(2) (Quantifier Raising). (3)

Transcript

1 8 η Ενότητα Κατάκτηση του σηµασιολογικού τοµέα 1. Εισαγωγή Είχαµε πει στο µάθηµα Εισαγωγή στη Γλωσσολογία, ότι ο τοµέας της Σηµασιολογίας χωρίζεται στη λεξική και στη δοµική σηµασιολογία. Όσον αφορά τη λεξική σηµασιολογία, µπορούµε να πούµε ότι καλύψαµε τα πιο βασικά θέµατα της κατάκτησής της στην Ενότητα της κατάκτησης του λεξικού. Συνεπώς, σε αυτή την Ενότητα θα ασχοληθούµε µε τη δοµική σηµασιολογία. Πρόκειται για έναν τοµέα στον οποίο δεν έχει γίνει ιδιαίτερη έρευνα µέχρι τώρα, ή τουλάχιστον όχι αρκετή συγκριτικά µε άλλους τοµείς της γλώσσας. Στο πλαίσιο της κατάκτησης της δοµικής σηµασιολογίας θα ασχοληθούµε µε ένα µόνο τοµέα, αυτόν που έχει µελετηθεί περισσότερο, την ποσοδεικτικότητα (δηλ. τους ποσοδείκτες). 2. Η κατάκτηση της ποσοδεικτικότητας Οι ποσοδείκτες είναι στοιχεία που εκφράζουν ποσοτικές γενικεύσεις, όπως: κάθε, όλοι, λίγοι, κανένας, κλπ. 1 Η κατάκτηση της ποσοδεικτικότητας, καθώς και η ερµηνεία των ποσοδεικτών γενικότερα, θεωρούµε ότι ανήκει στο χώρο της δοµικής σηµασιολογίας (και όχι στην κατάκτηση του λεξικού, για παράδειγµα) επειδή οι διαφορετικές ερµηνείες που προκύπτουν για τον ποσοδείκτη, όπως θα δούµε πιο κάτω, εµπλέκουν και άλλα στοιχεία, εκτός από τη σηµασία της ίδιας της λέξης. Σε κάποιες περιπτώσεις µάλιστα θεωρείται ότι οι ποσοδείκτες για να ερµηνευτούν µετακινούνται σε άλλη θέση απ αυτή στην οποία βρίσκονται στην ορατή µορφή της πρότασης. Σε αυτό το κεφάλαιο θα αναφερθούµε κυρίως στους καθολικούς ποσοδείκτες (universal quantifiers), δηλ. σε ποσοδείκτες όπως: κάθε, όλοι. Υπάρχουν 1 Υπάρχουν επίσης και τα ποσοδεικτικά επιρρήµατα, όπως, πάντα, συνήθως, κλπ., τα οποία όµως δεν θα µας απασχολήσουν σε αυτή την Ενότητα.

2 όµως και οι υπαρκτικοί ποσοδείκτες (existential quantifiers) όπως µερικοί, κάποιοι, λίγοι, ένας, τρεις/πέντε. Οι ποσοδείκτες και το εύρος της εµβέλειάς τους (scope) παρουσιάζουν µια σειρά από προβλήµατα για τον οµιλητή µιας γλώσσας. Πρώτα απ όλα, οι ποσοδείκτες είναι αφηρηµένες έννοιες, π.χ., κάθε, µερικοί ή ακόµη και τα αριθµητικά, που δεν αντιστοιχούν σε συγκεκριµένες οντότητες, αλλά µπορούν να αναφερθούν σε διάφορα ουσιαστικά (=Ονοµατική Φράση ΟΦ) µέσα στην πρόταση, µε ορισµένους περιορισµούς βέβαια. Επιπλέον, το εύρος της εµβέλειας των ποσοδεικτών περιορίζεται από το περικείµενο: µια ΟΦ όπως, κάθε κορίτσι, για παράδειγµα, αναφέρεται σε διαφορετικές οµάδες ανάλογα µε το περιβάλλον/περικείµενο στο οποίο λέγεται: δηλ., µπορεί να είναι το κάθε κορίτσι της τάξης, το κάθε κορίτσι της πόλης, το κάθε κορίτσι που είναι αθλήτρια αν µιλάµε για αθλητές, κλπ. Ακόµη, η σηµασία των ποσοδεικτών συχνά είναι επικαλυπτόµενη: δηλαδή, στο περιβάλλον που η φράση κάθε κορίτσι είναι αληθής, είναι επίσης αληθής και η φράση µερικά κορίτσια. Παρόλα αυτά, είναι πραγµατολογικά ακατάλληλο να χρησιµοποιηθεί ο ασθενής τύπος του ποσοδείκτη (δηλ., ο ποσοδείκτης µερικά) αντί για τον ισχυρό (δηλ. τον ποσοδείκτη κάθε). Ένα άλλο πρόβληµα, το οποίο µάλλον είναι και το πιο σοβαρό, είναι ότι η ερµηνεία των ποσοδεικτών εξαρτάται και από το εύρος της εµβέλειάς τους µέσα στην πρόταση. Το εύρος µέσα στην πρόταση δεν εξαρτάται απαραίτητα από την σειρά του ποσοδείκτη σε σχέση µε τις υπόλοιπες λέξεις που βλέπουµε στην πρόταση. Για παράδειγµα, η πρόταση (1) έχει δύο ερµηνείες: (1) Κάθε φοιτητής ξέρει ξένες γλώσσες Η πρώτη ερµηνεία είναι αυτή που αντιστοιχεί στη γραµµική σειρά των όρων της πρότασης, σύµφωνα µε την οποία η πρόταση σηµαίνει ότι κάθε φοιτητής ξέρει (οποιεσδήποτε) γλώσσες. Η δοµή αυτής της ερµηνείας της πρότασης παρουσιάζεται (ελαφρά απλοποιηµένη) στο παρακάτω δένδρο και λέµε ότι ο καθολικός ποσοδείκτης κάθε έχει ευρύ πεδίο εµβέλειας (wide scope), ενώ ο υπαρκτικός ποσοδείκτης τρεις έχει στενό πεδίο (narrow scope) 2

3 (2) ΦΣ Σ Σ ΦΚλίσης κάθε Κλίση φοιτητής Κλίση ΡΦ Ρ Ρ ΟΦ ξέρει τρεις γλώσσες Η παραπάνω πρόταση όµως έχει κι άλλη µία ερµηνεία, σύµφωνα µε την οποία υπάρχουν συγκεκριµένες γλώσσες τις οποίες γνωρίζει κάθε φοιτητής. Θεωρούµε ότι η ερµηνεία αυτή προκύπτει επειδή η ΟΦ τρεις γλώσσες µετακινείται στην αρχή της πρότασης, όπως βλέπουµε στο δένδρο (). Αυτή η µετακίνηση γίνεται στη Λογική οµή (Logical Form ή απλώς LF) και λέγεται Ανύψωση Ποσοδείκτη (Quantifier Raising). () ΦΣ τρεις Σ γλώσσες Σ ΦΚλίσης κάθε Κλίση φοιτητής Κλίση ΡΦ Ρ Ρ ΟΦ ξέρει τρεις γλώσσες

4 Ανάλογες αµφίσηµες ερµηνείες προκύπτουν από τη συνύπαρξη καθολικών και υπαρκτικών ποσοδεικτών σε προτάσεις όπως: (4) Κάθε αγόρι αγαπάει ένα κορίτσι. Σύµφωνα µε την ερµηνεία που προκύπτει από τη γραµµική σειρά των λέξεων στην πρόταση, κάθε αγόρι αγαπάει από ένα κορίτσι. Η ερµηνεία σύµφωνα µε την οποία υπάρχει ένα µόνο κορίτσι το οποίο το αγαπάει κάθε αγόρι προκύπτει µε τη µετακίνηση του ποσοδείκτη ένα στην αρχή της πρότασης, και συγκεκριµένα στο χαρακτηριστή της ΦΣ. Τι θα πρέπει, λοιπόν, να ξέρει ένα παιδί για να µπορέσει να ερµηνεύσει σωστά τους ποσοδείκτες; 1. θα πρέπει να ξέρει να ξεχωρίζει τις ΟΦεις που είναι ποσοδείκτες, 2. θα πρέπει να ξέρει να αντιστοιχεί τη σύνταξη στη σηµασιολογία, κι έτσι να ξέρει ότι η ερµηνεία των ποσοδεικτών περιορίζεται από το περικείµενο. Θα πρέπει επίσης να ξέρει µε ποιες ΟΦεις σχετίζονται οι ποσοδείκτες που βρίσκονται σε µια πρόταση,. θα πρέπει να ξέρει τη δοµή των ποσοδεικτών, δηλ. τα δένδρα (2) και (), ή ό,τι άλλο τέλος πάντων είναι υπεύθυνο γι αυτές τις ερµηνείες. 1. Κατά πάσα πιθανότητα τα παιδιά ξεχωρίζουν τους ποσοδείκτες από νωρίς, ή τουλάχιστον τα παιδιά ξέρουν από νωρίς ότι οι ποσοδείκτες είναι διαφορετικά στοιχεία από άλλα ονόµατα/οφεις, όπως αναφέρθηκε στην προηγούµενη Ενότητα σχετικά µε την κατάκτηση της Αρχής Β. Εκεί είδαµε ότι ενώ τα παιδιά µέχρι την ηλικία των 6 ετών µπορεί να µην επιλέγουν τη σωστή αναφορά της αντωνυµίας σε προτάσεις όπως η (5) παρακάτω, επιλέγουν τη σωστή αναφορά στην (6) στην οποία η αντωνυµία αναφέρεται σε ποσοδείκτη. (5) Kitty says that Sarah i should point to her i. (6) Every boy i loves him j 2. Ξέρουν τα παιδιά να ξεχωρίζουν τους ποσοδείκτες και να τους συνδυάζουν µε τα ουσιαστικά µε τα οποία όντως σχετίζονται; Αυτό το θέµα το έχουν ερευνήσει οι 4

5 Brooks & Braine (1996) µε τον καθολικό ποσοδείκτη all στην Αγγλική. Μελέτησαν λοιπόν προτάσεις όπως η (7) και (8) χρησιµοποιώντας δοκιµασίες επιλογής εικόνων σε παιδιά 4-10 ετών. (7) All of the men are carrying a box [Όλοι οι άνδρες κουβαλάνε ένα κουτί] (8) There is a man carrying all the boxes [Ένας άνδρας κουβαλάει όλα τα κουτιά] Οι φωτογραφίες που χρησιµοποίησαν ήταν: α) µια φωτογραφία που έδειχνε τρία άτοµα που κουβαλούσαν το κάθε ένα από ένα κουτί, ενώ υπήρχαν άλλα 2 κουτιά στο πάτωµα, και β) µία φωτογραφία στην οποία ένα άτοµο κουβαλούσε τρία κουτιά, ενώ άλλα δύο άτοµα πιο πέρα δεν κουβαλούσαν τίποτα. Στη δεύτερη φωτογραφία δεν υπήρχε κανένα κουτί στο πάτωµα. Το ποσοστό των σωστών απαντήσεων ήταν 8% για τα 4χρονα παιδιά και 90% για τα 5χρονα. Ένα άλλο πείραµα (truth value αυτή τη φορά) διεξήχθη από τους Crain κ.α. (1996) µε παρόµοια αποτελέσµατα (βλέπε Guasti 2002 για λεπτοµέρειες). Τα αποτελέσµατα δείχνουν, λοιπόν, ότι από πολύ νωρίς τα παιδιά κατατάσσουν το κάθε και το όλοι ως καθολικούς ποσοδείκτες και ξέρουν να επιλέγουν τα ουσιαστικά µε τα οποία συνδέονται.. Ξέρουν τα παιδιά για την ανύψωση των ποσοδεικτών; Μέχρι σήµερα αυτό το ερώτηµα δεν έχει απαντηθεί επαρκώς. Προφανώς, οι απαντήσεις θα πρέπει να προέλθουν από προτάσεις των οποίων η ερµηνεία δεν συνάγεται από την επιφανειακή δοµή. Ας δούµε την παρακάτω γνωστή (στη βιβλιογραφία) πρόταση: (9) Every dwarf ate a pizza H ερµηνεία σύµφωνα µε την οποία ο καθολικός ποσοδείκτης every έχει ευρύ πεδίο εµβέλειας είναι αυτή στην οποία κάθε νάνος έφαγε µια πίτσα. Η ερµηνεία σύµφωνα µε την οποία ο υπαρκτικός ποσοδείκτης έχει ευρύ πεδίο εµβέλειας είναι αυτή στην οποία υπάρχει µια πίτσα που την τρώει κάθε νάνος. Σε πειράµατα που διεξήχθησαν βρέθηκε ότι παιδιά ;5-5;10 ετών µπορούν να έχουν και τις δύο ερµηνείες. Επειδή όµως δεν είναι σίγουρο ότι η δεύτερη ερµηνεία δεν είναι υποσύνολο της πρώτης, 5

6 αυτό το παράδειγµα δεν αποτελεί αξιόπιστο κριτήριο για την κατάκτηση από τα παιδιά αυτού που ονοµάζεται Ανύψωση Ποσοδείκτη (που θεωρείται υπεύθυνη γι αυτή την ερµηνεία). Καλύτερα παραδείγµατα είναι οι παρακάτω προτάσεις: (10) A vase of flowers was placed in front of every house. Η φυσική ερµηνεία αυτής της πρότασης είναι αυτή που ο καθολικός ποσοδείκτης every έχει ευρύ πεδίο εµβέλειας, δηλ. έχει µετακινηθεί πάνω από τον υπαρκτικό ποσοδείκτη a. Αυτή είναι η ερµηνεία σύµφωνα µε την οποία έχει τοποθετηθεί ένα βάζο µπροστά από κάθε σπίτι. Η κατάκτηση προτάσεων/ερµηνειών τέτοιου τύπου έχουν διερευνηθεί, αν και για διαφορετικούς λόγους, από τους Brooks & Braine (1996), βλέπε (11) παρακάτω. Στη (11), σύµφωνα µε την ερµηνεία στην οποία ο καθολικός ποσοδείκτης each έχει πεδίο εµβέλειας πάνω από τον ποσοδείκτη a, κάθε αγόρι φτιάχνει τη δική του βάρκα. Η ερµηνεία στην οποία κάθε αγόρι έφτιαξε µια βάρκα, αλλά την ίδια βάρκα, είναι αυτή στην οποία ο ποσοδείκτης a έχει πεδίο εµβέλειας πάνω από τον ποσοδείκτη each κάτι που προκύπτει έτσι κι αλλιώς από την πρόταση όπως είναι στην τελική της µορφή. Το ενδιαφέρον για εµάς είναι να δούµε αν τα παιδιά κατακτούν την πρώτη ερµηνεία της (11) από αρκετά νωρίς. Αυτή η ερµηνεία εµπλέκει µετακίνηση του ποσοδείκτη, που βρίσκεται δεύτερος γραµµικά, στην αρχή της πρότασης, δηλαδή του καθολικού ποσοδείκτη each στην αρχή της πρότασης στη Λογική οµή. Η παραπάνω µελέτη, η οποία διεξήχθη σε παιδιά 4-9 ετών βρήκε ότι ένας ικανός αριθµός παιδιών προτιµάει την προαναφερθείσα ερµηνεία, που αποδεικνύει ότι τα παιδιά έχουν γνώση/πρόσβαση στην Ανύψωση Ποσοδεικτών (ή σε ό,τι άλλο τέλος πάντων είναι υπεύθυνο για τις αµφίσηµες ερµηνείες των ποσοδεικτών). (11) A boat was built by each boy. Πάντως, αν και τα µέχρι τώρα συµπεράσµατα λίγο-πολύ τείνουν να συµφωνούν ότι τα παιδιά γνωρίζουν από νωρίς για την Ανύψωση του Ποσοδείκτη, κάποιες µελέτες έχουν βγάλει διαφορετικά αποτελέσµατα. Η κατανόηση των ποσοδεικτών από τα παιδιά είχε µελετηθεί κατ αρχάς από τους Inhelder & Piaget (1964) µε στόχο να διερευνήσει την ανάπτυξη της λογικής. Μελετήθηκε η κατανόηση του καθολικού ποσοδείκτη all µε τον εξής τρόπο: έδειξαν στα παιδιά µια εικόνα που περιείχε 4 6

7 µαύρα τετράγωνα, λευκούς κύκλους και 2 µαύρους κύκλους, και τους έκαναν την εξής ερώτηση: (11) Are all squares black? Τα παιδιά που ήταν µικρότερα από 7 ή 8 χρονών δεν απάντησαν ναι. Μάλιστα όταν απαντούσαν όχι και τους ζητούσαν να τεκµηριώσουν την απάντησή τους, απαντούσαν δείχνοντας τους µαύρους κύκλους. Αυτό υπονοεί ότι καταλάβαιναν την ερώτηση κάπως έτσι: «είναι όλα τα µαύρα πράγµατα τετράγωνα»; Αξίζει να πούµε εδώ πάντως, ότι και στη µελέτη των Brooks & Braine (1996), βλέπε πρόταση (11), οι προτιµήσεις για το ευρύ πεδίο εµβέλειας του ποσοδείκτη each, εξελίσσονται ηλικιακά ως εξής: 4χρονα: 80%, 5χρονα: 45%, 6χρονα: 70%, 7χρονα και 8χρονα: 7% και 9χρονα: 9%). Προσέξτε, πάντως, ότι µιλάµε για απαντήσεις προτίµησης, όχι σωστόλάθος σε αυτή την περίπτωση. Σε κάθε περίπτωση, από την εποχή των Inhelder & Piaget (1964) αρκετοί έχουν ξαναµελετήσει αυτά τα θέµατα τόσο από το χώρο της ψυχολογίας όσο και από το χώρο της γλωσσολογίας. Στη Guasti (2002) περιέχονται συγκεκριµένες αναφορές και περαιτέρω συζήτηση. 7