1/6 2013-06 Ντουόρκιν: Η επικράτεια της ζωής Ronald Dworkin: Η επικράτεια της ζωής. Αμβλώσεις, ευθανασία και ατομική ελευθερία (μτφρ. Φ. Βασιλόγιαννης). Αθήνα: Αρσενίδης 2013, 392 σ. 25. Κρίνει ο ημήτριος Κυρίτσης (University of Sheffield) dimitris.kyritsis@gmail.com Η Επικράτεια της ζωής του Αμερικανού φιλοσόφου Ρόναλντ Ντουόρκιν είναι ένα σημαντικότατο βιβλίο, και η έκδοσή του στα ελληνικά από τις εκδόσεις Αρσενίδη καλύπτει ένα μεγάλο κενό στην ελληνόγλωσση βιβλιογραφία. Μας επιτρέπει να γνωρίσουμε καλύτερα το έργο ενός από τους πιο πρωτότυπους και πολυσχιδείς διανοητές των τελευταίων 40 χρόνων, καθώς συμπυκνώνει την ουσία και τη μέθοδο της φιλοσοφικής του σκέψης. Συγχρόνως, η ακριβής και σφριγηλή μετάφραση του Φίλιππου Βασιλόγιαννη αναδεικνύει την πλαστικότητα και την επιχειρηματολογική δύναμη του αγγλικού κειμένου. Το βιβλίο πλαισιώνεται από μια κατατοπιστική εισαγωγή του μεταφραστή που διευκολύνει την κατανόηση για τον μη ειδικό και από ένα επίμετρο του Παύλου Σούρλα που εντάσσει το επιχείρημα του Ντουόρκιν στο υπόλοιπο έργο του και στη γενικότερη φιλοσοφική του σκέψη. Στο πλαίσιο της παρούσας βιβλιοκρισίας δεν είναι δυνατόν να διερευνηθούν σε βάθος όλες αυτές οι ευρύτερες διασυνδέσεις. Σκοπός μου είναι, αφού παρουσιάσω τους κύριους ισχυρισμούς του βιβλίου, να επιχειρήσω μια συνοπτική κριτική αποτίμηση της σχέσης του επιχειρήματος του βιβλίου με το πρόγραμμα του πολιτικού φιλελευθερισμού. Στην Επικράτεια της ζωής ο Ντουόρκιν αναπτύσσει μια θεωρία για την ηθική της άμβλωσης και της ευθανασίας. Τα θέματα αυτά και ιδίως το πρώτο συγκλονίζουν την πολιτική ζωή των Ηνωμένων Πολιτειών για δεκαετίες. Ορόσημο συνιστά αναμφισβήτητα η απόφαση Roe v. Wade του Ανωτάτου ικαστηρίου το 1973. Αναγνωρίζοντας την ύπαρξη ενός συνταγματικού δικαιώματος στην άμβλωση, η Roe δίχασε την αμερικανική κοινωνία σε δύο αντίπαλα στρατόπεδα, υπέρ της ζωής (pro-life) και υπέρ της επιλογής (pro-choice), τα οποία αποτελούν έκτοτε ένα σταθερό σημείο της πολιτικής γεωγραφίας της χώρας. Η διαμάχη για την άμβλωση δεν αποτελεί, φυσικά, αμερικανική ιδιομορφία. Το επίκεντρό της, μάλιστα, τείνει πλέον να μεταφερθεί στη Λατινική Αμερική, όπου οι φωνές για τη φιλελευθεροποίηση του υπέρμετρα συντηρητικού καθεστώτος για τις αμβλώσεις προσκρούουν στην πολιτική επιρροή της Καθολικής Εκκλησίας. Όσο για την ευθανασία, τα δύσκολα ερωτήματα που εγείρει και στα οποία επιχειρεί να δώσει απάντηση ο Ντουόρκιν ταλανίζουν ακόμη τις περισσότερες δημοκρατικές κοινωνίες,
2/6 συμπεριλαμβανομένης και της δικής μας. Το βιβλίο συνδυάζει ισχυρισμούς σε ένα ευρύ φάσμα πεδίων: θεολογία, φιλοσοφία, συνταγματικό δίκαιο. Στην καρδιά του, όμως, είναι μια συμβολή στη φιλοσοφική θεωρία της αξίας. Το πρόβλημα της άμβλωσης και της ευθανασίας είναι πρωτίστως αξιακό. Για να κρίνουμε πότε έχουμε λόγο να τερματίσουμε μια ανθρώπινη ζωή που έχει ξεκινήσει, πρέπει να κατανοήσουμε τι αξία έχει αυτή η ζωή. Ασφαλώς, η ζωή έχει αξία για το πρόσωπο στο οποίο ανήκει. Πρόκειται όμως για μια αξία που κερδίζεται με προσπάθεια, η οποία δεν επιβραβεύεται κατ ανάγκην. Ο Ντουόρκιν αναπτύσσει στα κεφάλαια για την ευθανασία τις παραμέτρους που καθορίζουν την επιτυχία αυτού του εγχειρήματος. Ισχυρίζεται ότι για να είναι αγαθός ο ανθρώπινος βίος, δεν αρκεί να συγκροτείται από ευχάριστες εμπειρίες. Τέτοιες εμπειρίες προάγουν τα απλώς βιωματικά (experiential) συμφέροντα ενός ανθρώπου. Πέρα όμως από αυτά, ο αγαθός βίος εξαρτάται κατά ουσιώδη τρόπο από τα κριτικά (critical) συμφέροντά μας, συμφέροντα που «αναπαριστούν κριτικές αξιολογήσεις μάλλον παρά απλές προτιμήσεις εμπειριών» (σ. 290). Κανείς δεν μπορεί να μας ψέξει επειδή μας αρέσει το ψάρεμα ή επειδή έπαψε να μας αρέσει το ψάρεμα και τώρα μας αρέσει το τένις. Αλλά ευλόγως μπορούμε να πούμε ότι αυτός που αδιαφορεί για την οικογένειά του έχει αστοχήσει στην επιδίωξη της αγαθής ζωής, ακόμη κι αν βιώνει ευχάριστες εμπειρίες. Ένα από τα κριτικά μας συμφέροντα, κατά τον Ντουόρκιν, αφορά στο κατά πόσο η ζωή μας συνολικά επιδεικνύει ακεραιότητα, συνέχεται δηλαδή από ορισμένες βασικές επιδιώξεις, αξίες ή δεσμεύσεις. Επειδή μας νοιάζει (ή θα πρέπει να μας νοιάζει) η ακεραιότητα με αυτήν την έννοια, έχουμε συμφέρον στο πώς τερματίζεται η ζωή μας. Ένας άνθρωπος που υπήρξε δραστήριος και αυτάρκης σε όλη τη ζωή του δικαιολογημένα θα θεωρούσε συμφορά να ζήσει τα τελευταία χρόνια του ως φυτό, προσβεβλημένος για παράδειγμα από σοβαρή εκφυλιστική ασθένεια. Σε μια τέτοια περίπτωση, η συνέχιση της ζωής θα συνιστούσε μεγαλύτερη βλάβη από τον τερματισμό της. Η ευθανασία, λοιπόν, μπορεί υπό προϋποθέσεις να προστατεύει την αξία της ζωής αντί να την καταστρέφει. Στην προηγούμενη παράγραφο αναλύθηκε η αξία της ανθρώπινης ζωής για το πρόσωπο στο οποίο ανήκει. Η ανθρώπινη ζωή, όμως, δεν έχει μόνο αυτή την παράγωγη (derivative) αξία. Μια από τις πιο κρίσιμες συμβολές του βιβλίου είναι ο ισχυρισμός ότι η ανθρώπινη ζωή έχει και αυτοτελή (detached) αξία, ανεξαρτήτως του αν υπάρχει κάποιο πρόσωπο του οποίου τα συμφέροντα προάγονται από τη διατήρησή της. Κατά τον Ντουόρκιν, η αυτοτελής αξία της ανθρώπινης ζωής εδράζεται στην ιερότητά της. Η α- ντίληψή του για το ιερό το αποσυνδέει από τη θρησκευτική πίστη. Κάτι είναι ιερό, υποστηρίζει, επειδή είναι το αποτέλεσμα μιας εξελικτικής διεργασίας ή ενός δημιουργικού εγχειρήματος που αξιώνει τον σεβασμό μας. Ο θρήσκος αποδίδει αυτή τη διεργασία στη θεία πρόνοια, αλλά και ένας άθεος μπορεί να αναγνωρίσει την παρουσία του ιερού σε μια αμιγώς φυσική ή ανθρώπινη διαδικασία. Με αυτήν την έννοια, ένας πίνακας ζωγραφικής, ένας ανθρώπινος πολιτισμός ή ένα ζωικό είδος υπό εξαφάνιση είναι ιερά. Γι αυτό πιστεύουμε ότι η καταστροφή τους θα αποτελούσε όνειδος.
3/6 Κάτι ανάλογο ισχύει και για την ανθρώπινη ζωή. 1 Ακόμη και σ αυτούς που δεν πιστεύουν ότι έχουμε πλαστεί κατ εικόνα και καθ ομοίωση ενός προσωπικού Θεού, προκαλεί δέος η μακραίωνη διαδικασία που οδήγησε στη δημιουργία ενός είδους τόσο πολύπλοκου όσο το ανθρώπινο. εν είναι τυχαίο ότι, παρά τα όσα έχουμε διδαχθεί από την επιστήμη για τη βιολογική μας ύπαρξη, εξακολουθούμε να μιλούμε για το θαύμα της ζωής. Αυτοτελή αξία δεν έχει φυσικά μόνο η ζωή του εμβρύου, αλλά και κάθε ανθρώπου. Ωστόσο, υπάρχουν δύο κρίσιμες διαφορές. Πρώτον, αυτό που σεβόμαστε αυτοτελώς σε έναν άνθρωπο που γεννιέται και ζει δεν είναι μόνο η βιολογική του ύπαρξη, αλλά και ο βίος του. εύτερον, δεν πρέπει να ξεχνούμε ότι στην περίπτωση ενός τέτοιου ανθρώπου η αυτοτελής αξία της ζωής του (η οποία θεμελιώνει ένα αντικειμενικό καθήκον σεβασμού της) συρρέει με την παράγωγη αξία που έχει αυτή για τον ίδιο η οποία θεμελιώνει υποκειμενικά δικαιώματα κατά προσβολών της. Αντίθετα, το έμβρυο θα είχε τέτοια δικαιώματα μόνον αν δεχόμασταν ότι αποτελεί πρόσωπο, κάτι που φυσικά είναι το επίκεντρο της διαμάχης για το ηθικώς επιτρεπτό της άμβλωσης. Παρά την κεντρική σημασία του ζητήματος σχετικά με το status του εμβρύου, ο Ντουόρκιν επιμένει ότι αυτό δεν αρκεί για να εξηγήσει τις αντιδράσεις μας στο θέμα της άμβλωσης. Επιπρόσθετα, χρειάζεται να λάβουμε υπόψη την ιερότητα της ανθρώπινης ζωής. Χωρίς την επίκληση αυτής της ιδέας, τόσο η άποψη υπέρ της ζωής όσο και η αντίθετή της υπέρ της επιλογής θα ήταν εκτεθειμένες σε ανυπέρβλητες αντιφάσεις. Από τη μια πλευρά, πολλοί στο στρατόπεδο υπέρ της ζωής παραδέχονται ότι υπάρχουν περιπτώσεις στις οποίες η άμβλωση πρέπει να είναι επιτρεπτή (όπως όταν η εγκυμοσύνη είναι συνέπεια βιασμού). Αλλά φυσικά αυτή η παραδοχή δε θα συμβιβαζόταν με την αναγνώριση του εμβρύου ως προσώπου. Από την άλλη, οι υπέρ της επιλογής επιμένουν ότι από τη στιγμή της σύλληψης η έγκυος αναλαμβάνει μια ιδιαίτερη ηθική ευθύνη. Αλλά μια τέτοια ευθύνη θα έπρεπε να στερείται βάσης, εφόσον πιστεύαμε ότι το μόνο ηθικό διακύβευμα είναι αν το έμβρυο είναι πρόσωπο. Αντίθετα, είτε διαφωνούμε είτε συμφωνούμε, μπορούμε να κατανοήσουμε τον ισχυρισμό ότι η άμβλωση είναι ηθικώς καταδικαστέα επειδή προσβάλλει την ιερότητα της ζωής. Άλλωστε, αν η ζωή είναι ιερή, τότε έχει νόημα να συστήνουμε στην έγκυο να αποφασίσει αν θα υποβληθεί σε άμβλωση σταθμίζοντας προηγουμένως την αξία της δικής της ζωής έναντι της αξίας της ζωής που ενσαρκώνει το έμβρυο σε διάφορα στάδια της εξέλιξής του. Τον Ντουόρκιν δεν τον απασχολεί μόνο η αξιακή αλλά και η πιο στενά ηθικοπολιτική διάσταση της άμβλωσης και της ευθανασίας. Κι αυτό γιατί, όπως αποδεικνύει η αμερικανική περίπτωση, η άμβλωση και η ευθανασία αφορούν, εκτός από το νόημα της αξίας της ζωής, τα όρια του κρατικού καταναγκασμού και τις αξιώσεις του ατόμου έναντι της πολιτικής του κοινότητας. Η λύση που προτείνει στο ηθικοπολιτικό πρόβλημα ο Ντουόρκιν είναι ιδιαζόντως φιλελεύθερη. Με αυτό δεν εννοώ μόνο ότι τάσσεται υπέρ 1 Ο Ντουόρκιν επεκτείνει αυτόν τον προβληματισμό με αναφορά στις αλματώδεις εξελίξεις της γενετικής στο R. Dworkin, Sovereign Virtue: The Theory and Practice of Equality (Cambridge MA: Harvard University Press, 2000) κεφ. 13.
4/6 της επιλογής. Εννοώ, πρωτίστως, ότι υποστηρίζει μια χαρακτηριστικά φιλελεύθερη στρατηγική μετατόπισης του προβλήματος, ούτως ειπείν. Το ειδοποιό γνώρισμα μιας τέτοιας φιλελεύθερης πολιτικής διευθέτησης είναι ότι βασίζεται στον ακόλουθο καταμερισμό εργασίας στο ηθικό πεδίο: Σε θέματα που αφορούν την αγαθή ζωή, όπως είναι κατεξοχήν όσα άπτονται της σχέσης του καθενός με το ιερό, η ατομική συνείδηση είναι κυρίαρχη, ενώ το κράτος οφείλει να τηρεί ουδέτερη στάση. Η ουδετερότητα του κράτους είναι επιβεβλημένη λόγω του κρατούντος αξιακού πλουραλισμού στις σύγχρονες δημοκρατικές κοινωνίες. Ενόψει αυτού του πλουραλισμού, στερείται νομιμοποίησης η εκ μέρους του κράτους επιβολή μιας συγκεκριμένης αντίληψης για το νόημα της αυτοτελούς αξίας της ανθρώπινης ζωής την οποία αναπόφευκτα δεν συμμερίζονται όλοι οι πολίτες. Κατά συνέπεια, η μόνη πολιτική ρύθμιση της άμβλωσης που συνάδει με την ουδετερότητα είναι αυτή που διαφυλάσσει, τουλάχιστον καταρχήν, 2 την ελευθερία της εγκύου να αποφασίζει χωρίς κρατική παρέμβαση υπό ποιες προϋποθέσεις ο τερματισμός της κύησης δεν προσβάλλει την αυτοτελή αξία της ανθρώπινης ζωής ή, ακόμη κι αν την προσβάλλει, πότε αυτή η προσβολή αντισταθμίζεται από την αξία της ζωής της εγκύου. Κάτι συναφές ισχύει για την ευθανασία. Ουδέτερο είναι το κράτος που προστατεύει το δικαίωμα του πάσχοντος από ανίατη ασθένεια να σταθμίσει ποιος θάνατος δεν υπονομεύει την ακεραιότητά του. Το μόνο που νομιμοποιείται να πράξει το κράτος σε αυτές τις περιπτώσεις είναι να λάβει μέτρα που εφιστούν την προσοχή των πολιτών στη σημασία της απόφασής τους. Το επιχείρημα του Ντουόρκιν είναι φιλελεύθερο και με μια άλλη συναφή έννοια. εν αποσκοπεί απλώς να εντοπίσει έναν συμβιβασμό που θα γίνει ανεκτός από όλες τις πλευρές της αντιπαράθεσης. Έχει τον πιο φιλόδοξο στόχο να προτείνει μια ηθικοπολιτική θεμελίωση της νομικής ρύθμισης της άμβλωσης και της ευθανασίας «που όλες οι πλευρές θα είναι σε θέση να αποδεχθούν αξιοπρεπώς» (σ. 157). Αυτό το κριτήριο ανεβάζει τον πήχυ, γιατί επιτάσσει οι συλλογικές μας αποφάσεις να μην προδίδουν τις ηθικές αρχές κανενός πολίτη. Μόνον έτσι μπορεί να γίνουν αποδεκτές με αξιοπρέπεια. Προς τούτο, ο Ντουόρκιν εφαρμόζει, όπως είδαμε, ένα είδος μαιευτικής. Επανερμηνεύει τις αντικρουόμενες απόψεις υπό το φως κοινών αρχών και ιδεών κατά τρόπο που τις καθιστά πιο συνεκτικές, αμβλύνοντας τις προφανείς εσωτερικές αντιφάσεις τους αλλά και τις μεταξύ τους διαφορές. Στον βαθμό, λοιπόν, που η ερμηνεία είναι επιτυχής, μπορεί να αποτελέσει τη βάση μιας αποδεκτής πολιτικής διευθέτησης. Ας αναλογιστούμε ξανά τη λύση του Ντουόρκιν στο πρόβλημα της άμβλωσης. Η αναγνώριση του δικαιώματος της άμβλωσης που θεμελιώνεται απλώς στο ότι το έμβρυο δεν είναι πρόσωπο αλλά pars ventris της μητέρας θα αποξένωνε πολιτικά τους υπέρ της ζωής. Αντίθετα, η ιδέα της αυτοτελούς αξίας της ζωής, στην οποία ο καθένας δίνει νόημα ανάλογα με τις πεποιθήσεις του για το ιερό, παρέχει μια ελκυστική επανερμηνεία του ηθικού διακυβεύματος της άμβλωσης, την οποία θα μπορούσαν ευλόγως να υιοθετήσουν και οι 2 Εφόσον καταλείπεται επαρκής χρόνος για την απόφαση της εγκύου, ο Ντουόρκιν θεωρεί επιτρεπτή την απαγόρευση της άμβλωσης στα ύστερα στάδια της κυήσεως, ιδίως από το σημείο που το έμβρυο καθίσταται βιώσιμο.
5/6 υπέρ της ζωής, γιατί παίρνει στα σοβαρά το βασικό ηθικό τους προβληματισμό, δηλαδή ότι η άμβλωση ευτελίζει την αξία της ανθρώπινης ζωής. Είναι, πάντως, αμφισβητήσιμο αν αυτή η λύση εναρμονίζει ικανοποιητικά τα δύο προαναφερθέντα κριτήρια φιλελεύθερης νομιμοποίησης, της ουδετερότητας και της αξιοπρεπούς αποδοχής. Εκ πρώτης όψεως, άλλωστε, υπάρχει ένταση μεταξύ τους. Ενώ το πρώτο επιτάσσει το κράτος να απέχει από κρίσεις για το νόημα της καλής ζωής, το δεύτερο καθιστά αναγκαία τη δικαιολόγηση της κρατικής δράσης με αναφορά σε τέτοιες κρίσεις. Η ουδετερότητα, τουλάχιστον με την τρέχουσα έννοια, έχει ως αφετηρία ότι το αγαθό μάς χωρίζει, ενώ η αξιοπρεπής αποδοχή στηρίζεται στην ελπίδα ότι το αγαθό μπορεί να μας ενώσει. Στην προκείμενη περίπτωση, η ένταση εμφαίνεται από το ότι ο Ντουόρκιν υποστηρίζει πως το κράτος έχει ευχέρεια (ή μήπως καθήκον;) να υιοθετήσει μια ρύθμιση της άμβλωσης και της ευθανασίας που σηματοδοτεί τη σοβαρότητα της σχετικής απόφασης, ενόψει και της αυτοτελούς αξίας της ζωής. Μολονότι μια τέτοια ρύθμιση υπηρετεί τον στόχο της αξιοπρεπούς αποδοχής, αντιστρατεύεται εντούτοις την ουδετερότητα, στον βαθμό που αφήνει περιθώριο στο κράτος να προβαίνει σε εκτιμήσεις για το ιερό. εν εξυπακούεται φυσικά ότι η παραπάνω αντίρρηση υπονομεύει το εγχείρημα του Ντουόρκιν. Μας υποχρεώνει, όμως, να ξανασκεφτούμε ποιος είναι ο σκοπός και ποιο το περιεχόμενο της ουδετερότητας, και περαιτέρω, κατά πόσο αυτή η έννοια συνεπάγεται τον αυστηρό αποκλεισμό του αγαθού από τη δικαιολόγηση της κρατικής δράσης. Ενδεχομένως, για παράδειγμα, η ουδετερότητα δεν αποσκοπεί να εκριζώσει συλλήβδην το αγαθό από τη σφαίρα της δημόσιας δικαιολόγησης, αλλά να μονώσει αυτήν τη σφαίρα από εκείνα τα ζητήματα, σχετικά με τα οποία υπάρχουν αγεφύρωτες διαφωνίες μεταξύ των πολιτών. Σε αυτήν την εκδοχή της, η ουδετερότητα είναι συμβατή με ψιλές κρίσεις για το αγαθό, δηλαδή κρίσεις που δεν συντάσσονται με τη μια ή την άλλη πλευρά σε μια ηθική διαμάχη. Τέτοιο είδος ψιλής κρίσης για το αγαθό μπορεί να θεωρηθεί και η κρίση ότι οι πολίτες οφείλουν να λαμβάνουν μετά από περίσκεψη αποφάσεις που άπτονται του νοήματος της αυτοτελούς και παράγωγης αξίας της ανθρώπινης ζωής. Κι αυτό γιατί δεν πριμοδοτεί, π.χ., την άποψη ότι οι γυναίκες οφείλουν να δίνουν προτεραιότητα στον δικό τους βίο έναντι του εμβρύου, ούτε και την αντίθετή της. Αλλά η προεκτεθείσα επιχειρηματολογική στρατηγική εγείρει ένα περαιτέρω ερώτημα: Πώς προσδιορίζουμε ότι μια ψιλή κρίση για το αγαθό είναι ουδέτερη με την έννοια που εκτέθηκε στην προηγούμενη παράγραφο; Προφανώς, ο Ντουόρκιν δεν εννοεί ότι είναι αναγκαία συνθήκη όλοι οι πολίτες όντως να θεωρούν ότι η κρατική ρύθμιση της άμβλωσης και της ευθανασίας είναι συμβατή με τις μύχιες ηθικές πεποιθήσεις τους. Άλλο πράγμα η αποδοχή και άλλο η δυνατότητα αποδοχής. ε θα πρέπει να παραγνωρίζουμε, άλλωστε, ότι η επανερμηνεία της υπέρ της ζωής άποψης που προτείνει ο Ντουόρκιν θα ξενίσει πολλούς ίσως τους περισσότερους υποστηρικτές της. Συνεπώς, υπάρχει μια καίρια απόσταση μεταξύ μιας άποψης, όπως την επανερμηνεύει ο θεωρητικός, και της ίδιας άποψης, όπως την αντιλαμβάνεται ο ίδιος ο υποστηρικτής της. Αυτή η από-
6/6 σταση ενεργοποιεί μια διαφορετική αντίρρηση: ότι η μαιευτική μέθοδος του Ντουόρκιν οδηγεί σε χειραγώγηση των πεποιθήσεών ορισμένων συμπολιτών μας, και κατά τούτο δεν τους μεταχειρίζεται με αξιοπρέπεια. Σύμφωνα με αυτήν την κριτική, δεν μπορούμε να ισχυριζόμαστε ότι σεβόμαστε μια άποψη, όταν παραγνωρίζουμε τις ιστορικές εκφάνσεις της προς όφελος μιας σοβαρά τροποποιημένης αν και εύλογης εκδοχής της. Βλέπουμε εδώ να αναπαράγεται ένας μόνιμος προβληματισμός της φιλελεύθερης σκέψης: Ποιου η άποψη κρίνει την πολιτική νομιμοποίηση ενός πολιτικού καθεστώτος υπό συνθήκες αξιακού πλουραλισμού, του πολίτη ή του φιλοσόφου; Ίσως όμως η απάντηση σε αυτό το ερώτημα δεν είναι όλα ή τίποτε. Οι πολίτες που καλούνται να πάρουν τη δύσκολη απόφαση μιας άμβλωσης ή μιας ευθανασίας προσπαθούν να δώσουν νόημα στην αξία της ζωής, της δικής τους, του ασθενούς συγγενούς τους ή του εμβρύου που κυοφορούν. Ο φιλόσοφος δεν επιτρέπεται να πάρει αυτήν την απόφαση για λογαριασμό τους, αλλά μπορεί να δώσει ένα γενικό σχήμα στην πρακτική τους σκέψη. Και ασφαλώς, ο φιλόσοφος μπορεί και πρέπει να καταδείξει τον ακατάλυτο δεσμό μεταξύ της αξίας της ζωής και της προσωπικής ευθύνης, έναν δεσμό που η πολιτεία οφείλει να σέβεται. Στην Επικράτεια της ζωής ο Ντουόρκιν εξηγεί αριστοτεχνικά και πειστικά ότι ένα τέτοιο φιλοσοφικό πρόγραμμα είναι εφικτό. Με αυτόν τον τρόπο διανοίγει τη δυνατότητα μιας στενότερης συμφιλίωσης αγαθού και ηθικοπολιτικώς ορθού και έτσι επεκτείνει τα ίδια τα όρια του πολιτικού φιλελευθερισμού. ημοσιεύθηκε: 29.7.2013 Τρόπος παραπομπής στη βιβλιοκρισία: Κυρίτσης,.: (Βιβλιοκρισία του:) Ronald Dworkin: Η επικράτεια της ζωής. Αμβλώσεις, ευθανασία και ατομική ελευθερία (Αθήνα: Αρσενίδης 2013). Κριτικά 2013-06, <http:// www.philosophica.gr/critica/2013-06.html>.