menaxhimin efektiv të burimeve njerëzore në shërbimin civil kryesor, dhe (iii) të krijojë kushtet për automatizimin e mëtejshëm të proceseve të punës të qeverisë dhe për zhvillimin e programeve kompjuterike të e-qeverisë. Rezultatet e pritura: Përmirësimi i cilësisë së formulimit të buxhetit dhe ekzekutimit te organizatat buxhetore pjesëmarrëse (Ministria e Bujqësisë, Ministria e Arsimit, Ministria e Shëndetësisë, Ministria e Drejtësisë dhe Këshilli Gjyqësor), i matur nga indikatorë specifikë. Rritja e pjesëmarrjes së ofertuesve në tenderët e prokurimit publik dhe kursimet e kostos nëpërmjet veprimeve të fitimeve të shpejta dhe moduleve të e-prokurimit. Një strukturë transparente dhe koherente e pagave dhe gradimit e paraqitur në shërbimin civil, përkrahur nga sistemet e përmirësuara të TIK që mundësojnë kontrollet efektive fiskale dhe të menaxhimit në administratën e pagave. Përmirësimi i sigurisë, efikasitetit, dhe ndërveprimit të sistemeve të informacionit të Qeverisë (me anë të centralizimit të ruajtjes së të dhënave dhe mirëmbajtjes së sistemeve, standardeve të sigurisë, si dhe kornizave të ndërveprimit). Partnerët kryesorë: Projekti është përgatitur në bashkëpunim të ngushtë me Ministrinë e Ekonomisë dhe Financave (reforma e menaxhimit të financave publike) dhe Ministrinë e Administratës Publike (reforma e shërbimit civil, infrastruktura e TIK), që do të jenë institucionet kryesore përgjegjëse për zbatimin e projektit. Partnerët kryesorë zhvillimorë përfshijnë DFID-in, që ka kontribuar në disa nga aktivitetet që lidhen me përgatitjen e projektit (mbështetje p.sh. për hartimin e legjislacionit të shërbimit civil dhe vlerësimin e ndikimit financiar të reformës së pagave të shërbimit civil). DFID, Komisioni Evropian dhe USAID kanë përkrahur gjithashtu hartimin e planit të veprimit të reformës së menaxhimit të financave publike dhe reformave të prokurimit publik. 15

16 PROJEKTI I REGJISTRIMIT TË PRONËS SË PATUNDSHME DHE KADASTRËS Datat kryesore: Aprovimi: 4 shkurt 2010 Hyn në fuqi: 17 qershor 2011 Mbyllja: 31 korrik 2015 Financimi në milion dollarë amerikanë *: Financuesi Financimi Të IDA Kredi IDA Grant Qeveria e Kosovës paguara Të papaguara Total kosto e projektit *Burimi Client Connection më 12 mars Shënim: Pagesat mund të ndryshojnë nga financimi për shkak të lëvizjeve në kursin e këmbimit në kohën e pagesës. Në Kosovë, tregu i pasurive të paluajtshme është i kufizuar nga trashëgimia e saj. Si rezultat i konfliktit të vitit 1999, mijëra shtëpi u dëmtuan apo shkatërruan, deri në 75,000 prona u braktisën, të dhënat e tokës u shkatërruan dhe të tjerat u dërguan në Serbi, ku edhe mbetën. Shumë qytetarë humbën qasjen në pronat e tyre, të dhënat e pronësisë nuk janë të plota ose janë jo të besueshme; dhe pronat e zbrazëta ishin zënë në mënyrë të paligjshme (rreth pretendime mbi pronën, e cila ishte zënë në mënyrë të paligjshme si rezultat i konfliktit, ende janë duke u proceduar nga Agjencia Kosovare e Pronës). Prona e paluajtshme është tani private, shoqërore, shtetërore, apo në pronësi të ndërmarrjeve publike, shërbimet komunale në pjesën më të madhe janë gjithashtu duke u privatizuar. Në vitin 2006, kishte rreth 600,000 ndërtesa të të gjitha llojeve, nga të cilat 250,000 ishin në zonat rurale. Ka rreth 2 milionë parcela të tokës dhe rreth 350,000 pronarë të pronës. Institucionet qeveritare janë të dobëta, transaksionet e të drejtave pronësore shpesh mbeten paregjistruar deri kur ka nevojë për dokumentacion për një procedurë ose kredi, dhe pastaj pronari i regjistruar mund të mos jetë në dispozicion. Objektivi i zhvillimit të projektit është që të ndihmojë në zhvillimin e tregjeve të tokës dhe pronës në Kosovë dhe për të përmirësuar sigurinë e pronës. Projekti trajton një sërë çështjesh, duke: (i) përkrahur në përmirësimin e kapacitetit të Zyrave komunale të kadastrës (ZKK) për të ofruar shërbime duke rehabilituar ZKK-të dhe kryer regjistrimin sistematik në Sistemin Informativ Kadastral të Tokës në Kosovë (SIKTK); (ii ) financuar krijimin dhe mirëmbajtjen e një rrjeti reference të vazhdueshëm operativ (RRVO) për të siguruar një burim të vetëm të pikave të referencës për vëzhguesit/matësit, (iii) përkrahur reformën institucionale duke përmirësuar kornizën ligjore dhe normative dhe duke promovuar vetëmjaftueshmërinë më të madhe financiare për Agjencinë Kadastrale të Kosovës (AKK), dhe (iv) ofruar trajnim për AKK-në dhe menaxherët dhe personelin e ZKK-ve, zyrën e koordinimit të projektit, vëzhguesit privatë, dhe aktorët tjerë kryesorë në menaxhimin, planifikimin, temat ligjore, teknike dhe administrative. Rezultatet e pritura: Projekti u shpall në fuqi më 17 qershor 2011 dhe ka pasur një fillim të mirë. Agjencia Kadastrale e Kosovës (AKK) është gati për realizimin e projektit, pasi që ekipi i menaxhimit është zgjedhur dhe është duke punuar në mënyrë efektive. Grupi i punës për reformën institucionale të AKK është themeluar dhe strategjia për të siguruar qëndrueshmërinë afatgjatë të AKK-së është përgatitur dhe ndarë me Bankën. Komiteti Ndërministror për Administrimin e Tokës është krijuar dhe është funksional. Takimet koordinuese të donatorëve janë duke u zhvilluar, duke synuar të arrihet sinergjia ndërmjet projekteve të donatorëve në fushën e administrimit të tokës. Pakot e rëndësishme të prokurimit janë në zbatim ose në proces duke u përgatitur. 0.2 milion dollarë amerikanë janë paguar (deri më 12 mars 2012). Partnerët kryesorë: Ekipi i Bankës bashkëpunon me Ministrinë e Mjedisit dhe Planifikimit Hapësinor, ZKK, strukturat tjera komunale, dhe AKK. Norvegjia, Suedia dhe Zvicra kanë qenë të përfshira në administrimin e tokave në Kosovë nga viti 2000, dhe PRPPK-ja në thelb bazohet në përvojën e përbashkët. GIZ filloi ofrimin e përkrahjes në vitin 2007 dhe ka plane për të punuar drejtpërdrejt me katër ZKK testuese për periudhën KE po financon një njësi brenda AKK-së për zbatimin e regjistrit të adresave osovo Off 16

17 OPERACIONI I DYTË I POLITIKAVE ZHVILLIMORE PËR PUNËSIM TË QËNDRUESHËM Datat kryesore: Aprovimi: Nuk është aprovuar ende Hyn në fuqi: nuk zbatohet Mbyllja: 30 qershor 2012 Financimi në milion dollarë amerikanë : Financuesi Financimi Të IDA Grant IDA Kredi Qeveria e Kosovës Donatorë tjerë paguara Të papaguara Total kosto e projektit *Burimi Client Connection më 1 mars Shënim: Pagesat mund të ndryshojnë nga financimi për shkak të lëvizjeve në kursin e këmbimit në kohën e pagesës. Objektivi i zhvillimit të projektit është të përkrahë Qeverinë e Kosovës në (i) mbajtjen e një kornize të qëndrueshme makroekonomike duke rritur transparencën, llogaridhënien dhe menaxhimin e shpenzimeve publike, dhe (ii) hedhjen e themeleve institucionale dhe legjislative për të cilat Kosova ka nevojë për punësim të qëndrueshëm dhe rritje ekonomike. Programi është i dyti prej dy operacioneve vjetore që ofrojnë përkrahje buxhetore për Qeverinë e Kosovës sipas procedurave të Bankës Botërore që prej anëtarësimit të saj në Grupin e Bankës Botërore më 29 qershor, Përkrahja shkon drejtpërdrejt në buxhetin e Kosovës për të financuar nevojat e përgjithshme buxhetore. Rezultatet e arritura: Aktet nënligjore për zbatimin e Ligjit të Prokurimit Publik dhe rregullat e punës së Agjencisë Qendrore të Prokurimit për të kryer prokurimin e konsoliduar në emër të Qeverisë për kategori të përzgjedhura të prokurimit, janë miratuar. Një sistem monitorimi dhe rishikimi për monitorimin dhe shqyrtimin e progresit financiar dhe fizik të shpenzimeve kapitale ka filluar. Të gjitha projektet e mëdha kapitale (d.m.th., ato që do të financohen me fondet publike dhe tejkalojnë 1 milion euro në kosto) të miratuara në buxhetin e vitit 2012, janë përfshirë në bazën e të dhënave të Programit për Investime Publike për vitin Një mekanizëm që kërkon nga të gjitha ministritë të përgatisin indikatorët e performancës së programeve me dorëzimet e tyre buxhetore ka filluar, dhe indikatorët e performancës së programeve janë përfshirë në dorëzimet buxhetore për 2012 të të gjitha ministrive. Rregullorja mbi klasifikimin e vendeve të punës në shërbimin civil që saktëson koeficientët në tabelën e re të pagave civile të përfituesit, është miratuar. Një total prej 22 sportelesh të vetme (one-stop-shop) për regjistrimin e bizneseve janë themeluar në 22 komuna. Ligji i ndryshuar për shoqëritë tregtare dhe Ligji për tregtinë e brendshme janë miratuar Rregullorja mbi Regjistrin e Kredive është miratuar. Ligji i punës i cili rregullon punësimin dhe marrëdhëniet e punës është miratuar. Programi i punëve publike është prezantuar në vitin 2010, dhe është zgjeruar në vitin 2011 dhe 2012 për të nxitur aktivizimin e tregut të punës për kategorinë II të përfituesve të asistencës sociale dhe të papunët për afat të gjatë. Përveç kësaj, të gjitha regjistrat e asistencës sociale janë digjitalizuar. Korniza kombëtare e kualifikimeve e Kosovës është miratuar dhe akreditimi i ofruesve të aftësimit profesional ka nisur. Partnerët kryesorë: Ekipi i Bankës ka bashkëpunuar me Zyrën e Zëvendëskryeministrit dhe Ministrit të Tregtisë dhe Industrisë, Ministrinë e Ekonomisë dhe Financave, Ministrinë e Arsimit, Shkencës dhe Teknologjisë, Ministrinë e Punës dhe Mirëqenies Sociale, Ministrinë e Administratës Publike dhe Bankën Qendrore të Kosovës. Programi është i bashkë-financuar nga 10 donatorë ndërkombëtarë, d.m.th., Republika Çeke, Danimarka, Komuniteti Europian (KE), Estonia, Finlanda, Italia, Norvegjia, Suedia, Zvicra dhe Shtetet e Bashkuara. 17

18 PROJEKTI I BUJQËSISË DHE ZHVILLIMIT RURAL Datat kryesore: Aprovimi: 14 qershor 2011 Hyn në fuqi: Mbyllja: 31 korrik 2017 Financimi në milion dollarë amerikanë : Financuesi Financimi Të paguara IDA Kredi Qeveria e Kosovës 1.00 Të papaguara Përfituesit lokalë Total kosto e projektit *Burimi Client Connection më 1 shtator Shënim: Pagesat mund të ndryshojnë nga financimi për shkak të lëvizjeve në kursin e këmbimit në kohën e pagesës. Objektivi i zhvillimit të projektit i këtij projekti është të ndihmojë Qeverinë e Kosovës për të nxitur konkurrencën dhe rritjen në nën-sektorët e blegtorisë dhe hortikulturës gjatë dekadës së ardhshme, nëpërmjet zbatimit të masave të zgjedhura të strategjisë së saj bujqësore dhe zhvillimit institucional. Në këtë drejtim, projekti do të përkrahë transferimin e njohurive në sektorin rural dhe investimet për të promovuar zhvillimin e qëndrueshëm rural përmes granteve të zhvillimit rural dhe ngritjes së kapaciteteve të Ministrisë së Bujqësisë, Pylltarisë dhe Zhvillimit Rural. Rezultatet e pritura: Forcimi i shërbimeve këshilluese rurale, duke bërë të mundur që fermerët komerciale dhe gjysmë-komercialë dhe agro-përpunuesit të marrin vendime të duhura investimi për të përmirësuar produktivitetin dhe rritjen; Rritja e përmirësuar dhe konkurrenca në sektorin e bujqësisë përmes dhënies së granteve të zhvillimit rural në nën-sektorët e hortikulturës dhe blegtorisë për fermerët komercialë dhe gjysmë-komercialë dhe agropërpunuesit dhe Përmirësimi i kapacitetit institucional të Ministrisë së Bujqësisë dhe Zhvillimit Rural për zbatimin e planit kombëtar për zhvillimin e bujqësisë dhe zhvillimin rural. Partnerët kryesorë: Projekti bazohet në përkrahjen e kaluar dhe të tanishme të ofruar nga qeveria dhe disa donatorë, përfshirë këtu përveç tjerash Komisionin Evropian, Agjencinë e Shteteve të Bashkuara për Zhvillim Ndërkombëtar (USAID) dhe Inter-Cooperation (përkrahja zvicerane dhe daneze) për të nxitur rritjen dhe konkurrencën në sektorin bujqësor dhe për të ndihmuar të vendosen strukturat institucionale për menaxhimin e fondeve që do të vihen në dispozicion me programin Instrumenti për Asistencë Para-Anëtarësimit për Zhvillim Rural (IPARD). 18

19 Si të kontaktoni me ne: Zyra e Bankës Botërore në Kosovë Rruga Prishtinë Fushë Kosovë Prishtinë Republika e Kosovës Tel.: Fax: PIC-Kosovo@worldbank.org 19