ΔΙΠΛΩΜΑΤΙΚΗ ΕΡΓΑΣΙΑ. Αγγελική Δημήτρουλα

Transcript

1 ΠΑΝΕΠΙΣΤΗΜΙΟ ΠΑΤΡΩΝ ΣΧΟΛΗ ΑΝΘΡΩΠΙΣΤΙΚΩΝ ΚΑΙ ΚΟΙΝΩΝΙΚΩΝ ΕΠΙΣΤΗΜΩΝ ΤΜΗΜΑ ΦΙΛΟΣΟΦΙΑΣ Πρόγραμμα Μεταπτυχιακών Σπουδών στη Φιλοσοφία «Ηθική και Πολιτική Φιλοσοφία» Ακαδημαϊκά έτη ΔΙΠΛΩΜΑΤΙΚΗ ΕΡΓΑΣΙΑ «Η έννοια της ηθικής αγωγής στον Καντ» Αγγελική Δημήτρουλα Α.Μ.: 31 Επόπτης: κος Ανδρέας Μιχαλάκης, Επικ. Καθηγητής Τμ. Φιλοσοφίας Παν/μίου Πατρών Πάτρα, 2014

2 Στον Αλέπη, στη «Ντρου», στο Παλιό & στο Που 1

3 Πρόλογος Όταν σκεφτόμουν ποιο θα ήθελα να είναι το αντικείμενο της εργασίας μου, σκέφτηκα ότι θα ήταν ωφέλιμο για μένα να ασχοληθώ με κάτι που θα ήταν σχετικό με την εκπαίδευση, μιας και εργάζομαι ως δασκάλα. Η σκέψη του Καντ μού κέντρισε το ενδιαφέρον εξαρχής και έτσι, θέλοντας όχι μόνο να καταπιαστώ μ ένα θέμα σχετικό με την εκπαίδευση, αλλά ταυτόχρονα να αφορά και στον Καντ, σκέφτηκα ότι θα ήταν ενδιαφέρον να παρουσιάσω τη θεωρία του Καντ σχετικά με την ηθική αγωγή των παιδιών. Παρ όλο που ο Καντ δεν έχει να προσφέρει εξειδικευμένο βιβλιογραφικό υλικό για το συγκεκριμένο θέμα, πέρα από τις διαλέξεις του Περί Παιδαγωγικής που εξέδωσε ένας φοιτητής του, το ζήτημα της ηθικής αγωγής επανέρχεται σε όλα τα έργα του. Έτσι, η δομή της εργασίας βασίζεται στην παραδοχή ότι η παιδαγωγική θεωρία του Καντ δεν μπορεί να κατανοηθεί αποκομμένη από την ηθική και πολιτική φιλοσοφία του. Μάλιστα, αποτελεί σημαντικό τμήμα της, καθώς διερευνά τη δυνατότητα και τους τρόπους ηθικοποίησης των ανθρώπινων υποκειμένων. Κατ αρχάς, θα πρέπει να γίνει σαφές ότι ο Καντ αναλύει το ζήτημα της ηθικοποίησης των παιδιών, διότι θεωρεί ότι μόνο έτσι θα μπορέσουν να προσεγγίσουν το ύψιστο αγαθό για το ανθρώπινο γένος. Το υπέρτατο αγαθό, στο οποίο πρέπει να αποσκοπούν όλοι οι άνθρωποι διαχρονικά, είναι η ηθική κοινωνία, στην οποία θα συνδυάζεται η καθολική ευδαιμονία με την καθολική ηθικότητα. Η ηθική αγωγή δηλαδή είναι αναγκαία, σύμφωνα με τον Καντ, ώστε να μπορέσουν οι μαθητές αργότερα ως ενήλικες να γίνουν ηθικοί, ελεύθεροι και αυτόνομοι πολίτες της ηθικής κοινωνίας. Το βασικό ζήτημα που προκύπτει είναι το πώς θα επιτευχθεί η ηθικοποίηση των παιδιών, ώστε να φτάσουν τελικά στον προορισμό τους. Γι αυτόν το σκοπό, ο Καντ προτείνει ένα σχέδιο ηθικής αγωγής, το οποίο κρίνει ως πιο κατάλληλο για την αποτελεσματικότερη ανάπτυξη της ηθικής προδιάθεσης των παιδιών, ώστε να γίνουν τελικά ηθικά και αυτόνομα όντα. Βασικά λοιπόν επιχειρείται η ανασυγκρότηση της παιδαγωγικής θεωρίας του Καντ, ώστε να γίνει κατανοητό γιατί είναι καθοριστικής σημασίας για την υλοποίηση της ηθικής του φιλοσοφίας. Παρ όλα αυτά, αναλύοντας τη θεωρία του Καντ περί ηθικής αγωγής, παρατηρεί κανείς ότι κάποια σημεία της δημιουργούν προβληματισμό. Έτσι λοιπόν, έπειτα από την ανάλυση της θεωρίας του για την ηθική διαπαιδαγώγηση των παιδιών και τη σύνδεσή της με την ηθική φιλοσοφία του, παρουσιάζονται τρία κρίσιμα ερωτήματα σχετικά με τον σκοπό, τη χρησιμότητα, τη μέθοδο και το περιεχόμενο της ηθικής εκπαίδευσης του Καντ, τα οποία χρήζουν ανάλυσης και σχολιασμού. Η εργασία αυτή εκπονήθηκε υπό την επίβλεψη του καθηγητή, κου Ανδρέα Μιχαλάκη, οι παραδόσεις του οποίου αποτέλεσαν την αφορμή για να ασχοληθώ με τον Καντ. Θα ήθελα να τον ευχαριστήσω θερμά για την άψογη συνεργασία που είχαμε και να τονίσω την αμέριστη στήριξη που μου παρείχε καθ όλη τη διάρκεια εκπόνησης της εργασίας αυτής. Ήταν πάντα πρόθυμος να διαθέσει χρόνο για να συζητήσουμε θέματα της εργασίας που με απασχολούσαν και γι αυτό του 2

4 είμαι ευγνώμων. Επίσης, θα ήθελα πραγματικά να ευχαριστήσω τον καθηγητή, κο Παύλο Κόντο και την καθηγήτρια, κα Ελένη Περδικούρη, για το ενδιαφέρον τους, που μου έδειχναν με κάθε ευκαιρία, καθώς και για τον χρόνο που δέχτηκαν πρόθυμα να μου αφιερώσουν ως μέλη της τριμελούς επιτροπής. Νιώθω την ανάγκη να εκφράσω την εκτίμηση και τον σεβασμό μου για όλους τους καθηγητές του Τμήματος Φιλοσοφίας, τους οποίους είχα την τιμή να γνωρίσω κατά τη διάρκεια του Μεταπτυχιακού Προγράμματος Σπουδών, κυρίως γιατί, πέρα από τις αδιαμφισβήτητες γνώσεις τους, χαρακτηρίζονται από ανθρωπιά και καλοσύνη και στηρίζουν με όλες τους τις δυνάμεις το συγκεκριμένο πρόγραμμα και τους μεταπτυχιακούς φοιτητές. Τέλος, θα ήθελα να ευχαριστήσω από καρδιάς όλους αυτούς που με βοήθησαν, με τον δικό του τρόπο ο καθένας και κυρίως την οικογένειά μου και τον φίλο μου, που στάθηκαν δίπλα μου με υπομονή και κατανόηση όλον αυτόν τον καιρό και με ενθάρρυναν σε κάθε δύσκολη στιγμή. 3

5 Περιεχόμενα Πρόλογος... 2 Περιεχόμενα... 4 Συντομογραφίες βιβλιογραφικών παραπομπών για τα έργα του Καντ... 5 Εισαγωγή... 6 Κεφάλαιο 1. Βασικές ιδέες του Καντ για το ανθρώπινο είδος Ανθρώπινη φύση και φυσικές καταβολές Αντικοινωνική κοινωνικότητα των ανθρώπων Δίκαιη Πολιτεία Το ύψιστο αγαθό για το ανθρώπινο είδος Κεφάλαιο 2. Η θεωρία του Καντ για την ηθική αγωγή Η σχέση της μεταφυσικής των ηθών του Καντ με την πρακτική ανθρωπολογία Ανάγκη διαπαιδαγώγησης του ανθρώπου - Σκοπός της αγωγής Σχέδιο Αγωγής του Καντ Πρώτο στάδιο: «αρνητική εκπαίδευση» (φυσική εκπαίδευση και πειθαρχία- η ηθικότητα της αυθεντίας) Δεύτερο στάδιο: «θετική εκπαίδευση» (καλλιέργεια και κοινωνικοποίηση- η ηθικότητα των σχέσεων) Τρίτο στάδιο: πρακτική αγωγή (ηθικοποίηση- η ηθικότητα των αρχών) Κεφάλαιο 3. Θέματα προς συζήτηση στην καντιανή θεωρία περί ηθικής αγωγής Πώς συνδυάζεται η ελευθερία (αυτονομία) με τον καταναγκασμό (πειθαρχία) στην ηθική αγωγή; Ένα παιδί γνωρίζει από μόνο του το ηθικά σωστό και αν ναι, τότε σε τι χρησιμεύει η ηθική αγωγή; Πρέπει η ηθική αγωγή να αναπτύσσει τα συναισθήματα των παιδιών; Κεφάλαιο 4. Συμπεράσματα- Επίλογος Βιβλιογραφία Γλωσσάριο

6 Συντομογραφίες βιβλιογραφικών παραπομπών για τα έργα του Καντ Ανθρ.: Δοκ.: Θρ.: ΘΜΗ: ΚΠΛ: LE: ΜτΗ: ΠΠ: Kant, Immanuel (2011) Ανθρωπολογία από πραγματολογική άποψη, εις. μτφ. σχ. Τασάκος Χ., εκδ. Printa, Αθήνα. Αγγλική έκδοση: Kant, Immanuel (2007) Anthropology from a pragmatic point of view, στο: R. B. Louden & G. Zöller (εκδ.) The Cambridge Edition of the Works of Immanuel Kant: Anthropology, History, and Education (Cambridge, Cambridge University Press), Kant, Immanuel (1971) Δοκίμια, εισ. μτφ. σχ. Παπανούτσος Ε.Π., εκδ. Δωδώνη, Αθήνα. Αγγλική έκδοση: Kant, Immanuel (1970) Political Writings, εκδ. Reiss Hans, μτφ. Nisbet H. B. (Cambridge, Cambridge University Press). Kant, Immanuel (2007) Η θρησκεία εντός των ορίων του Λόγου και μόνο, μτφ. Ανδρουλιδάκης Κ., εκδ. Πόλις, Αθήνα. Αγγλική έκδοση: Kant, Immanuel (1998) Religion Within the Boundaries of Mere Reason, στο: A.Wood and G. DiGiovanni (εκδ.) (Cambridge, Cambridge University Press). Kant, Immanuel (1984) Τα Θεμέλια της Μεταφυσικής των Ηθών, μτφ. Τζαβάρας Ι., εκδ. Δωδώνη, Αθήνα. Αγγλική έκδοση: Kant, Immanuel (1996) Groundwork of the Metaphysics of Morals, στο: M. Gregor (εκδ.) The Cambridge Edition of the Works of Immanuel Kant: Practical Philosophy (Cambridge, Cambridge University Press), Kant, Immanuel (2004) Κριτική του πρακτικού Λόγου, μτφ. Ανδρουλιδάκης Κ., εκδ. Βιβλιοπωλείον της Εστίας, Αθήνα. Αγγλική έκδοση: Kant, Immanuel (1996) Critique of Practical Reason, στο: M. Gregor (εκδ.) The Cambridge Edition of the Works of Immanuel Kant: Practical Philosophy (Cambridge, Cambridge University Press), Kant, Immanuel (1997) Lectures on Ethics, P. Heath and J. B. Scnheewind (εκδ.) (Cambridge, Cambridge University Press). Kant, Immanuel (2013) Μεταφυσική των Ηθών, μτφ. Ανδρουλιδάκης Κώστας, εκδ. ΣΜΙΛΗ, Αθήνα. Αγγλική έκδοση: Kant, Immanuel (1996) The Metaphysics of Morals, στο: M. Gregor (εκδ.) The Cambridge Edition of the Works of Immanuel Kant: Practical Philosophy (Cambridge, Cambridge University Press), Kant, Immanuel (2004) Περί Παιδαγωγικής, πρ. μτφ. σημ. Σιδερά-Λύτρα, εκδ. Κυριακίδη, Αθήνα. Αγγλική έκδοση: Kant, Immanuel (2007) Lectures on Pedagogy, στο: R. B. Louden & G. Zöller (εκδ.) The Cambridge Edition of the Works of Immanuel Kant: Anthropology, History, and Education (Cambridge, Cambridge University Press), *Στις παραπομπές για τα έργα του Καντ αναφέρεται πρώτα η γερμανική έκδοση και ύστερα η ελληνική. 5

7 Εισαγωγή Σκοπός της παρούσας εργασίας είναι να παρουσιαστούν οι ιδέες του Καντ σχετικά με την ηθική αγωγή των παιδιών, την οποία θεωρεί καθοριστική για την επίτευξη του ύψιστου αγαθού για το ανθρώπινο είδος. Ως ύψιστο αγαθό ορίζει την ηθική κοινωνία με την καθολική ευδαιμονία και την καθολική ηθικότητα. Η ελευθερία βούλησης που αποδίδει ο Καντ στους ανθρώπους τούς δίνει τη δυνατότητα να επιλέγουν πάντα ως ανώτατο γνώμονα των πράξεών τους τον ηθικό νόμο, ανεξάρτητα από υποκειμενικές προτιμήσεις και συμπτωματικές επιθυμίες. Το θέμα λοιπόν είναι πώς θα μπορέσουν τα παιδιά να αποκτήσουν έναν ηθικό χαρακτήρα, δηλαδή τη στάση να ενεργούν από καθήκον προς τον ηθικό νόμο και όχι απλά σύμφωνα μ αυτόν, ώστε να θεωρούνται ηθικά αξιέπαινα όντα και όχι μόνο συνετά. Έτσι, σκοπός της ηθικής αγωγής είναι να δημιουργηθούν ηθικοί πολίτες που θα ενεργούν από καθήκον προς τον ηθικό νόμο, επειδή ακριβώς αντιλαμβάνονται την αξία του, χωρίς να περιμένουν κάποιο αντάλλαγμα. Τότε μόνο θα θεωρούνται αυτόνομα άτομα με πραγματικά ελεύθερη βούληση που αυτοκαθορίζονται. Στο πρώτο κεφάλαιο παρουσιάζονται κάποιες γενικές παραδοχές της ηθικής θεωρίας του Καντ σχετικά με το ανθρώπινο γένος. Κατ αρχάς, λαμβάνεται ως δεδομένο ότι τα ανθρώπινα όντα διαθέτουν εκ φύσεως τρεις φυσικές καταβολές, για τις οποίες διακρίνονται από τα υπόλοιπα ζώα. Η πρώτη φυσική καταβολή λέγεται τεχνική και έχει να κάνει με την ικανότητα των ανθρώπων να χειρίζονται αντικείμενα με τα χέρια τους και να αποκτούν δεξιότητες. Η δεύτερη προδιάθεση των ανθρώπων ονομάζεται πραγματολογική. Αφορά στην ικανότητα των ανθρώπων να καλλιεργούν τις κοινωνικές δεξιότητές τους μέσα από την ανάπτυξη της κουλτούρας, ώστε να μπορούν να συμβιώσουν με άλλους ανθρώπους στην κοινωνία και να τους χειρίζονται κατάλληλα για να επιτυγχάνουν τους προσωπικούς σκοπούς τους. Η τρίτη και πιο σημαντική, κατά τον Καντ, ανθρώπινη καταβολή είναι η ηθική, η οποία βασίζεται στην ικανότητα των ανθρώπων να ενεργούν βάσει του πρακτικού Λόγου τους. Αυτό τους επιτρέπει να διαθέτουν ελεύθερη βούληση, δηλαδή να πράττουν από καθήκον προς τον καθολικό ηθικό νόμο ανεξάρτητα από φυσικές κλίσεις. Μόνο έτσι θα μπορέσουν να γίνουν τελικά μέλη της ηθικής κοινωνίας, στην οποία θα επικρατεί καθολική ευδαιμονία και καθολική ηθικότητα. Στη συνέχεια της εργασίας γίνεται αναφορά σε ένα ανθρώπινο χαρακτηριστικό, το οποίο είναι καθοριστικό για την ανθρώπινη εξέλιξη. Πρόκειται για την αντικοινωνική κοινωνικότητα των ανθρώπων στα πλαίσια της κοινότητας. Οι άνθρωποι έχουν την τάση να επιζητούν τη συντροφιά με άλλους ανθρώπους, καθώς αντιλαμβάνονται ότι μόνο έτσι θα μπορέσουν να ολοκληρωθούν οι ίδιοι. Ταυτόχρονα όμως επιθυμούν να απομονώνονται, τηρώντας μια ανταγωνιστική και αντιδραστική συμπεριφορά προς τους άλλους ανθρώπους. Αυτό οφείλεται, σύμφωνα με τον Καντ, στην επιθυμία των ανθρώπων να κυριαρχούν και να επιβάλλονται στους άλλους. Όπως θα φανεί παρακάτω, αυτή η αλλόκοτη συμπεριφορά είναι η αιτία για να αναπτυχθούν πλήρως οι φυσικές καταβολές των ανθρώπων, καθώς τους οδηγεί στην ανάγκη σύστασης πολιτισμένης κοινωνίας, στην οποία θα μπορούν να καλλιεργήσουν τη φύση τους. Η αντικοινωνική 6

8 κοινωνικότητα των ανθρώπων δηλαδή είναι η αφορμή για να αναπτυχθεί η κουλτούρα (πολιτισμός), η οποία είναι απαραίτητη συνθήκη για τη μετέπειτα ανάπτυξη της ηθικότητας. Αφού συνειδητοποιήσουν οι άνθρωποι ότι μπορούν να ολοκληρωθούν μόνο μέσα στην πολιτισμένη κοινωνία, το θέμα που προκύπτει τώρα είναι πώς θα διαμορφωθεί αυτή η κοινωνία κατάλληλα, ώστε να επιτελέσει αυτόν το σκοπό. Ο Καντ υποστηρίζει ότι απαιτείται μια δίκαιη κοινωνία, η οποία θα διέπεται από κοινά αποδεκτούς νόμους, τους οποίους θα τηρούν όλοι οι πολίτες ανεξαιρέτως. Ο νομοθέτης σ αυτήν την ρεπουμπλικανική κοινωνία θα μπορούσε να είναι ο ίδιος ο λαός, ο οποίος συνάπτει το λεγόμενο «πρωταρχικό συμβόλαιο». Αυτό εξασφαλίζει ότι θα απολαμβάνουν όλοι ίσα διακαιώματα, αλλά θα έχουν και κοινές υποχρεώσεις. Η ελευθερία του καθενός θα περιορίζεται με νόμους, ώστε να είναι εφικτή και η ελευθερία των υπολοίπων. Έτσι, η δίκαιη κοινωνία θα εξασφαλίζει την ισότητα και την ελευθερία όλων των πολιτών, οι οποίοι θα μπορούν να επιδιώκουν ελεύθερα τους προσωπικούς σκοπούς τους, αρκεί οι τελευταίοι να είναι λογικά συνεπείς με τους σκοπούς των άλλων πολιτών. Σε περίπτωση παραβάσεων εις βάρος των πολιτών, η κρατική εξουσία θα έχει το δικαίωμα να επιβάλει με τη βία τους νόμους, ώστε να προφυλάσσεται το καθολικό δικαίωμα των πολιτών για ελευθερία μέσα στην κοινωνία. Θα πρέπει να σημειωθεί εδώ ότι η δίκαιη κοινωνία δεν ταυτίζεται σε καμία περίπτωση με την ηθική κοινωνία, η οποία αποτελεί το ύψιστο αγαθό για το ανθρώπινο γένος. Στην ηθική κοινωνία, όπως αναφέθηκε προηγουμένως, θα συνδυάζεται η καθολική ευδαιμονία με την καθολική ηθικότητα των πολιτών. Εδώ οι πολίτες δε θα επιτρέπουν στους συμπολίτες τους απλά να επιδιώκουν ελεύθερα τους σκοπούς τους, όπως συμβαίνει στη δίκαιη κοινωνία, αλλά θα προάγουν κιόλας αυτούς τους σκοπούς. Οι σκοποί του καθενός θα μπορούν δυνητικά να υιοθετηθούν απ όλους τους πολίτες σαν να ήταν δικοί τους εξαρχής. Όλοι θα ενεργούν από καθήκον προς τον ηθικό νόμο, επειδή τώρα πια μπορούν να αντιληφθούν την άνευ όρων αξία του και όχι επειδή αποσκοπούν σε προσωπικά οφέλη. Παρ όλα αυτά, η τελειοποίηση του ανθρώπινου γένους μέσα από τη σύσταση της ηθικής κοινωνίας δεν προορίζεται να επιτευχθεί ούτε από έναν άνθρωπο, ούτε από μια γενιά. Κάθε άνθρωπος ατομικά αλλά και κάθε γενιά συλλογικά μέσα στην ανθρώπινη ιστορία οφείλει να στοχεύει στην βελτίωση του ανθρώπινου είδους, επιδιώκοντας συνεχώς την καλύτερη δυνατή κατάστασή του. Όταν όλοι φτάσουν στο σημείο να χρησιμοποιούν τον Λόγο τους και να πράττουν το καθήκον τους αβίαστα, απλά και μόνο από σεβασμό προς τον ηθικό νόμο, τότε θα μπορέσει να επιτευχθεί το ύψιστο αγαθό για το ανθρώπινο γένος, δηλαδή η καθολική ευημερία και ηθικότητα στην ηθική κοινωνία. Στο δεύτερο κεφάλαιο αναλύεται η θεωρία του Καντ σχετικά με την ηθική αγωγή των παιδιών, που αποτελεί και τον βασικό σκοπό της παρούσας εργασίας. Σκοπός της ηθικής αγωγής είναι να μπορέσουν οι μαθητές αργότερα ως πολίτες να αποτελέσουν ηθικά αξιέπαινα μέλη της ηθικής κοινωνίας. Η παρουσίαση της παιδαγωγικής θεωρίας του Καντ ξεκινά με τη βασική παραδοχή του ότι ο άνθρωπος είναι το μοναδικό ζώο που χρειάζεται διαπαιδαγώγηση, ώστε να 7

9 αναπτυχθούν σωστά οι εγγενείς προδιαθέσεις του. Μέσα απ την εκπαιδευτική διαδικασία, ο μαθητής μαθαίνει αρχικά να πειθαρχεί και να υπερνικά τις ζωώδεις κλίσεις του. Μαθαίνει δηλαδή να υπακούει σε κανόνες, οι οποίοι περιορίζουν αναγκαστικά την ελευθερία του. Μ αυτόν τον τρόπο, σύμφωνα με τον Καντ, θα πάψει πια να καθορίζεται απ τις έμφυτες παρορμήσεις του. Αυτό θα του επιτρέψει στη συνέχεια να καλλιεργήσει τη φύση του με τις τέχνες και τις επιστήμες, να μορφωθεί και να κοινωνικοποιηθεί. Έτσι, θα αναπτυχθεί η κουλτούρα (εκπολιτισμός), η οποία αποτελεί αναγκαία προϋπόθεση για την ηθική ανάπτυξη του παιδιού. Έπειτα από το στάδιο του εκπολιτισμού, προτείνεται η ηθική κατήχηση, στην οποία ο δάσκαλος χρησιμοποιεί τον σωκρατικό διάλογο και παραδείγματα ηθικού περιεχομένου, με σκοπό να αναπτύξουν οι μαθητές την ηθική τους κρίση και να αποκτήσουν τελικά ένα καθαρό ενδιαφέρον για την ηθικότητα. Έτσι, σύμφωνα με τον Καντ, μέσα απ την ανάπτυξη του πολιτισμού και στη συνέχεια με την ηθική κατήχηση, θα μπορέσει τελικά ο μαθητής να φτάσει στην ηθικοποίηση, όπου θα ενεργεί μόνο από καθήκον και από σεβασμό προς τον καθολικό ηθικό νόμο. Είναι σημαντικό να σημειωθεί εδώ ότι, για τον Καντ, ο δάσκαλος έχει μόνο υποστηρικτικό και καθοδηγητικό ρόλο στην παιδαγωγική διαδικασία. Σκοπός του δεν είναι να μεταδώσει έτοιμες γνώσεις στον μαθητή, αλλά να τον βοηθήσει να τις ανακαλύψει μόνος του με τον πρακτικό του Λόγο μέσα από ηθικά παραδείγματα. Ο μαθητής δηλαδή έχει ενεργό συμμετοχή στην ηθικοποίησή του, η οποία θα αποτελέσει στο τέλος προσωπικό του επίτευγμα. Στο τρίτο και τελευταίο κεφάλαιο παρουσιάζονται τρία ερωτήματα που προκύπτουν απ την ανάλυση της θεωρίας του Καντ για την ηθική αγωγή και προκαλούν προβληματισμό. Το πρώτο θέμα που εξετάζεται είναι το πώς συνδυάζεται η πειθαρχία και ο καταναγκασμός με την ελευθερία και την αυτονομία των μαθητών. Ενώ ο Καντ με τη θεωρία του στοχεύει σε ελεύθερα και ηθικά υποκείμενα, τα οποία θα ενεργούν με μοναδικό κίνητρο το καθήκον και τον σεβασμό προς τον ηθικό νόμο, ταυτόχρονα υποστηρίζει ότι οι μαθητές πρέπει υποχρεωτικά να υφίστανται στα πρώτα χρόνια της εκπαίδευσής τους καταναγκασμό, υπακούοντας παθητικά σε κανόνες. Προφανώς λοιπόν απαιτείται περαιτέρω ανάλυση για το πώς θα οδηγηθεί τελικά ο μαθητής από την πειθαρχία στην αυτονομία. Ένα άλλο σημείο που χρήζει σχολιασμού είναι το εξής: ενώ ο Καντ λαμβάνει ως προϋπόθεση ότι όλοι οι άνθρωποι γνωρίζουν a priori τον ηθικό νόμο, επιμένει ότι η ηθική εκπαίδευση είναι όχι μόνο χρήσιμη αλλά και καθοριστική για την ολοκληρωμένη ηθική ανάπτυξη των μαθητών, κάτι που συνδέεται άμεσα με την επίτευξη της ηθικής κοινωνίας. Έτσι, δημιουργείται σύγχυση σχετικά με το αν η θεωρία του περί εκπαίδευσης έχει πρακτική χρησιμότητα, απ τη στιγμή που υποστηρίζει ότι ακόμα και τα παιδιά γνωρίζουν εγγενώς τις επιταγές του πρακτικού Λόγου. Το τρίτο και τελευταίο σημείο προς ανάλυση έχει να κάνει με τον ρόλο των συναισθημάτων στην ηθική αγωγή. Δεν έχει ξεκαθαριστεί δηλαδή αν ο Καντ ζητά να υπερνικήσουν οι μαθητές όλα τα συναισθήματά τους κατά τη διάρκεια της ηθικής εκπαίδευσης ή αν υπάρχουν κάποια συναισθήματα, που όχι μόνο δεν πρέπει να απορριφθούν, αλλά πρέπει να ενισχυθούν, καθώς συμβάλλουν στην ηθική ανάπτυξη των παιδιών. Παρ όλα αυτά, είναι σαφές ότι για να ηθικοποιηθούν τελικά οι μαθητές δεν επιτρέπεται σε καμία περίπτωση να βασίζονται στην ικανοποίηση των φυσικών τους κλίσεων και να καθορίζονται 8

10 απ αυτές. Όλα πρέπει να στηρίζονται στο καθαρό καθήκον που πηγάζει απ την άνευ όρων αξία του ηθικού νόμου. Με την παρούσα εργασία λοιπόν θα γίνει προσπάθεια να φανεί ότι η ηθική αγωγή κατέχει καίριο ρόλο στην ηθική θεωρία του Καντ, καθώς καθιστά τα παιδιά ικανά να επιδιώξουν το ύψιστο αγαθό που τους έχει ορίσει η φύση. Μόνο μέσω της ηθικής αγωγής δηλαδή θα μπορέσουν στο μέλλον να γίνουν αυτόνομοι πολίτες στην ηθική κοινωνία, στην οποία όλοι θα αποτελούν αυτοσκοπούς και όχι μόνο μέσα. Έτσι, θα δημιουργηθεί το «κράτος των σκοπών», όπου όλοι θα μπορούν να υιοθετούν τους προσωπικούς σκοπούς των άλλων και να τους κάνουν δικούς τους. Οι ηθικοί πολίτες θα προάγουν και θα κάνουν δικούς τους τους σκοπούς όλων, απολαμβάνοντας τη μέγιστη ελευθερία, η οποία θα περιορίζεται από τον καθολικό νόμο. Έτσι, για τον Καντ, μόνο μέσα από την ηθική αγωγή θα μπορέσει να επιτευχθεί τελικά η καθολική ευδαιμονία και ηθικότητα στην ηθική κοινωνία. 9

11 Κεφάλαιο 1. Βασικές ιδέες του Καντ για το ανθρώπινο είδος 1.1. Ανθρώπινη φύση και φυσικές καταβολές Σύμφωνα με τον Καντ, «θεμελιώδης σκοπός (Absicht, end) της φύσης για το ανθρώπινο είδος (Gattung, species) είναι να εκπληρώσει τον προορισμό του μέσω της ανάπτυξης όλων των φυσικών καταβολών του». Αυτή η διαδικασία θα βασιστεί στον πρακτικό Λόγο (Vernunft, reason), που διακρίνει τα ανθρώπινα όντα (Mensch, human being) από όλα τα υπόλοιπα ζώα. Ο άνθρωπος με τον Λόγο του καθίσταται ικανός να ξεπερνά την άγρια φύση του (Tierheit, animality) και τα έμφυτα ένστικτά του, με αποτέλεσμα να μπορεί να ηθικοποιηθεί και να αποκτήσει αγαθή βούληση (Ανθρ.:7:329/279). Σε αντίθεση με τα ζώα δηλαδή, που καθορίζονται από τα ένστικτα, ο άνθρωπος (Mann, man) μπορεί και αναπτύσσει (entwickeln, develop) τον Λόγο του με «άσκηση και διδασκαλία» (Lehre, teaching). Έτσι, είναι ικανός να ξεπερνά τα φυσικά του ένστικτα (Neigung, inclination), ώστε να σχεδιάζει και να κατευθύνει τη ζωή του αυτόνομα. Οι άνθρωποι λοιπόν είναι τα μοναδικά όντα που είναι ικανά να θέτουν σκοπούς στον εαυτό τους, να «αυτοπροσδιορίζονται» και να «αυτοδιαμορφώνονται». 1 Ο Καντ εδώ, λαμβάνοντας ως δεδομένο ότι οι άνθρωποι είναι εκ φύσεως προικισμένοι με «Λόγο και κατ επέκταση ελεύθερη βούληση», υποστηρίζει ότι είναι προορισμένοι να τα «παράγουν όλα από μέσα τους». Αυτό σημαίνει ότι με τα χέρια τους και τον Λόγο τους πρέπει να καλύψουν τις φυσικές του ανάγκες (τροφή, ρούχα, ασφάλεια, άμυνα), να αναπτυχθούν διανοητικά και να αποκτήσουν ηθικό χαρακτήρα. «Όλα πρέπει να είναι δικό τους εντελώς έργο»: μέσα από πολλές δυσκολίες πρέπει να επιτευχθεί η μετάβαση από το πρωτόγονο στάδιο στην επιδεξιότητα (Fertigkeit, aptitude), στον πολιτισμό, στον Λόγο και τελικά στην ηθικοποίηση. Αυτή η πορεία είναι βέβαια εξαιρετικά απαιτητική και για να γίνει κανείς άξιος της ευδαιμονίας (Glückseligkeit, happiness), πρέπει να προσπαθεί συνεχώς και να βασίζεται μόνο στον εαυτό του. Έτσι, καθένας απολαμβάνει στο τέλος επάξια την ευδαιμονία που ο ίδιος δίνει στον εαυτό του με τον δικό του Λόγο, έχοντας υπερνικήσει τα φυσικά του ένστικτα (Δοκ.:43,44/27,28). Το γεγονός ότι οι άνθρωποι διαθέτουν εγγενώς Λόγο συνεπάγεται, για τον Καντ, ότι γνωρίζουν a priori τον ηθικό νόμο και αναγνωρίζουν το ηθικό καθήκον που έχουν να τηρούν αυτό τον νόμο. Αυτό σημαίνει ότι οι άνθρωποι έχουν σε κάθε περίσταση τη δυνατότητα να επιλέγουν τους γνώμονες των πράξεών τους βάσει του ηθικού νόμου. Έτσι, εξηγεί ο Guyer, ότι «είναι πάντοτε ελεύθεροι να πράττουν ό,τι επιτάσσει ο ηθικός νόμος». 2 Αυτό ισχύει ανεξάρτητα απ το αν τελικά αξιοποιούν αυτή τη δυνατότητα, καθώς πολλές φορές παρασύρονται από τις κλίσεις τους. 1 Δεληκωνσταντής (2005) Guyer (2013)

12 Με την παραδοχή λοιπόν ότι οι άνθρωποι ως έλλογα όντα μπορούν να ξεπεράσουν την «κακή» τους φύση, ο Καντ υποστηρίζει ότι οφείλουν να αναπτύξουν μόνοι τους από μέσα τους το καλό, για το οποίο διαθέτουν τις καταβολές. Αναγνωρίζει τρεις «φυσικές καταβολές» (Anlage, predisposition) στον άνθρωπο, οι οποίες τον διαφοροποιούν σε σχέση με τα υπόλοιπα ζώα και μπορούν να τον οδηγήσουν στον προορισμό του. Αυτές οι προδιαθέσεις είναι οι εξής: η τεχνική, η πραγματολογική και η ηθική. 3 Η «τεχνική ή αλλιώς μηχανική» προδιάθεση δίνει στον άνθρωπο τη δυνατότητα να χειρίζεται με τα χέρια του τα πράγματα γύρω του και να τα χρησιμοποιεί προς όφελός του. Μπορεί έτσι να διαμορφώνει το περιβάλλον γύρω του για να εξυπηρετεί τις ανάγκες του. «Πραγματολογική προδιάθεση» ονομάζεται η ικανότητα που έχει ο άνθρωπος να αποκτά μια συνετή συμπεριφορά, ώστε να προσαρμόζεται στην εκάστοτε κατάσταση και να μπορεί να κατορθώνει τους προσωπικούς σκοπούς του. Γι αυτό μαθαίνει να δημιουργεί καλές σχέσεις με τους γύρω του, τους οποίους χρησιμοποιεί για το συμφέρον του. Η τρίτη και πιο σημαντική καταβολή του ανθρώπου είναι η «ηθική». Πρόκειται για την ικανότητα που έχει ο άνθρωπος να ξεπερνά τη φύση του και να ενεργεί ανεξάρτητα από φυσικές κλίσεις, με μοναδικό κίνητρο τον σεβασμό (Achtung, respect) προς τον ηθικό νόμο. Λόγω αυτής της προδιάθεσης τα ανθρώπινα όντα κατανοούν το καθήκον τους να πράττουν ηθικά και έχουν τη δυνατότητα να είναι αυτόνομα με αγαθή βούληση, δηλαδή με βούληση που ταυτίζεται μ αυτό που επιτάσσει ο ηθικός νόμος. Η δυνατότητα των ανθρώπων να ηθικοποιούνται είναι καθοριστική για την εκπλήρωση του προορισμού του ανθρώπινου είδους (Ανθρ.:7:322/270). Η «τεχνική προδιάθεση» (δεξιότητα). Ο Καντ υποστηρίζει ότι η διαφορά του ανθρώπου ως ελλόγου όντος φαίνεται και «στη διαμόρφωση και την ευαισθησία των χεριών και των δακτύλων του». Λόγω της μορφολογίας και των δυνατοτήτων των χεριών του, ο άνθρωπος έχει την ικανότητα «να χειρίζεται τα πράγματα γύρω του με ποικίλους τρόπους και όχι μόνο με έναν συγκεκριμένο». Γι αυτό τον λόγο μπορεί να αποκτά δεξιότητες και έτσι να διευκολύνει τη ζωή του. Μαθαίνει να χρησιμοποιεί τον Λόγο του και να θέτει προσωπικούς σκοπούς, τους οποίους είναι ικανός λόγω της επιδεξιότητάς του να πραγματοποιήσει (Ανθρ.:7:322/271). Πρέπει να σημειωθεί εδώ ότι το να αποκτήσει ένας άνθρωπος μια δεξιότητα δε σημαίνει απλά ότι γνωρίζει κάτι θεωρητικά. Η δεξιότητα συνεπάγεται την ικανότητα να εφαρμόζει κανείς στην πράξη αυτό που γνωρίζει την κατάλληλη στιγμή. Αν η γνώση περιορίζεται στη θεωρία χωρίς να αποκτά πρακτική χρησιμότητα, δεν έχει αξία (ΠΠ:9:486/85). Η «πραγματολογική προδιάθεση» (κοσμική ευφυΐα). Η πραγματολογική προδιάθεση έχει να κάνει με την ικανότητα των ανθρώπων να αποκτούν κόσμια συμπεριφορά, «να καλλιεργούν δηλαδή τις κοινωνικές τους ιδιότητες», ώστε να γίνονται αρεστοί στους γύρω τους στα πλαίσια 3 Η διάκριση αυτή μεταξύ των καταβολών, αν και έχει ορισμένες ομοιότητες, δεν αντιστοιχεί αυστηρά με τη διάκριση μεταξύ των καταβολών της ζωώδους φύσης, της ανθρώπινης φύσης και της προσωπικότητας, διάκριση που εισάγει ο Καντ στη Θρησκεία εντός των ορίων του Λόγου και μόνο (Θρ.:6:26-28/54-57). 11

13 της πολιτισμένης κοινωνίας (Ανθρ.:7:323/272). Όπως αναφέρει η Moran, πρόκειται για τη διαδικασία της «κοινωνικοποίησης». 4 Διαμορφώνοντας κατάλληλα τον χαρακτήρα τους και αποκτώντας τρόπους καλής συμπεριφοράς, οι άνθρωποι μαθαίνουν «να χρησιμοποιούν τους άλλους ανθρώπους για την επίτευξη των προσωπικών σκοπών τους». Κυριαρχώντας στον εαυτό τους σύμφωνα με τους κανόνες ευγένειας, μαθαίνουν «να κρύβουν τον εαυτό τους, ενώ ταυτόχρονα διερευνούν την ιδιοσυγκρασία των άλλων». Ο Καντ ονομάζει αυτή την ικανότητα «τέχνη της συγκάλυψης», καθώς κρύβει τα λάθη, με σκοπό να διατηρείται η αξιοπρέπεια, η ευπρέπεια και η αγαπητή εξωτερική εμφάνιση (ΠΠ:9:486/85). Ο Καντ θεωρεί ότι η πραγματολογική καταβολή είναι καθοριστική για την εξέλιξη του ανθρώπινου είδους, διότι λόγω αυτής της καταβολής οι άνθρωποι είναι ικανοί «να καλλιεργούν τις κοινωνικές τους δεξιότητες και να δημιουργούν κοινωνικές σχέσεις ως πολιτισμένα όντα», ξεφεύγοντας έτσι απ την πρωτόγονη κατάσταση και τη βίαιη συμπεριφορά. Μέσα από την πρόοδο (Fortschritt, progress) του πολιτισμού (κουλτούρα) ο άνθρωπος μπορεί πια «να ζήσει αρμονικά μαζί με άλλους του είδους του στα πλαίσια μιας πολιτισμένης κοινωνίας» (Ανθρ.:7:323/272). Σ αυτό το σημείο, αναφέρει ο Kuehn, ο Καντ επισημαίνει την ανάγκη εκπαίδευσης του ανθρώπου, που στηρίζεται στην «επιδεκτικότητά του για μάθηση και αγωγή, στοιχείο καθοριστικό για την εξέλιξή του». 5 Η «ηθική προδιάθεση» (ηθικότητα). Σύμφωνα με τον Καντ, «οι άνθρωποι, όντας εφοδιασμένοι με την ικανότητα του πρακτικού Λόγου, αντιλαμβάνονται το καθήκον (Pflicht, duty) τους να επιδιώκουν ενεργά πάντα το αγαθό, ενεργώντας από σεβασμό προς τον καθολικό ηθικό νόμο». Αντιλαμβάνονται την ελευθερία τους να αυτοκαθορίζονται και έτσι αποκτούν πλήρη ευθύνη για τις πράξεις τους και τη συμπεριφορά τους (Ανθρ.:7:324/ ). Η πιο σημαντική συμβολή της ηθικής προδιάθεσης είναι ότι καθιστά τους ανθρώπους ικανούς «να αποκτούν ηθικό φρόνημα με σκοπό την προσέγγιση της ηθικής τελειότητας» (Vollkommenheit, perfection) (Θρ.:6:61/116). Ένας άνθρωπος με ηθικό χαρακτήρα επιλέγει ελεύθερα ως μοναδικό κίνητρο (Bewegungsgrund, motive) των πράξεών του τον σεβασμό προς τον ηθικό νόμο, επειδή ακριβώς αντιλαμβάνεται την αξία του και όχι με σκοπό να επωφεληθεί στο τέλος. Μπορεί, συνεπώς, να τηρεί με συνέπεια τις υποσχέσεις του, εφαρμόζοντας στην πράξη ό,τι αποφασίζει χωρίς παρεκκλίσεις. Μαθαίνει «να αντιστέκεται στις κλίσεις του με θάρρος», υπομονή και «σιδερένια» βούληση, παρά τις δυσκολίες και τους πειρασμούς που παρουσιάζονται (ΠΠ:9:486/86). Ακόμα, μέσω της ηθικής προδιάθεσης «οι άνθρωποι συνειδητοποιούν το καθήκον τους να ακολουθούν το δίκαιο για τον εαυτό τους και τους άλλους» (Ανθρ.:7:324/273). Κατανοούν την ανάγκη «να παραγκωνίσουν το ατομικό τους συμφέρον προς όφελος του κοινού καλού», καθώς 4 Moran (2009) Kuehn (2012)

14 και την ανάγκη «να υποστούν έναν πολιτικό καταναγκασμό μέσα από δίκαιους νόμους, τους οποίους όμως συντάσσουν οι ίδιοι» (Ανθρ.:7:329/ ). Έτσι, υπακούοντας στην ηθική προδιάθεσή τους και στον Λόγο, είναι ικανοί να δημιουργήσουν αρχικά τη δίκαιη κοινωνία και έπειτα, να προσεγγίσουν σταδιακά τον προορισμό της ανθρωπινότητας, που είναι η σύσταση της ηθικής κοινωνίας. Φαίνεται λοιπόν ότι οι άνθρωποι διαθέτουν σίγουρα και αγαθές εγγενείς προδιαθέσεις, οι οποίες τους επιτρέπουν να ηθικοποιηθούν και να φτάσουν στον προορισμό τους («αγαθός νοητός χαρακτήρας»). Παρ όλα αυτά, όπως σημειώνει ο Καντ, είναι γενικά παραδεκτό ότι «οι άνθρωποι, μόλις νιώσουν τελείως ελεύθεροι, έχουν μια έμφυτη τάση (Hang, propensity) προς το κακό και το απαγορευμένο». Γι αυτό τον λόγο μπορεί να ειπωθεί ότι «ο αισθητός χαρακτήρας του ανθρώπου είναι εκ φύσεως κακός» (Ανθρ.:7:324/273). Συγκεκριμένα, ο Καντ ισχυρίζεται ότι «οι άνθρωποι δεν είναι καλοί ή κακοί εκ φύσεως. Διαθέτουν φυσικές προδιαθέσεις (predisposition) προς το καλό και τάσεις (propensity) προς το κακό και έχουν τη δυνατότητα να επιλέξουν ελεύθερα μια καλή ή κακή διαγωγή» (Θρ.:6:27/56). Η καλή διαγωγή βασίζεται στον «νόμο της ηθικότητας», ενώ η κακή στον «γνώμονα της φιλαυτίας» (Selbstliebe, self-love). Όσοι δηλαδή επιλέγουν ελεύθερα ως γνώμονα των ενεργειών τους την αρχή της ηθικότητας, θεωρούνται καλοί, ενώ όσοι ενεργούν με γνώμονα τα αισθητηριακά κριτήρια και μόνο, τότε θεωρούνται κακοί. Είναι σημαντικό όμως ότι, σύμφωνα με τον Καντ, «ακόμα και στην περίπτωση που κάποιος έχει επιλέξει έναν κακό χαρακτήρα, διατηρεί πάντα την ελευθερία να επιλέξει το καλό, αλλάζοντας ριζικά τη συμπεριφορά του» (Θρ.:6:44/88). Αυτή η επιλογή του καλού έναντι του κακού θα ανήκει μόνο στο ίδιο το υποκείμενο, θα είναι δηλαδή καθαρά δική του απόφαση και κανενός άλλου. Ο Καντ σημειώνει ότι τα πράγματα θα ήταν σίγουρα πιο εύκολα «αν ο άνθρωπος καθοριζόταν πάντα από τον ηθικό νόμο» και δεν παρασυρόταν από τους πειρασμούς λόγω της άγριας φύσης του. Τότε όμως «δε θα είχε νόημα η ελεύθερη βούληση» (Θρ.:6:36/72). Αφού δε συμβαίνει αυτό, αποδεικνύεται ότι οι άνθρωποι είναι αληθινά ελεύθεροι να επιλέγουν αν θα ενεργήσουν σύμφωνα με τον ηθικό νόμο. Ο άνθρωπος βέβαια δεν μπορεί να απορρίψει τελείως τα ένστικτά του και την αγάπη για τον εαυτό του. Γι αυτό ο Καντ εξηγεί ότι το να στραφεί κάποιος προς το καλό ή το κακό σχετίζεται με την «ιεράρχηση των δύο κριτηρίων, αυτό του ηθικού νόμου και αυτό της φιλαυτίας: αν δηλαδή ένας άνθρωπος θέτει ως ανώτατο γνώμονά του τον ηθικό νόμο, στον οποίο υποτάσσεται το κριτήριο της φιλαυτίας, τότε θεωρείται ηθικά καλός αν όμως θετει ως υπέρτατο όρο τη φιλαυτία, υποβαθμίζοντας τον ηθικό νόμο, τότε θεωρείται κακός» (Θρ.:6:36/73). Γνωρίζοντας λοιπόν a priori το ηθικό καθήκον μας, είναι θέμα ελεύθερης επιλογής αν θα υποκύψουμε στην προδιάθεσή μας προς την ηθικότητα ή τη φιλαυτία. Πάντως, όπως σημειώνει ο Guyer, είναι ξεκάθαρο ότι «οι άνθρωποι δεν μπορούν να γίνουν άγιες βουλήσεις που δεν μπαίνουν ποτέ στον πειρασμό να κάνουν το κακό». 6 6 Guyer (2013)

15 Όπως ειπώθηκε νωρίτερα, ένα χαρακτηριστικό του ανθρώπου είναι ότι δεν αποκαλύπτει όλες τις σκέψεις του στους άλλους, διότι δεν επιθυμεί να γνωρίζουν οι άλλοι πώς ακριβώς σκέφτεται. Αυτό μάλλον συμβαίνει, σύμφωνα με τον Καντ, διότι όλοι κάνουν άσχημες σκέψεις για τους άλλους. Σ αυτή την περίπτωση, η κρυψίνοια του ανθρώπινου είδους φαίνεται να είναι σωτήριο χαρακτηριστικό, διότι χωρίς αυτό θα ήταν αδύνατο να συμβιώσουν οι άνθρωποι. Ενώ λοιπόν όλοι επιθυμούν να γνωρίζουν τις σκέψεις των άλλων, αποκρύπτουν συνεχώς τις δικές τους. Ο Καντ προειδοποιεί ότι αυτή «η προσποιητή συμπεριφορά μετατρέπεται εύκολα σε εσκεμμένη παραπλάνηση και τελικά καταλήγει στο ψέμα». Το γεγονός όμως ότι τα ανθρώπινα όντα αναγνωρίζουν ότι δεν τα τιμά αυτή η συμπεριφορά και ότι τα καθιστά άξια περιφρόνησης (Verachtung, contempt), «αποκαλύπτει μια ηθική προδιάθεση μέσα τους». Ο Λόγος δηλαδή που υπάρχει εγγενώς μέσα τους τα αναγκάζει να αντισταθούν στην τάση που έχουν να παραπλανούν τους άλλους. Έτσι, φαίνεται ότι, παρά τις δυσκολίες που προκύπτουν λόγω της φύσης τους, «οι άνθρωποι ως έλλογα όντα επιδιώκουν συνεχώς να προσεγγίσουν το αγαθό μέσα απ το κακό». Παρ όλα αυτά, η προσέγγιση του αγαθού δεν είναι εύκολη υπόθεση, καθώς, σύμφωνα με τον Καντ, απαιτείται γι αυτόν τον σκοπό «να οργανωθούν όλοι οι πολίτες σε κοσμοπολιτικές (weltbürgerlich, cosmopolitan) κοινωνίες, οι οποίες θα στοχεύουν από κοινού στην τελειοποίηση του ανθρώπινου γένους» (Ανθρ.:7: / ). Ο Καντ επισημαίνει ότι ο Λόγος και οι φυσικές καταβολές των ανθρώπων μπορούν να εξελιχτούν ολοκληρωμένα «μόνο μέσα στο ανθρώπινο γένος και όχι στο άτομο» (ΠΠ:9:441/20). Ο προορισμός του ανθρώπινου είδους δηλαδή μπορεί να εκπληρωθεί «μόνο μέσα από την πρόοδο και την εξέλιξη που επιτελούν όλες οι γενιές αθροιστικά, προσεγγίζοντας η κάθε μία τον σκοπό της φύσης για τον άνθρωπο» (Ανθρ.:7:324/272). Χρειάζεται κάθε γενιά του ανθρώπινου γένους να μεταδίδει τις γνώσεις της και το επίπεδο εξέλιξής της στις επόμενες, ώστε να φτάσει κάποια στιγμή η ανθρώπινη ύπαρξη στην ύψιστη ηθικότητα. Αυτό βεβαίως πρέπει να επιδιώκει και ο κάθε άνθρωπος ξεχωριστά, για να δίνει νόημα στις καταβολές που διαθέτει, αν και «η ζωή του καθενός δεν είναι αρκετή για να μάθει να χρησιμοποιεί τέλεια τις φυσικές του καταβολές και να φτάσει τελικά στον προορισμό του» (Δοκ.:43/26). Αποτελεί πάντως χρέος κάθε θνητού, έλλογου, ανθρώπινου όντος να επιδιώκει με τον Λόγο του «την πλήρη ανάπτυξη όλων των φυσικών καταβολών του για χάρη του αθάνατου γένους του» (Δοκ.:44/28). Κάθε γενιά ανθρώπων έχει καθήκον να προετοιμάζει το έδαφος για την επόμενη, ώστε να φτάσει η στιγμή που το ανθρώπινο γένος θα φτάσει στον προορισμό που του έχει ορίσει η φύση, δηλαδή την καθολική ευδαιμονία σε συνδυασμό με τη μέγιστη ηθικότητα στην ηθική κοινωνία Αντικοινωνική κοινωνικότητα των ανθρώπων Ο Καντ υποστηρίζει ότι τα ανθρώπινα όντα μπορούν να αναπτύξουν πλήρως τις φυσικές καταβολές τους και να φτάσουν στον προορισμό τους μόνο σε μια πολιτισμένη κοινωνία. Είναι ο Λόγος τους που τους επιβάλλει να ζουν σε μια κοινωνία με άλλους ανθρώπους και μέσα σ 14

16 αυτή «να καλλιεργούν, να κοινωνικοποιούν και να ηθικοποιούν τους εαυτούς τους» (Aνθρ.:7:323/272). Παρ όλα αυτά, ο Καντ υποστηρίζει ότι οι άνθρωποι εμφανίζουν μια αλλόκοτη στάση μέσα στην κοινωνία, την οποία ονομάζει «αντικοινωνική κοινωνικότητα». Πρόκειται για μια ανταγωνιστική στάση των ανθρώπων, κατά την οποία επιδιώκουν μεν να «συμβιώνουν» με ομοίους τους, αλλά ταυτόχρονα αντιδρούν στη συντροφιά και θέλουν να «απομονώνονται». Απ τη μια πλευρά λοιπόν, ο άνθρωπος έχει την ανάγκη να συμβιώνει με άλλους ανθρώπους στα πλαίσια μιας κοινωνίας, καθώς αντιλαμβάνεται ότι μόνο έτσι μπορεί «να ολοκληρωθεί σαν άνθρωπος και να εξελίξει τις φυσικές του καταβολές». Απ την άλλη πλευρά, νιώθει την ανάγκη να μένει μόνος του προβάλλοντας μια ανταγωνιστική, αντιδραστική και αντικοινωνική συμπεριφορά προς τους άλλους ανθρώπους, απ τους οποίους θέλει να απομακρύνεται. Αυτό μάλλον οφείλεται, σύμφωνα με τον Καντ, στο γεγονός ότι καθένας θέλει «να επιβάλλεται στους άλλους, με αποτέλεσμα όλοι να προβάλλουν αντίσταση σε όλους» (Δοκ.:44/28). Ο Huggler εξηγεί ότι «η ιδιοτέλεια και η τάση για κυριαρχία (Herrschergewalt, dominance) που διακρίνουν τους ανθρώπους τους αναγκάζουν να τελειοποιήσουν τις δυνάμεις του, ώστε να ξεχωρίσουν από τους συνανθρώπους τους, τους οποίους δεν ανέχονται αλλά και δεν μπορούν να ζήσουν χωρίς αυτούς». 7 Επίσης, το γεγονός ότι κάθε έλλογο ανθρώπινο ον τείνει να «αποκτά αξία μόνο απ τη γνώμη των άλλων», έχει σαν αποτέλεσμα να δημιουργείται φθόνος και αντιπαλότητα και τελικά να επέρχεται σύγκρουση. Πρόκειται για το χαρακτηριστικό της ανθρώπινης φύσης που ονομάζει ο Καντ «συγκριτική φιλαυτία» (Θρ.:6:27/55-56). Ο Καντ υποστηρίζει λοιπόν ότι αυτός ο ανταγωνισμός των ανθρώπων μέσα στην κοινωνία είναι τελικά ευεργετικός, καθώς κινητοποιεί τον άνθρωπο, που θέλει να ξεπεράσει τους γύρω του, με αποτέλεσμα να εξελίσσεται συνεχώς χωρίς να μένει στάσιμος. Όπως αναφέρει ο Huggler, «η αντίσταση απέναντι στους άλλους είναι αυτό που εγείρει τις ανθρώπινες δυνάμεις και επιτρέπει στον άνθρωπο να ξεπεράσει την τάση του για τεμπελιά». 8 Το γεγονός ότι όλοι θέλουν να υπερέχουν των άλλων και να τα κάνουν όλα σύμφωνα με τη δική τους αντίληψη δημιουργεί συγκρούσεις, οδηγώντας στην απόρριψη της «πρωτόγονης κατάστασης» και στη δημιουργία «πολιτισμού». Μόνο μ αυτόν τον αμοιβαίο ανταγωνισμό έχει κανείς την ευκαιρία «να αναπτύξει τις έμφυτες ικανότητές του και τον Λόγο του», ώστε να φτάσει τελικά στον υπέρτατο σκοπό του, την «ηθικοποίηση», για την οποία διαθέτει την καταβολή (Δοκ.:44-45/29-30). Ο Καντ υποστηρίζει ότι αυτή η προδιάθεση για «διχόνοια» που έχουν μέσα τους τα ανθρώπινα όντα, προορίζεται να αντισταθμιστεί με τον Λόγο που διαθέτουν εγγενώς. Ο Λόγος τους δηλαδή είναι αυτός που προορίζεται να φέρει την «ομόνοια» στην ανθρώπινη φύση. Μέσα από την ομόνοια, που θα προκύψει απ τη διχόνοια, θα μπορέσει το ανθρώπινο γένος να προσεγγίσει τον σκοπό (Ζweck, end) «της τελειοποίησής του μέσω της προόδου του πολιτισμού (Ανθρ:7:322/269). Έτσι, συνεχίζει ο Huggler, «αυτή η δυσαρμονία αναγκάζει τους ανθρώπους να ξεφύγουν από τις 7 Huggler (2012) Huggler (2012)

17 παθητικές απολαύσεις της πρωτόγονης ζωής, να καλλιεργήσουν κοινωνικοποιηθούν και τέλος, να ηθικοποιηθούν». 9 τον εαυτό τους, να Είναι σαφές λοιπόν ότι, για τον Καντ, η αντικοινωνική συμπεριφορά των ανθρώπων, παρά τις συμφορές που επιφέρει, είναι καθοριστική για την εξέλιξη όλων των φυσικών καταβολών της ανθρώπινης φύσης (Menschheit, humanity). Μόνο έτσι καθίσταται ο άνθρωπος ικανός να ακολουθήσει τον προορισμό που του έχει ορίσει η φύση. Αυτή η δημιουργική, αν και συγκρουσιακή, σχέση των ανθρώπων αποτελεί καθοριστικό παράγοντα για την ανάπτυξη της κουλτούρας, που οδηγεί στην ηθικότητα και τελικά στην τελειοποίηση της ανθρωπινότητας. Σε αντίθετη περίπτωση, επισημαίνει ο Καντ, «αν δηλαδή οι άνθρωποι ζούσαν αρμονικά και ήταν εξαρχής αυτάρκεις, χωρίς να επιζητούν να συγκρουστούν με τους γύρω τους για να κυριαρχήσουν, οι έμφυτες καταβολές της ανθρωπινότητας θα έμεναν ανεκμετάλλευτες και ο σκοπός της φύσης για τον άνθρωπο ανεκπλήρωτος» (Δοκ.:44-45/29). Έτσι, μέσα απ την εργασία, τα εμπόδια, την ιδιοτέλεια, τις συγκρούσεις και τη διαρκή αίσθηση του ανικανοποίητου, ο άνθρωπος ενδυναμώνεται και αναγκάζεται να εξελίσσει συνεχώς τις φυσικές του καταβολές, με σκοπό να εκπληρώσει τον προορισμό του, δηλαδή τη δημιουργία της ηθικής κοινωνίας με την καθολική ηθικότητα και τη μέγιστη ευδαιμονία Δίκαιη Πολιτεία Όπως αναφέρθηκε παραπάνω, η ιστορία του ανθρώπινου είδους μέσα στο χρόνο έχει δείξει ότι τα ανθρώπινα όντα αναζητούν πάντα μια κατάσταση στην οποία θα ζουν «ειρηνικά και αρμονικά μαζί με άλλους ανθρώπους», αλλά η φύση τους τα οδηγεί να βρίσκονται συνεχώς σε διαμάχη. Αυτό τους οδηγεί στο να αντιληφθούν ότι υπάρχει η ανάγκη να δημιουργήσουν από κοινού μια «κοσμοπολιτική κοινωνία», όπως την ονομάζει ο Καντ, στην οποία θα εξασφαλίζεται το κοινό συμφέρον. Σ αυτή την κοινωνία οι πολίτες «θα περιορίζονται από νόμους θεσπισμένους από τους ίδιους», ώστε να εξασφαλίζεται το δίκαιο για όλους (Ανθρ.:7:331/282). Όλοι θα έχουν τότε καθήκον να συμμορφώνονται με τους κανόνες της πολιτισμένης κοινωνίας, όπου θα διατηρούν και το δικαίωμα (Recht, right) να απαιτούν απ τους υπόλοιπους να φερθούν ανάλογα. Ο Καντ διακρίνει τρεις βασικούς όρους σε μια πολιτεία: την «ελευθερία», τους «νόμους» και την «εξουσία» (Gewalt, force). Ανάλογα με τον τρόπο που θα συνδυαστούν αυτοί οι όροι, δημιουργούνται διαφορετικά πολιτεύματα. Όταν υπάρχουν μεν νόμοι αλλά οι πολίτες είναι τελείως ελεύθεροι, διότι δεν υπάρχει εξουσία που θα τους επιβάλλει να συμμορφώνονται με τους νόμους της πολιτείας, τότε επικρατεί «αναρχία». Όταν η εξουσία επιβάλλει (nötigen, necessitate) 9 Huggler (2012)

18 τους νόμους χωρίς να δίνει στο λαό ελευθερία, τότε πρόκειται για «δεσποτισμό». Μια τρίτη περίπτωση, που ονομάζεται «βαρβαρότητα», είναι η ύπαρξη εξουσίας, η οποία όμως δε συνδυάζεται ούτε με ελευθερία ούτε με νόμους. Το πολίτευμα που θεωρείται «πραγματικά συνταγματικό» είναι το «ρεπουμπλικανικό» («Republic»). Στο ρεπουμπλικανικό πολίτευμα υπάρχει ανώτατη εξουσία, η οποία εξασφαλίζει την ελευθερία των υπηκόων και ταυτόχρονα την περιορίζει με δίκαιους και κοινά αποδεκτούς νόμους (Ανθρ.:7: / ). Σύμφωνα με τον Καντ, «ο σκοπός της φύσης για τον άνθρωπο, δηλαδή η εξέλιξη όλων των φυσικών καταβολών του, μπορεί να επιτευχθεί μόνο σε μια κοινωνία με ένα δίκαιο πολίτευμα». Στα πλαίσια της δίκαιης ρεπουμπλικανικής κοινωνίας, η οποία όμως δεν ταυτίζεται με την ηθική κοινωνία, οι άνθρωποι χαρακτηρίζονται από αντικοινωνική κοινωνικότητα και βρίσκονται διαρκώς σε ανταγωνισμό. Ταυτόχρονα, απολαμβάνουν τη μέγιστη δυνατή ελευθερία, η οποία όμως «περιορίζεται από αυστηρά καθορισμένα όρια» (Grenze, limit), ώστε να περιφρουρείται το δικαίωμα όλων να είναι ελεύθεροι και κατά συνέπεια, να είναι εφικτή η συμβίωση όλων των μελών της κοινωνίας (Δοκ.:45-46/30-31). Έτσι, σύμφωνα με τον Καντ, η δίκαιη ρεπουμπλικανική κοινωνία βασίζεται στην καθολική αρχή δικαίου: «δίκαιη είναι κάθε πράξη σύμφωνα με τον γνώμονα της οποίας, η ελευθερία της προαίρεσης του καθενός μπορεί να συνυπάρξει με την ελευθερία κάθε άλλου σύμφωνα μ έναν καθολικό νόμο» (ΜτΗ:6:230/51). Οι γνώμονες των πράξεων του καθενός στη δίκαιη κοινωνία πρέπει να είναι λογικά συνεπείς με τους γνώμονες των πράξεων κάθε άλλου πολίτη, ώστε να διατηρείται η ελευθερία όλων των πολιτών. Οι νόμοι της πολιτείας μπορούν δυνητικά να θεσπιστούν από τους ίδιους τους πολίτες, ώστε να είναι δίκαιοι για όλους και κοινά αποδεκτοί. Είναι σαφές ότι για τη θέσπιση των νόμων οι πολίτες δεν πρέπει να λαμβάνουν υπόψη τους την ευημερία κάθε πολίτη ξεχωριστά, καθώς αυτό θα αποτελούσε μόνο υποκειμενικό παράγοντα χωρίς καθολική ισχύ. Ο Καντ αναφέρει συγκεκριμένα: «η ευημερία του καθενός, που βασίζεται σε προσωπικές του προτιμήσεις, δεν μπορεί να χρησιμεύσει ως αντικειμενική αρχή, η οποία απαιτεί πάντοτε την καθολικότητα» (Ανθρ.:7:331/281). Οι νόμοι λοιπόν πρέπει να βασίζονται σε «αντικειμενικές αρχές» που εξασφαλίζουν το κοινό καλό. Φαίνεται λοιπόν ότι, σύμφωνα με τον Καντ, «η πολιτισμένη κοινωνία με το δίκαιο πολίτευμα, ως αποτέλεσμα της ακοινωνησίας των ανθρώπων, εξαναγκάζει τους πολίτες να αυτοπειθαρχούν και τελικά είναι αναγκαία για να εξελιχτούν ομαλά και ορθά όλες οι ανθρώπινες καταβολές» (Δοκ.:45-46/30-31). Διαφορετικά, ο άνθρωπος ρέπει προς την αδέσμευτη ελευθερία και την ασυδοσία. Πρώτη «a priori αρχή» (Grundsatz, principle) σ αυτό το «καθεστώς δικαίου» αποτελεί η «ελευθερία κάθε πολίτη ως ανθρώπου». Ο Καντ σημειώνει: «κάθε άνθρωπος έχει το δικαίωμα στα πλαίσια της δίκαιης ρεπουμπλικανικής πολιτείας να αναζητήσει την ευδαιμονία του με τον δικό του τρόπο, χωρίς κανένας να μπορεί να του επιβάλει αυτόν τον τρόπο, με την προϋπόθεση ότι δεν εμποδίζει την ελευθερία των άλλων να επιδιώξουν όμοιο σκοπό» (Δοκ.:74/130). Σχετικά με την επιδίωξη της ευδαιμονίας, είναι σαφές ότι δεν υπάρχει καθολικός κανόνας για το πώς θα γίνει κανείς ευτυχισμένος, καθώς είναι προσωπικό ζήτημα και ο καθένας επιδιώκει αυτό τον 17

19 σκοπό διαφορετικά. Αυτό όμως δε σημαίνει ότι κάθε πολίτης μπορεί να ενδιαφέρεται μόνο για τον εαυτό του χρησιμοποιώντας οποιοδήποτε μέσο για την επίτευξη της ευδαιμονίας του, χωρίς να υπολογίζει την ευμάρεια των συμπολιτών του. Βασική προϋπόθεση για τον Καντ είναι ότι καθένας που επιθυμεί να επιδιώκει ελεύθερα την ευημερία του, φροντίζει ταυτόχρονα «να επιτρέπει και στους υπόλοιπους να έχουν δικαίωμα στην ελεύθερη επιδίωξη της ευδαιμονίας τους», καθώς «το δικαίωμα στην ελευθερία το έχουν όλοι οι πολίτες ως μέλη της πολιτείας δικαίου» (Δοκ.:74/ ). Η σημασία της ελευθερίας για τα ανθρώπινα όντα τονίζεται και αλλού: «η ελευθερία, δηλαδή η ανεξαρτησία από την εξαναγκαστική προαίρεση ενός άλλου, όσο συνυπάρχει με την ελευθερία καθενός άλλου σύμφωνα με τον καθολικό νόμο, είναι το μόνο αυθεντικό δικαίωμα που ανήκει σε κάθε άνθρωπο λόγω της ανθρωπινότητάς του» (ΜτΗ:6:237/59). Ο Herbert επίσης αναφέρει: «η ελευθερία αποτελεί προϋπόθεση της ανθρώπινης αξιοπρέπειας, με την έννοια ότι κάποιος αναγνωρίζει τον εαυτό του ως αυτόνομο κύριο των πράξεών του». 10 Το δικαίωμα των πολιτών στην ελευθερία και την ισότητα εξασφαλίζεται από τη θέσπιση νόμων, που είναι ταυτόχρονα περιοριστικοί για την ίδια την ελευθερία όλων. Οι νόμοι δηλαδή εξασφαλίζουν την ελευθερία, την ισότητα και το δίκαιο μεταξύ των πολιτών. Συνεπώς, οι πολίτες ως μέλη της πολιτείας, προς την οποία πρέπει να δείχνουν απόλυτο σεβασμό (Achtung, respect), πρέπει να έχουν δικαιώματα και να είναι ελεύθεροι, αρκεί να μην παρεμβαίνουν στην ελευθερία των άλλων. Έχουν καθήκον να προστατεύουν τα δικαιώματα όλων στο ρεπουμπλικανικό κράτος, το οποίο λειτουργεί σύμφωνα με νόμους που θα μπορούσαν να έχουν προκύψει απ τη γενική βούληση του συνόλου των πολιτών. Είναι αυτονόητο βέβαια ότι τα μέλη αυτής της κοινωνίας δεν πρέπει να εκμεταλλεύονται τα δικαιώματά τους για προσωπικό τους όφελος (Δοκ.:74/ ). Δεύτερη «a priori αρχή» στη ρεπουμπλικανική κοινωνία είναι η «ισότητα μεταξύ όλων των πολιτών ως υπηκόων». Όλοι οι πολίτες αυτού του κράτους είναι ίσοι μεταξύ τους ως «υπήκοοι» (Gesinde, servant), μιας και υπόκεινται «σε νόμους δικαίου που εξαναγκάζουν καθολικά». Έχουν δηλαδή ίδια δικαιώματα και κοινές υποχρεώσεις, ανεξάρτητα από την κοινωνική τους τάξη ή άλλα ατομικά χαρακτηριστικά. Ο Καντ αναφέρει συγκεκριμένα: «η καθολική ισότητα των μελών της κοινωνίας ως υπηκόων μπορεί να συνυπάρχει αρμονικά με άλλης μορφής ανισότητα», η οποία προκύπτει για διάφορους λόγους, όπως είναι η περιουσία, η πνευματική ή σωματική υπεροχή, η επαγγελματική ή κοινωνική θέση. Ο Καντ υποστηρίζει πως, παρά τις ποικίλες σχέσεις μεταξύ των πολιτών μιας κοινωνίας, το συμβόλαιο δικαίου που «υπογράφουν» ως μέλη της πολιτείας εξασφαλίζει ότι «όλοι ως υπήκοοι είναι ίσοι μεταξύ τους, αφού καθένας μπορεί να εξαναγκάσει τους άλλους μόνο με τον δημόσιο νόμο». Επισημαίνει ακόμα ότι «απ αυτό τον εξαναγκασμό εξαιρείται η κεφαλή του κράτους» (Regent, head of state), διότι διαχειρίζεται η ίδια την κοινωνία και έχει την εξουσία να εξαναγκάζει τους πολίτες με νόμους 10 Herbert (2012)

20 δικαίου, χωρίς να αναγκάζεται η ίδια. Αυτή η εξαίρεση συμβαίνει, εξηγεί στη συνέχεια ο Καντ, διότι, «αν και η ίδια η κεφαλή ενός κράτους εξαναγκαζόταν, θα σήμαινε ότι είναι και η ίδια υποταγμένη σε κάποιον ανώτερο άρχοντα, πράγμα που θα οδηγούσε σε επ άπειρον ιεραρχία». Είναι σημαντικό ακόμα να αναφερθεί ότι, σύμφωνα με τον Καντ, «κανένας δεν μπορεί να απωλέσει το δικαίωμα να αναγκάζει μέσω του δημόσιου νόμου στα πλαίσια της δίκαιης πολιτείας, παρά μόνο αν διαπράξει κάποιο έγκλημα». Κάθε πολίτης δηλαδή έχει απαραιτήτως και δικαιώματα, πέρα από καθήκοντα, τα οποία «δεν μπορεί να απαρνηθεί οικειοθελώς, διότι έτσι αμέσως χάνει το δικαίωμα να κάνει τη συμφωνία διαγραφής των δικαιωμάτων του». Είναι λογικό ότι όταν κάποιος επιθυμεί να σταματήσει να έχει δικαιώματα, ήδη χάνει τη δυνατότητα να κάνει οποιαδήποτε συμφωνία, ακόμα και αυτή διαγραφής των δικαιωμάτων του (Δοκ.:75-76/ ). Ένα ακόμα σημαντικό χαρακτηριστικό της δίκαιης ρεπουμπλικανικής κοινωνίας, που πηγάζει από το γεγονός ότι όλοι οι πολίτες είναι ίσοι, είναι ότι όλοι έχουν το δικαίωμα και τη δυνατότητα να ανελιχθούν στην «κοινωνική ιεραρχία ανάλογα με τις ικανότητές τους (Vermögen, faculty), την επιμέλεια και την τύχη τους, ανεξάρτητα από κληρονομικά προνόμια και πελατειακές σχέσεις» (Δοκ.:75/133). Η θέση ενός πολίτη μέσα στην κοινωνία δεν κληρονομείται ούτε μεταβιβάζεται, παρά μόνο αποκτιέται. Συνεπώς, όλοι οι υπήκοοι σε καθεστώς δικαίου, όπου η ελευθερία και η βούληση του καθενός περιορίζεται από την ελευθερία και τη βούληση του άλλου σύμφωνα με μια δίκαιη νομοθεσία, διατηρούν εξίσου το δικαίωμα να εξαναγκάζουν αλλά και το καθήκον να εξαναγκάζονται. Τρίτη και τελευταία «a priori αρχή» για την ύπαρξη μιας πολιτείας δικαίου είναι η «αυτοτέλεια κάθε μέλους της κοινωνίας ως πολίτη, δηλαδή ως συννομοθέτη». Πέρα από «τη φυσική ιδιότητα να μην είναι παιδί ή γυναίκα», το μοναδικό στοιχείο που απαιτείται να έχει κάποιος για να ψηφίσει ως πολίτης είναι να χαρακτηρίζεται «ως κύριος του εαυτού του», που σημαίνει ότι «διαθέτει κάποια ιδιοκτησία (τέχνη, χειροτεχνία, καλλιτεχνία ή επιστήμη) που τον συντηρεί». Όπως αναφέρθηκε παραπάνω, η κοινωνική θέση και η περιουσία αποκτώνται μόνο με τις ικανότητες, την επιμέλεια και την τύχη και σε καμία περίπτωση δεν κληρονομούνται ούτε μεταβιβάζονται. Κατά συνέπεια, είναι λογικό να «υπάρχουν διαφορές στο τι κατέχει ο καθένας, οι οποίες δεν μπορούν να αποτυπωθούν στη γενική νομοθεσία». Άρα, «όσοι ψηφίζουν τους νόμους πρέπει απλά να κατέχουν κάτι, ανεξάρτητα από την ποσότητα και το μέγεθος των αγαθών». Έτσι, το πολίτευμα με τους περιοριστικούς νόμους προκύπτει μόνο «από τη βούληση ολόκληρου του λαού, που σημαίνει ότι θα είναι δίκαιο για όλους». Αυτό που εννοεί ο Καντ είναι ότι, αφού «όλοι νομοθετούν ταυτόχρονα για τον εαυτό τους και τους άλλους, είναι αυτονόητο ότι κανένας δεν επιθυμεί να αδικήσει τον εαυτό του». Έτσι εξασφαλίζεται η ελευθερία και η ισότητα όλων των πολιτών. Ο Καντ αναφέρει, επίσης, ότι «για να μην υπάρχει αντίδραση του λαού στην ψήφιση του νόμου της δημόσιας δικαιοσύνης (Gerechtigkeit, justice) από μια πλειοψηφία αντιπροσώπων, θα πρέπει αυτή η πλειοψηφία να γίνει αποδεκτή με γενική ψηφοφορία, δηλαδή ένα συμβόλαιο που επιτρέπει τη σύσταση πολιτείας. Η δίκαιη νομοθεσία, 19

21 που μπορεί να πηγάζει μόνο από τη δημόσια βούληση μιας κοινότητας, ονομάζεται πρωταρχικό συμβόλαιο» (Δοκ.:77-79/ ). Το πρωταρχικό συμβόλαιο «θεμελιώνει μια πολιτεία, δηλαδή μια κοινωνία που στηρίζεται σε ένα πολίτευμα δικαίου». Συμβολίζει «τη συνένωση των βουλήσεων όλων των μελών της κοινωνίας, ώστε να προκύψει μια συλλογική και δημόσια βούληση», που θα εκφραστεί σε μια «νομοθεσία δικαίου». Συνεπώς, «οι νόμοι είναι δίκαιοι όταν είναι αποτέλεσμα του Λόγου της ενωμένης βούλησης ενός ολόκληρου λαού και της βούλησης κάθε υπήκοου ξεχωριστά». Αυτή την προϋπόθεση πρέπει να λαμβάνει υπόψη του ένας νομοθέτης (Gesetzgeber, legislator) για να χαρακτηρίσει ως δίκαιο έναν δημόσιο νόμο: αρκεί να είναι «μόνο δυνατόν να δώσει τη συγκατάθεσή του ο λαός» (Volk, people). Όσο αφορά στους υπηκόους, είναι ξεκάθαρο ότι «δεν πρέπει να λογαριάζουν την ευημερία τους για να αποδεχτούν ή όχι μια νομοθεσία». Όπως αναφέρθηκε προηγουμένως, κάθε πολίτης έχει το δικαίωμα να επιδιώκει την ελευθερία του με τον δικό του ξεχωριστό τρόπο, αρκεί να μην παρεμβαίνει στο δικαίωμα των συμπολιτών του να κάνουν το ίδιο. Αυτό σημαίνει ότι η ευδαιμονία κάθε πολίτη ξεχωριστά δεν μπορεί να αποτελέσει τη βάση στην οποία θα στηριχτεί η νομοθεσία ενός κράτους. Μόνο ο συνδυασμός καθολικής δικαιοσύνης και ελευθερίας για τους πολίτες μπορεί να αποτελέσει θεμέλιο της νομοθεσίας. Το κριτήριο λοιπόν των πολιτών για να συμφωνήσουν σχετικά με τους δημόσιους νόμους της πολιτείας είναι μόνο το «αν εξασφαλίζεται το δίκαιο και το δικαίωμα ελευθερίας στον καθένα ξεχωριστά». Με βάση αυτούς τους καθολικούς νόμους δικαίου, ο καθένας θα απολαμβάνει την ελευθερία που του αναλογεί, με τον όρο ότι η ελευθερία του περιορίζεται, ώστε να μην παρεμβαίνει στο δικαίωμα ελευθερίας που έχουν και οι υπόλοιποι πολίτες (Δοκ.:79-80/ ). Παρ όλο που υπάρχουν περιοριστικοί νόμοι στη συμφωνία δικαίου, που σημαίνει ότι τα μέλη της πολιτείας δεσμεύονται στη μεταξύ τους σχέση και υφίστανται εξαναγκασμό, τελικά παραμένουν ελεύθεροι. Αυτός ο ισχυρισμός του Καντ βασίζεται στο σκεπτικό ότι οι πολίτες ακολουθούν αυτό που επιτάσσει ο Λόγος τους και όχι τα συναισθήματά τους. Ξεκαθαρίζει ότι αυτό το συμβόλαιο δικαίου, που αφορά στη σχέση ελευθερίας μεταξύ των πολιτών, δεν έχει να κάνει με τον σκοπό της προσωπικής ευδαιμονίας (Heil, well-being), που επιδιώκουν όλοι οι άνθρωποι ανεξαιρέτως. Είναι «ο καθαρός, a priori Λόγος που επιβάλλει την ύπαρξη της δίκαιης πολιτείας, ο οποίος δεν επηρεάζεται από κανέναν εμπειρικό σκοπό, όπως είναι η επιδίωξη της προσωπικής ευδαιμονίας». Μόνο πάνω στις a priori αρχές του καθαρού Λόγου μπορεί να θεμελιωθεί το δημόσιο δίκαιο, μιας και «το τι είναι δίκαιο δεν προκύπτει από την εμπειρία». Ο Λόγος δηλαδή δεν μπορεί να λάβει υπόψη του την ευημερία των πολιτών, διότι «όταν οι άνθρωποι τη θέτουν ως σκοπό τους, δεν υπακούν σε κανένα νόμο» (Δοκ.:73/ ). Βασικά όμως δεν είναι δυνατόν να αποτελέσει η ευημερία των υπηκόων «αντικειμενική αρχή του πολιτεύματος, διότι ο τρόπος επιδίωξής της δεν είναι καθολικός» (allgemein, universal) (Ανθρ.:7:331/281). Παρ όλα αυτά, κάθε πολίτης της δίκαιης πολιτείας διατηρεί το δικαίωμα να επιδιώκει την ευημερία του με όποιον τρόπο επιθυμεί, με την προϋπόθεση πάντα να σέβεται και 20