Είναι Πράγματι οι Γερμανοί Φτωχότεροι από τους Έλληνες, τους Ισπανούς και τους Ιταλούς; in DEEP ANALYSIS Μακροοικονομία Κύρια Σημεία in DEEP ANALYSIS Η κατανομή του πλούτου μεταξύ των διαφόρων νοικοκυριών στη Γερμανία φαίνεται να είναι πολύ πιο άνιση σε σύγκριση με τις υπόλοιπες χώρες της Ευρωζώνης. Ελλάδα και Βαλτικές Χώρες: Πολιτικές Λιτότητας και Διαρθρωτική Πετράκης Παναγιώτης (Καθηγητής ΕΚΠΑ), Κωστής Παντελής (Υπ. Διδάκτωρ ΕΚΠΑ). Το παρόν αποτελεί μέρος μιας ευρύτερης εργασίας, η οποία αφορά στην εφαρμογή προγραμμάτων προσαρμογής στην Ελλάδα και τις Βαλτικές χώρες (Εσθονία, Λετονία και Λιθουανία). Εξελίσσεται σε τρία μέρη (Ημερομηνία σύνταξης: Δεκέμβριος 2012). Τεύχος 3, Μέρος 2, 2013. Τα προγράμματα λιτότητας και διαρθρωτικής προσαρμογής και στις δύο περιοχές έχουν ως κοινό σημαντικό στοιχείο τη βελτίωση της Καθαρής Διεθνούς Νομισματικής Θέσης μέσω ενός προγράμματος εξυγίανσης των δημοσίων πολιτικών και μέσω διαρθρωτικών μεταρρυθμίσεων. Το μέσο Ακαθάριστο Χρέος της Γενικής Κυβέρνησης ως ποσοστό του ΑΕΠ των Βαλτικών χωρών, την περίοδο 2000-2008, είχε πολύ μικρή αφετηρία (15%) για τις Βαλτικές χώρες και 103% για την Ελλάδα. Το 2013 το ποσοστό αυτό εκτιμάται ότι θα διπλασιαστεί για τις Βαλτικές χώρες στο 34% και να φτάσει στο 181% για την Ελλάδα. Ουσιαστικά δηλαδή, οι Βαλτικές χώρες διέθεταν ικανό δημοσιονομικό περιθώριο για να εφαρμόσουν πολιτικές λιτότητας. Οι Βαλτικές χώρες αντιμετώπισαν την κρίση χωρίς σημαντικές επιπτώσεις στα δημοκρατικά πολιτικά τους συστήματα, καθώς το τρέχον επίπεδο δημοκρατικής επίδοσης παραμένει σε επίπεδα πριν κρίσης. Αντίθετα, στην Ελλάδα ο δείκτης δημοκρατίας φαίνεται να μειώνεται από το 2008 έως το 2011. Μ ακρ οοικονομία www.indeepanalysis.gr - info@ indeepanalysis.gr τεύχος 3 μέρος 2 σελ. 3 2013
Mακροοικονομία Ελλάδα και Βαλτικές Χώρες: Πολιτικές Λιτότητας και Διαρθρωτική Η πολιτική ASR αποτελεί μια μίξη πολιτικών που εφαρμόζεται στις Βαλτικές χώρες μετά το 2009 και στην Ελλάδα μετά το 2010. Διαρθρωτική Αναπροσαρμογή και Λιτότητα στην Ελλάδα και τις Βαλτικές Χώρες Η λιτότητα και η διαρθρωτική προσαρμογή δεν είναι απαραίτητα το ίδιο πράγμα. Μπορείς να έχεις λιτότητα που στοχεύει σε χαμηλότερο χρέος ως ποσοστό του ΑΕΠ ή γενικότερα σε χαμηλότερη Καθαρή Διεθνή Επενδυτική Θέση (NIIP) ως ποσοστό του ΑΕΠ, μπορείς να έχεις διαρθρωτική προσαρμογή που στοχεύει στην αλλαγή του επιχειρηματικού μοντέλου της οικονομίας με την άρση κάθε είδους δυσκαμψιών στη λειτουργία της οικονομίας και αυξάνοντας τις δυνατότητες προσφοράς της οικονομίας ή μπορεί να έχεις και τα δύο ταυτόχρονα. Με τον ίδιο τρόπο, μπορείς να έχεις λιτότητα που στοχεύει στην εξισορρόπηση της θέσης του δημοσίου τομέα προς μια βιώσιμη πορεία ή να έχεις λιτότητα που στοχεύει σε βελτίωση της εξωτερικής θέσης της χώρας (NIIP σε διατηρήσιμη τροχιά). Από την άλλη μεριά, η κατάργηση των δυσκαμψιών μπορεί να έχει διαφορετικούς προσανατολισμούς ανάλογα με το ποιες είναι οι κύριες προτεραιότητες πολιτικής. Ωστόσο, οι παραπάνω τυπολογίες για τη λιτότητα και τη διαρθρωτική προσαρμογή τείνουν να αγνοούν τις αλληλεπιδράσεις των πολιτικών στόχων. Είναι λοιπόν σαφές ότι μπορεί μια οικονομία να άρει τις δυσκαμψίες της αγοράς και να οδηγήσει σε ένα βιώσιμο μονοπάτι το λόγο της Καθαρής Διεθνούς Επενδυτικής Θέσης προς το ΑΕΠ, σε συνδυασμό με χαμηλό χρέος ως ποσοστό του ΑΕΠ. Αυτή τη μίξη των πολιτικών, στο εξής θα την ονομάζουμε Διαρθρωτική Αναπροσαρμογή Λιτότητας (Austerity Structural Readjustment policy mix - ASR). Η πολιτική ASR αποτελεί μια μίξη πολιτικών που εφαρμόζεται στις Βαλτικές χώρες μετά το 2009 και στην Ελλάδα μετά το 2010. Η επιμέρους ASR πολιτική για την κάθε περιοχή περιλαμβάνει τα ακόλουθα στοιχεία (Πίνακας 1). Mπορείς να έχεις λιτότητα που στοχεύει στην εξισορρόπηση της θέσης του δημοσίου τομέα προς μια βιώσιμη πορεία ή να έχεις λιτότητα που στοχεύει σε βελτίωση της εξωτερικής θέσης της χώρας (NIIP σε διατηρήσιμη τροχιά). σελ. 2
Η επιλογή της εσωτερικής υποτίμησης στις Βαλτικές χώρες, αναπόφευκτα δημιούργησε την ανάγκη για δημοσιονομική εξυγίανση, που και οι τρεις χώρες εφάρμοσαν το 2009 και το 2010 (Kattel και Raudla 2012). Επιπρόσθετα, οι τρεις οικονομίες στηρίχθηκαν σημαντικά στην οικονομική ενίσχυση από την Ευρωπαϊκή Ένωση, που ξεπέρασε το 4% του ΑΕΠ κατά τα έτη αυτά. Η πολιτική ASR και στην Ελλάδα αλλά και στις Βαλτικές Χώρες πραγματοποιήθηκε από ένα μηχανισμό που αποτελείται από την Ευρωπαϊκή Ένωση, την Ευρωπαϊκή Κεντρική Τράπεζα και το Διεθνές Νομισματικό Ταμείο (Τρόικα), με ειδικούς μηχανισμούς για την κάθε περίπτωση αλλά όχι σημαντικά διαφορετικούς μεταξύ τους. Τα προγράμματα ASR και στις δύο περιοχές έχουν ως κοινό σημαντικό στοιχείο τη βελτίωση της Καθαρής Διεθνούς Νομισματικής Θέσης μέσω ενός σελ. 3
σελ. 4 προγράμματος εξυγίανσης των δημοσίων πολιτικών και μέσω διαρθρωτικών μεταρρυθμίσεων. Οι δύο στόχοι όμως, εξωτερική και εσωτερική εξισορρόπηση, μπορεί να αντιστρατεύονται ο ένας τον άλλον όταν εφαρμόζονται σε οικονομίες χωρίς ευχέρεια συναλλαγματικής πολιτικής. Η επίτευξη του στόχου της εξισορρόπησης του εξωτερικού ισοζυγίου μέσω της εσωτερικής υποτίμησης οδηγεί σε επιδείνωση του επιπέδου της οικονομικής δραστηριότητας και μείωση του ΑΕΠ. Αυτό κάνει πολύ δύσκολη τη μείωση του λόγου χρέους προς ΑΕΠ. Λιτότητα, Διαρθρωτική Προσαρμογή και Ανάπτυξη Σύμφωνα με το μίγμα πολιτικών ASR, η προσαρμογή μιας οικονομίας θα πρέπει να ρυθμίσει μέσα στην επόμενη δεκαετία το δίδυμο έλλειμμά της: το ισοζύγιο τρεχουσών συναλλαγών και ειδικότερα το ισοζύγιο της καθαρής επενδυτικής εξωτερικής της σχέσης και το δημοσιονομικό της ισοζύγιο. Αυτό συνοψίζεται τελικά στο εξής ένα πρόβλημα. Η οικονομία θα πρέπει να είναι σε θέση να αυξάνει κατά τρόπο αξιόπιστο την Καθαρή Διεθνή Επενδυτική της Θέση ή να μειώνει τη σχέση καθαρής εξωτερικής επενδυτικής θέσης ως προς το ΑΕΠ. Η έκταση και η ταχύτητα που γίνεται αυτό είναι κρίσιμο ζήτημα, καθώς θα πρέπει να είναι τόση ώστε να επιτύχει το Στόχο Προσαρμογής (ΣΠ). Προφανώς η επίτευξη του στόχου αυτού εξαρτάται α) από το μέγεθος των διαμορφωμένων επιπέδων ιδιωτικού και δημόσιου χρέους (stocks), και β) από το καθαρό αποτέλεσμα του λογαριασμού τρεχουσών συναλλαγών (flows) (Roubini 2011) και ειδικότερα το καθαρό αποτέλεσμα του λογαριασμού τρεχουσών συναλλαγών των διεθνών εμπορεύσιμων ειδών. Θα πρέπει λοιπόν το τελευταίο αυτό (flow) μέγεθος να γίνει θετικό έτσι ώστε να μειώνει και το stock μέγεθος. Εάν υπήρχαν ευέλικτες συναλλαγματικές ισοτιμίες σήμερα, για παράδειγμα στην περίπτωση της Ελλάδας, μία αρχική υποτίμηση της πραγματικής συναλλαγματικής ισοτιμίας γύρω στο 30% - 40% θα ήταν αρκετή (με σταθερές τις άλλες συνθήκες) για να επιτευχθεί ο Στόχος Προσαρμογής. Ωστόσο, επειδή δεν υπάρχει η δυνατότητα αλλαγής της συναλλαγματικής ισοτιμίας, θεωρείται ότι η υποτίμηση πρέπει να γίνει κυρίως μέσω της μείωσης του κόστους εργασίας. Όταν όλα τα άλλα είναι σταθερά, η επίτευξη του Στόχου Προσαρμογής (έκταση, ταχύτητα) εξαρτάται οικονομικά από πέντε βασικές παραμέτρους: α) το μερίδιο εμπορεύσιμων αγαθών και υπηρεσιών στην παραγωγή, β) το μερίδιο μη εμπορεύσιμων αγαθών στην κατανάλωση, γ) την ελαστικότητα ζήτησης εμπορεύσιμων έναντι μη εμπορεύσιμων αγαθών και υπηρεσιών, δ) το μερίδιο Σύμφωνα με το μίγμα πολιτικών ASR, η προσαρμογή μιας οικονομίας θα πρέπει να ρυθμίσει μέσα στην επόμενη δεκαετία το δίδυμο έλλειμμά της: το ισοζύγιο τρεχουσών συναλλαγών και ειδικότερα το ισοζύγιο της καθαρής επενδυτικής εξωτερικής της σχέσης και το δημοσιονομικό της ισοζύγιο.
εγχώριας παραγωγής στο σύνολο των εμπορεύσιμων αγαθών και υπηρεσιών, και ε) την ελαστικότητα ζήτησης εγχωρίως παραγομένων εμπορεύσιμων προϊόντων έναντι εξωτερικά παραγομένων (Goldman Sachs 2012). Η διαρθρωτική προσαρμογή μπορεί να επέλθει μέσω αλλαγών στη ζήτηση μεταξύ διεθνώς εμπορεύσιμων (εμπορικά προϊόντα) και διεθνώς μηεμπορεύσιμων αγαθών (κατοικίες, γη). Όσο μεγαλύτερη είναι η παραγωγή εμπορεύσιμων αγαθών, τόσο πιο εύκολο είναι για εκείνη να πραγματοποιήσει την προσαρμογή στο ισοζύγιο τρεχουσών συναλλαγών και να ανακτήσει τη χαμένη της ανταγωνιστικότητα. Ουσιαστικά απαιτείται μια μείωση στη ζήτηση για εμπορεύσιμα αγαθά ώστε να μειωθεί ο όγκος των εισαγόμενων προϊόντων τους. Ταυτοχρόνως, οι χώρες του υπόλοιπου κόσμου θα πρέπει να αυξήσουν τη ζήτηση εμπορεύσιμων αγαθών τα οποία θα εισάγουν από τις χώρες που βρίσκονται σε προσαρμογή. Για να επιτευχθεί κάτι τέτοιο θα πρέπει οι τιμές στα μη-εμπορεύσιμα αγαθά σε περιοχές που βρίσκονται σε προσαρμογή να πέσουν, ενώ οι τιμές στα ίδια αγαθά στον υπόλοιπο κόσμο να αυξηθούν. Έτσι, οι χώρες που βρίσκονται σε προσαρμογή θα αντιμετωπίζουν χαμηλές τιμές στα μη-εμπορεύσιμα αγαθά, ενώ οι χώρες του υπόλοιπου κόσμου, κυρίως του πυρήνα, θα έχουν υψηλές τιμές στα αγαθά προς κατανάλωση υποκαθιστώντας τα με φθηνά εισαγόμενα από την περιφέρεια. Με τον τρόπο αυτό, οι χώρες που βρίσκονται σε προσαρμογή της περιφέρειας θα έχουν μία υποτίμηση της πραγματικής συναλλαγματικής τους ισοτιμίας, βελτιώνοντας την εξαγωγική τους δυνατότητα. Οι παραπάνω διαρθρωτικές μεταβολές προϋποθέτουν και οδηγούν σε μετατοπίσεις πόρων (μεταξύ εμπορεύσιμων και μη εμπορεύσιμων τομέων). Έτσι όμως, στο μεσοπρόθεσμο ορίζοντα, δημιουργείται ανεργία και υποαπασχόληση κεφαλαιακού δυναμικού. Μάλιστα, απαιτείται ικανός χρόνος για να υλοποιηθούν. Άρα στην οικονομία παρατηρείται: α) μείωση μισθών, β) μεταβολή σχετικών τιμών, γ) ανεργία και υποαπασχόληση κεφαλαιακού δυναμικού. Τα παραπάνω οδηγούν στη μείωση της ζήτησης στην οικονομία και σε ύφεση. Ουσιαστικά στο μεταβατικό διάστημα της επίτευξης του στόχου προσαρμογής, δηλαδή στη μετάβαση από το παλιό στο νέο μοντέλο παραγωγής, οι προκαλούμενες αναδιαρθρώσεις παράγουν σήματα (μεταβολές σχετικών τιμών, καταστροφές ορισμένων τομέων και κλάδων) τα οποία επανενεργοποιούν την επιχειρηματικότητα η οποία θα διαμορφώσει το νέο μοντέλο. Είναι προφανές ότι το μεσοδιάστημα αυτό δεν μπορεί να είναι μικρότερο από 2-4 χρόνια, αφού για να οργανωθεί και Η διαρθρωτική προσαρμογή μπορεί να επέλθει μέσω αλλαγών στη ζήτηση μεταξύ διεθνώς εμπορεύσιμων (εμπορικά προϊόντα) και διεθνώς μη-εμπορεύσιμων αγαθών (κατοικίες, γη). Για να επιτευχθεί κάτι τέτοιο θα πρέπει οι τιμές στα μη-εμπορεύσιμα αγαθά σε περιοχές που βρίσκονται σε προσαρμογή να πέσουν, ενώ οι τιμές στα ίδια αγαθά στον υπόλοιπο κόσμο να αυξηθούν. σελ. 5
να αποδώσει μία νέα επιχειρηματική προσπάθεια απαιτείται ένα παρόμοιο διάστημα. Όσο μεγαλύτερος είναι ο Στόχος Προσαρμογής, τόσο μεγαλύτερες οι θυσίες που απαιτούνται και τόσο περισσότερος χρόνος απαιτείται για την επίτευξή του. Αντιστρόφως εάν επιχειρηθεί να συντομευτεί ο χρόνος πάρα πολύ, τότε και το ετήσιο μέγεθος των θυσιών που θα απαιτηθούν (ταχύτητα προσαρμογής) θα μεγαλώσει πάρα πολύ! Μια Αξιολόγηση Πολιτικής Οικονομίας των Προγραμμάτων Με βάση τους βασικούς στόχους που θέτουν τα προγράμματα παρέμβασης, μπορούμε να κάνουμε ορισμένες βασικές παρατηρήσεις. Το μέσο Ακαθάριστο Χρέος της Γενικής Κυβέρνησης ως ποσοστό του ΑΕΠ των Βαλτικών χωρών, την περίοδο 2000-2008, είχε πολύ μικρή αφετηρία (15%) για τις Βαλτικές χώρες και 103% για την Ελλάδα. Το 2013 το ποσοστό αυτό εκτιμάται να διπλασιαστεί για τις Βαλτικές χώρες στο 34% και να φτάσει στο 181% για την Ελλάδα. Ουσιαστικά δηλαδή, οι Βαλτικές χώρες διέθεταν ικανό δημοσιονομικό περιθώριο για να εφαρμόσουν πολιτικές λιτότητας (Purfield και Rosenberg 2010). Σημειωτέον, ότι η δημιουργία πρωτογενών πλεονασμάτων και για τις δύο περιοχές εκτιμάται ότι θα προσεγγιστεί το 2013. Μετά το έτος αυτό θα αρχίσει να απομειώνεται η σχέση χρέους προς ΑΕΠ. Σημειωτέον ότι ήδη η Ελλάδα έχει κάνει ένα κούρεμα της τάξης του 50% του ΑΕΠ της ( 105 δις) το 2011. Συνεπώς, η εξέλιξη του λόγου χρέους προς ΑΕΠ στην περίπτωση της Ελλάδας θα ήταν πολύ χειρότερη χωρίς το κούρεμα. Όσο μεγαλύτερος είναι ο Στόχος Προσαρμογής, τόσο μεγαλύτερες οι θυσίες που απαιτούνται και τόσο περισσότερος χρόνος απαιτείται για την επίτευξή του. σελ. 6
Η βελτίωση του ισοζυγίου τρεχουσών συναλλαγών στην περίπτωση των Βαλτικών χωρών, μέχρι το 2010, οφείλεται και στη σημαντική αύξηση των εξαγωγών και στη μείωση των εισαγωγών, την περίοδο 2009-2010. Στη συνέχεια, η όποια βελτίωση των Βαλτικών χωρών οφείλεται στην αύξηση των εξαγωγών. Το ισοζύγιο όμως αυτό αρχίζει να γνωρίζει αρνητικούς ρυθμούς εξέλιξης μετά το 2011. Αντιθέτως, στην Ελλάδα η προοδευτική βελτίωση του εξωτερικού ισοζυγίου οφείλεται σε μεγάλο βαθμό στη συρρίκνωση των εισαγωγών. Οι ιδιωτικές ροές κεφαλαίου, ως ποσοστό του ΑΕΠ, μέχρι το 2008 είχαν μια σχετικά ασθενή παρουσία στις Βαλτικές χώρες, ενώ είχαν σπουδαιότερη σημασία στην Ελλάδα. Αυτή η εικόνα αντιστρέφεται το 2011, όταν στις Βαλτικές χώρες αποτελούν το 6,81% του ΑΕΠ, ενώ στην Ελλάδα παρατηρούνται καθαρές εκροές -7,83% του ΑΕΠ. Παρά το κούρεμα το 2011, η Καθαρή Διεθνής Επενδυτική Θέση της Ελλάδας ως ποσοστό του ΑΕΠ, το 2011 επιδεινώθηκε (από -67,7% σε -91,2% το 2011), όπως και αυτή των Βαλτικών χωρών (από -53,37% του ΑΕΠ σε -64,81% του ΑΕΠ το 2011). Η διαρθρωτική αναπροσαρμογή στις δύο περιοχές βρίσκεται σε πλήρη εξέλιξη από την έναρξη του προγράμματος προσαρμογής. Ένα σημαντικό μέρος του παραγωγικού δυναμικού (10% παραγωγικό κενό) για τις Βαλτικές χώρες βρέθηκε αναπασχόλητο μέχρι το 2010, ενώ στην Ελλάδα το αντίστοιχο μέγεθος άρχισε να μεγεθύνεται μετά το 2011. Η ανεργία στις Βαλτικές χώρες έφτασε το 16% το 2009-2010 για να μειωθεί γύρω στο 12-13% το 2012-2013. Αντίθετα, η ανεργία στην Ελλάδα έχει συνεχή ανοδική τάση και υπολογίζεται ότι θα προσεγγίσει το 25% το 2013. Παράλληλα, στις Βαλτικές χώρες παρουσιάζεται μια σοβαρή έξοδος εργατικού δυναμικού η οποία είναι χρόνια, το ίδιο δηλαδή παρατηρείται και στη χρυσή περίοδο 2000-2008. Αντιθέτως, στην Ελληνική οικονομία μέχρι και το 2011 παρατηρείται υψηλή εισροή εργατικού δυναμικού (κυρίως από τρίτες χώρες), γεγονός που αυξάνει τα προβλήματα ανεργίας τα οποία αυξήθηκαν μετά το 2011. Αντιστροφή της τάσης αυτής έχουμε από το 2012. Και οι δύο δείκτες απεικονίζουν μια σημαντική αναδιαθρωτική διαδικασία με δύο χρόνια χρονική υστέρηση η μια από την άλλη. Όμως, ανάλογα μεγέθη στις δύο περιοχές είναι ανισομερή αφού στην Ελλάδα τα αναδιαθρωτικά φαινόμενα είναι βαρύτατα. Εξαιρετικά ενδιαφέρουσα είναι η εξέλιξη που αφορά στο Μοναδιαίο Κόστος Εργασίας (ΜΚΕ) και το επίπεδο πληθωρισμού που το επηρεάζει. Ενώ ο διαφορικός πληθωρισμός σε σχέση με αυτόν της Γερμανίας και στις δύο χώρες ήταν ιδιαίτερα υψηλός, μειώθηκε δραματικά το 2012 και προβλέπεται να μειωθεί επίσης σημαντικά μέχρι το 2013. Το ΜΚΕ όμως των Βαλτικών χωρών δεν έδειξε και δε δείχνει ουδεμία τάση βελτίωσης. Αντίθετη εικόνα υπάρχει για την Ελλάδα όπου ουσιαστικά το 2013 προβλέπεται να συγκρίνεται με το αντίστοιχο επίπεδο της Γερμανίας. Η απότομη όμως βελτίωση του ΜΚΕ της Ελλάδας οφείλεται και σε σημαντικό βαθμό στην «καταστροφή» Η βελτίωση του ισοζυγίου τρεχουσών συναλλαγών στην περίπτωση των Βαλτικών χωρών, μέχρι το 2010, οφείλεται και στη σημαντική αύξηση των εξαγωγών και στη μείωση των εισαγωγών, την περίοδο 2009-2010. σελ. 7
Ελλάδα και Βαλτικές Ελλάδα H Ύφεση Χώρες: και στην Πολιτικές Βαλτικές ΚύπροΛιτότητας Χώρες: Πολιτικές και Διαρθρωτική Λιτότητας και Διαρθρωτική Προσαρμογή (Μέρος Προσαρμογή 2) (Μέρος 2) μη εμπορεύσιμων κλάδων, όπως οι κατασκευές, των οποίων η απουσία βελτίωσε την εναπομένουσα εικόνα του δείκτη. O Darvas (2012), υπολογίζει την ανταγωνιστικότητα εξαιρώντας από την ανάλυσή του τους τομείς των κατασκευών, της γεωργίας και της ακίνητης περιουσίας. Θεωρεί ότι οι τρεις αυτοί τομείς έχουν πληγεί ιδιαίτερα από την κρίση της Ευρωζώνης και η χρησιμοποίησή τους θα προκαλούσε συνολικές επιδράσεις (compositional effects) στις μετρήσεις παραγωγικότητας και κατά συνέπεια της ανταγωνιστικότητας για το σύνολο της οικονομίας. Επιπλέον, χαρακτηριστικό είναι ότι οι Βαλτικές χώρες αντιμετώπισαν την κρίση χωρίς σημαντικές επιπτώσεις στα δημοκρατικά πολιτικά τους συστήματα, καθώς το τρέχον επίπεδο δημοκρατικής επίδοσης, όπως μετράται από το Freedom House (Freedom in the World 2012), παραμένει σε επίπεδα πριν κρίσης. Στις Βαλτικές χώρες, ο δείκτης δημοκρατίας διαμορφώνεται σε 2,10 για την περίοδο 2000-2008, 2,13 για την περίοδο 2009-2010 και 2,11 για τα έτη 2011 και 2012. Αντίθετα, στην Ελλάδα ο δείκτης δημοκρατίας φαίνεται να μειώνεται από το 2008 έως το 2011 (Πίνακας 4). O Darvas (2012), υπολογίζει την ανταγωνιστικότητα εξαιρώντας από την ανάλυσή του τους τομείς των κατασκευών, της γεωργίας και της ακίνητης περιουσίας. σελ. 28
in DEEP ANALYSIS σελ. 9
Βιβλιογραφία Aslund, A., Dombrovskis V. (2011) How Latvia Came Through the Financial Crisis. Washington, DC: Peterson Institute for International Economics. Blanchard O. (2012) Lessons from Latvia, VoxEu, 15 June. Darvas Ζ. (2012) Compositional Effects on Productivity, Labour Cost and Export Adjustments, Bruegel Policy Contribution, Issue 2012/11, June. Goldman Sachs (2012) European Economics Analyst - Can the Euro Area Adjust? Issue No. 12/08, 10 May. Griffiths, M. (2012), Latvia Beat the Odds -But the Battle Is Far From Over, imfdirect, 1 June. International Monetary Fund, (2012), Coping with High Debt and Sluggish Growth, IMF World Economic and Financial Surveys, World Economic Outlook, October 2012. Kattel, R., Raudla, R. (2012). Austerity that never was? The Baltics States and the Crisis. Policy Note / Levy Economics Institute of Bard College, 2012/5. Purfield C., Rosenberg C. (2010) Adjustment under a Currency Peg: Estonia, Latvia and Lithuania during the Global Financial Crisis 2008-9. IMF Working Paper 10/213. Washington, DC: International Monetary Fund. Roubini N. (2011) Four Options to Address the Eurozone s Stock and Flow Imbalances: The Rising Risk of a Disorderly Break-Up, 1 Nov., Roubini.com. Weisbrot M., Ray R. (2011) Latvia s Internal Devaluation: A Success Story?, Center for Economic and Policy Research. in DEEP σελ. 10 ANALYSIS