ΤΕΧΝΟΛΟΓΙΚΟ ΕΚΠΑΙΔΕΥΤΙΚΟ ΙΔΡΥΜΑ ΑΘΗΝΩΝ ΣΧΟΛΗ ΔΙΟΙΚΗΣΗΣ & ΟΙΚΟΝΟΜΙΑΣ ΤΜΗΜΑ ΒΙΒΛΙΟΘΗΚΟΝΟΜΙΑΣ & ΣΥΣΤΗΜΑΤΩΝ ΠΛΗΡΟΦΟΡΗΣΗΣ Ιστορία της γραφής και της τεχνολογίας των πληροφοριών ΑΘΗΝΑ, 2009 1
Περιγραφή μαθήματος Κωδικός: LIS ΓΠ 382 Τύπος μαθήματος: Θεωρητικό Εβδομαδιαίες ώρες διδασκαλίας: 3 Πιστωτικές μονάδες: 4 Τυπικό εξάμηνο διδασκαλίας: ΣΤ Κατηγορία μαθήματος: Γενικής Υποδομής Είδος μαθήματος: Επιλογής υποχρεωτικό
Σχετιζόμενα μαθήματα Ιστορία και Φιλοσοφία των Επιστημών Ιστορία του βιβλίου και των βιβλιοθηκών Εισαγωγή στην τεχνολογία των πληροφοριών Εισαγωγή στην τεχνολογία των επικοινωνιών
Σκοπός μαθήματος Να γνωρίσουν οι φοιτητές την ιστορία της γραφής και της τεχνολογίας της πληροφορίας με έμφαση στην καταγραφή της και τα υπολογιστικά εργαλεία για την επεξεργασία της Έμφαση στην ιστορία της τεχνολογίας των πληροφοριών στο πώς επηρεάζει την πληροφορία η τεχνολογία
Στόχοι μαθήματος Παρουσίαση βασικών σταθμών επιτευγμάτων του ανθρώπου στην καταγραφή και επεξεργασία της πληροφορίας από τη γραφή στα σύγχρονα οπτικοακουστικά και ηλεκτρονικά (ψηφιακά) μέσα Αποσαφήνιση της κοινής έννοιας της πληροφορίας αλλά και των διαφορετικών εργαλείων και τρόπων σύλληψής της
Δομή του μαθήματος
A. ΙΣΤΟΡΙΑ ΤΗΣ ΓΡΑΦΗΣ B. ΙΣΤΟΡΙΑ ΤΗΣ ΤΥΠΟΓΡΑΦΙΑΣ ΚΑΙ ΤΗΣ ΜΑΖΙΚΗΣ ΑΝΑΠΑΡΑΓΩΓΗΣ ΚΕΙΜΕΝΟΥ ΚΑΙ ΓΡΑΦΙΚΩΝ Γ. ΤΕΧΝΟΛΟΓΙΕΣ ΤΗΛΕΠΙΚΟΙΝΩΝΙΑΣ Δ. ΣΥΓΧΡΟΝΑ ΜΕΣΑ ΑΠΟΘΗΚΕΥΣΗΣ, ΑΝΑΠΑΡΑΓΩΓΗΣ ΚΑΙ ΜΕΤΑΔΟΣΗΣ ΤΗΣ ΠΛΗΡΟΦΟΡΙΑΣ Ε. ΙΣΤΟΡΙΑ ΤΩΝ ΥΠΟΛΟΓΙΣΤΙΚΩΝ ΜΗΧΑΝΩΝ ΚΑΙ ΤΩΝ ΗΛΕΚΤΡΟΝΙΚΩΝ ΥΠΟΛΟΓΙΣΤΩΝ Ζ. ΨΗΦΙΑΚΑ ΜΕΣΑ ΑΠΟΘΗΚΕΥΣΗΣ Η. ΨΗΦΙΟΠΟΙΗΣΗ - ΨΗΦΙΑΚΟ ΠΕΡΙΕΧΟΜΕΝΟ Θ. ΤΡΟΠΟΙ ΠΡΟΣΤΑΣΙΑΣ ΤΗΣ ΠΛΗΡΟΦΟΡΙΑΣ - ΠΝΕΥΜΑΤΙΚΑ ΚΑΙ ΥΛΙΚΑ ΔΙΚΑΙΩΜΑΤΑ Ι. ΒΙΒΛΙΟΘΗΚΕΣ ΚΑΙ ΤΕΧΝΟΛΟΓΙΑ
Εισαγωγή
Πληροφορία (information) Πολλές σημασίες, ανάλογα με το πλαίσιο αναφοράς: σημασία, γνώση, οδηγίες, επικοινωνία, αναπαράσταση, πνευματικό ερέθισμα Ένα μήνυμα με αποστολέα και δέκτη / δέκτες Συλλογή δεδομένων από τα οποία μπορούν να εξαχθούν συμπεράσματα Το αποτέλεσμα επεξεργασίας δεδομένων που προσθέτει στη γνώση του δέκτη Η αποδιδόμενη σημασία σε ένα παρατηρούμενο συμβάν ή αντικείμενο, καθώς αυτό ταυτοποιείται (περιγράφεται) με μία έννοια ή συνδυασμό εννοιών
Συστήματα κωδικοποίησης της πληροφορίας Φυσικές γλώσσες Αριθμητικά συστήματα Μουσική Δυαδική γλώσσα μηχανής Γλώσσες προγραμματισμού
Γλώσσα Μέσο επικοινωνίας του ανθρώπινου είδους Περιλαμβάνει τη συστηματική δημιουργία και χρήση συστημάτων συμβόλων (π.χ. λέξεων) που σχετίζονται με γλωσσικές έννοιες με σημασιολογικό, λογικό ή εκφραστικό περιεχόμενο Οι λέξεις συνδυάζονται σύμφωνα με τους κανόνες της γλώσσας και αποδίδουν σύνθετες έννοιες και κρίσεις
Γλωσσική διαίρεση Μονοσυλλαβικές γλώσσες (Κινεζική) μονοσύλλαβα θέματα λέξεων Συγκολλητικές γλώσσες (Ουραλοαλταϊκές γλώσσες, Ουγγρικά, Βασκικά) προσκόλληση συλλαβών στην αρχή, το τέλος ή τη μέση του θέματος Κλιτικές γλώσσες (Ινδοευρωπαϊκές, Ελληνική) προσθήκη καταλήξεων στο θέμα
Επικοινωνία Διαδικασία μεταφοράς της πληροφορίας μεταξύ ενός πομπού και ενός δέκτη Αλληλεπίδραση μεταξύ τουλάχιστον δύο φορέων με τη βοήθεια ενός συνόλου κοινών συμβόλων και σημειωτικών κανόνων Μετάδοση ή ανταλλαγή σκέψεων, απόψεων ή πληροφορίας δια του λόγου, της γραφής ή των νοημάτων Αμφίδρομη διαδικασία, κατά την οποία πραγματοποιείται ανταλλαγή και πρόοδος των σκέψεων, των αισθημάτων ή των ιδεών προς μια αμοιβαία αποδεκτή κατεύθυνση ή σκοπό
ΜΑΘΗΜΑ 1 ο ΚΕΦΑΛΑΙΟ Α ΙΣΤΟΡΙΑ ΤΗΣ ΓΡΑΦΗΣ 14
Γραφή: Σύστημα αναπαράστασης της γλώσσας με γραφικό τρόπο
Σπηλαιογραφίες Σπήλαιο Altamira, Ισπανία (13.000 π.χ. και μεταξύ 23.000 και 33.000) Σπήλαια Lascaux στο Montignac της Γαλλίας, προϊστορικές σπηλαιογραφίες (14.000 π.χ.) Καλλιτεχνική δημιουργία, έκφραση, συμβολισμός, τελετουργική χρήση
Αρχαία γραφικά σύμβολα Βρέθηκαν από τον Βρετανό αρχαιολόγο Flienders Petrie Χαραγμένα σε αγγεία, πέτρες Προϊστορικοί τάφοι της Αιγύπτου, Μέσης Ανατολής και Ισπανίας Από την 5 η χιλιετία π.χ. 300 περίπου «Μεσογειακά σημεία»
Εμφάνιση της γραφής 8000 π.χ. τροφοσυλλέκτης 8000-5000 π.χ. μόνιμη εγκατάσταση, γεωργία, κτηνοτροφία, κεραμική τέχνη (7000 π.χ.) Ανταλλακτικό εμπόριο, πόλεις 3500 π.χ. μεταλλουργία και γραφή Καταγραφή αποθεμάτων, εμπόριο, λογιστική Πολιτικό σύστημα, κεντρική εξουσία
Τύποι (συστήματα) γραφής
Ταξινόμηση ως προς το είδος των συμβόλων Εικονογραφικές (ή πικτογραφικές): μίμηση εικόνας pictograph, pictogram Σουμεριακή γραφή κατά την εμφάνισή της Ιδεογραφικές αφαιρετική αναπαράσταση ideograph, ideogram Αιγυπτιακά ιερογλυφικά Γραμμογραφικές απλά γραμμικά σχήματα Αιγυπτιακή δημοτική γραφή, Γραμμική Β
Ταξινόμηση ως προς την φωνητική αντιστοίχηση Λογογραφικές απεικονίζουν ολόκληρες λέξεις λογογράμματα (logograms) Συλλαβικές απεικονίζουν συλλαβές, δηλ. συνδυασμούς συμφώνων και φωνηέντων (Γραμμική Β) συλλαβογράμματα (syllabogram) συλλαβάρια (syllabaries) Αλφαβητικές απεικονίζουν μεμονωμένους φθόγγους γράμματα αλφάβητα (alphabets)
Συστήματα γραφής: Τα δύο άκρα Λογογραφικό Σύμβολα που αντιπροσωπεύουν ολόκληρες λέξεις Τα λογογράμματα δεν δίνουν καμιά πληροφορία για το πώς ηχούν Τα σύμβολα δεν μπορούν να προφερθούν αν η λέξη δεν είναι εκ των προτέρων γνωστή Φωνητικό Σύμβολα που αντιπροσωπεύουν φθόγγους φωνογράμματα (φθόγγοι και συνδυασμοί φθόγγων): ήχοι της γλώσσας Τα σύμβολα μπορούν να προφερθούν (έστω κατά προσέγγιση), χωρίς να είναι απαραίτητη η γνώση της λέξης
Λεξισυλλαβικές γραφές Γραφή που να ανήκει αμιγώς στο λογογραφικό σύστημα δεν υπάρχει Στην πραγματικότητα συνυπάρχουν λογογράμματα, συλλαβογράμματα και βοηθητικά προσδιοριστικά: λεξισυλλαβικές γραφές
Αλφαβητικές γραφές Είναι φωνητικές γραφές Απεικονίζουν είτε μόνο σύμφωνα (Φοινικικό αλφάβητο, η γωνιώδης Εβραϊκή γραφή και η Αραβική γραφή) είτε σύμφωνα και φωνήεντα (Ελληνικό, λατινικό και κυριλλικό αλφάβητο)
Τα συστήματα γραφών αποτελούν υπεραπλούστευση για λόγους ταξινόμησης Στην πραγματικότητα, κατά την διαδικασία της εξέλιξης, συνυπήρχαν πολλές φορές παραπάνω από ένας τύπος γραφής Οι περισσότερες γραφές πέρασαν από διάφορες φάσεις Τα ιδεογράμματα συνεχίζουν να χρησιμοποιούνται και στα μεταγενέστερα συστήματα, σταδιακά απλοποιούνται σε απλά γραμμικά σχήματα (γραμμογραφική γραφή) και η χρήση τους εξελίσσεται φωνητικά ως εξής: λέξη συλλαβή γράμμα
Εξέλιξη της γραφής Εικονογραφικές Ιδεογραφικές Λεξισυλλαβικές Συλλαβικές Αλφαβητικές
Λεξισυλλαβικές γραφές Γραφή των Σουμερίων (Μεσοποταμία, 3300 π.χ.- 75 μ.χ.) Πρωτοελαμική (Ελάμ, 3000 π.χ. 220 π.χ.) Πρωτοϊνδική (κοιλάδα Ινδού, 2500 π.χ.) Κινεζική (1600 έως σήμερα) Αιγυπτιακή (3100 π.χ. 400 μ.χ.) Κρητική (Κρήτη και Ελλάδα, 2000-1200 π.χ.) Χιττιτική (Ανατολία και Συρία, 1500-700 π.χ.) Η πρωτοελαμική, πρωτοϊνδική και εν μέρει η Κρητική δεν έχουν αποκρυπτογραφηθεί
Συλλαβικές γραφές Σημιτική (Συρία, Παλαιστίνη), εξέλιξη της Αιγυπτιακής Ελαμιτική, εξέλιξη της Σουμεριακής Κυπρομινωϊκή και Κυπριωτική Ιαπωνική Βραχμανική (Ινδική) Πλεονεκτούν έναντι των προγενέστερων λόγω του μικρότερου αριθμού συμβόλων (100-300)
ΧΑΡΤΗΣ Ελάμ
~3300 π.χ. - Σφηνοειδής γραφή Μεσοποταμία: Σουμέριοι, Βαβυλώνιοι και Ασσύριοι Νωπές πήλινες πλάκες που μετά ψήνονταν στον ήλιο Λογιστική χρήση, αρχικά σύμβολα αριθμών, αργότερα εικονογραφικές αναπαραστάσεις αγαθών Εξελίχθηκε σε συλλαβική (2600 π.χ.) Εργαλείο γραφής ένα κομμάτι καλάμι Ο όρος «σφηνοειδής» (Cuneiform) από το σχήμα που δημιουργούσε η άκρη του καλαμιού στον πηλό Αποκρυπτογραφήθηκε τον 19 ο από τους Fr. Grotefend και H. Rollinson (επιγραφή στο Μπέιστουν, Ιράν, 6 ος αιώνας π.χ., νίκες του Δαρείου)
3500 π.χ.
26 ος αιώνας π.χ. 24 ος αιώνας π.χ.
Ο Κύλινδρος του Κύρου (Cyrus Cylinder, 539 π.χ.). Ακκαδική σφηνοειδή γραφή.
Απόσπασμα από τον Κύλινδρο του Κύρου (γραμμές 15 21), που δίνει την γενεαλογία του Κύρου και εξιστορεί την κατάληψη της Βαβυλώνας από του Πέρσες το 539 π.χ.
~3100 π.χ. Αιγυπτιακά ιερογλυφικά Αίγυπτος, ιερογλυφικά (Hieroglyphs) Πιθανή επίδραση της σφηνοειδούς γραφής ~2600 π. Χ., 22 ιερογλυφικά σύμβολα για σύμφωνα, ένα για αρχικά ή τελικά φωνήεντα (αλφάβητο!) αλλά και φωνογράμματα, λογογράμματα, βοηθητικά προσδιοριστικά Σκαλίζονται ή ζωγραφίζονται σε πέτρα, αργότερα σε πάπυρο Παράλληλα με τα ιερογλυφικά, η ιερατική γραφή 700 π.χ., δημοτική γραφή (γραμμογραφική) Χρήση μέχρι 400 μ.χ. Αποκωδικοποιήθηκε τον 19 ο αιώνα από τον Jean- François Champollion. (τρίγλωσση επιγραφή της στήλης της Ροζέτας σε ιερογλυφική, δημοτική αιγυπτιακή και ελληνική γραφή, περίπου 200 π.χ.)
Φωνογράμματα Λογογράμματα Βοηθητικά προσδιοριστικά
Περίπου 2500 π.χ. Οι σφραγίδες της κοιλάδας του Ινδού Χιλιάδες σφραγίδες χαραγμένες σε στεατίτη (σαπουνόπετρα) Ρεαλιστικές αναπαραστάσεις ζώων στο κέντρο, πάνω από αυτές σύμβολα Δεν έχει αποκωδικοποιηθεί ακόμα Πιστεύεται ότι χρησιμοποιήθηκαν για λογιστικούς σκοπούς (παρακολούθηση αγαθών)
~1600 π.χ. Κινεζική γραφή Λεξισυλλαβική γραφή Μάλλον αναπτύχθηκε ανεξάρτητα Εξελίχθηκε και υπάρχει μέχρι σήμερα Λογογραφικοί χαρακτήρες, όχι ιδεογραφικοί Οι χαρακτήρες αποτελούνται από 2 μέρη: ένα σημασιολογικό και ένα φωνητικό 7.000 χαρακτήρες, καλή μόρφωση Περισσότεροι από 50.000 χαρακτήρες
~1050 π.χ. Φοινικικό αλφάβητο Φοινικικό αλφάβητο (μόνο σύμφωνα) Εμπορική κυριαρχία των Φοινίκων Επίδραση της Αιγυπτιακής γραφής Αποτελεί τον κοινό πρόγονο όλων σχεδόν των μεταγενέστερων αλφαβήτων (Ελληνικό και Αραμαϊκό, και από αυτό το Εβραϊκό, το Αραβικό, τα Ινδικά αλφάβητα και αυτά της Νοτιοανατολικής Ασίας)
Η εξέλιξη της γραφής στον Ελλαδικό χώρο
Είδη γραφής Ιερογλυφική γραφή (Κρήτη, 2000-1650 π.χ., μόνο σε σφραγιδόλιθους, δεν έχει αποκρυπτογραφηθεί) Γραμμική Α (κυρίως Κρήτη, 1800-1450 π.χ.) Κυπρομινωική (Κύπρος, 1600-1050 π.χ.) Γραμμική Β (Μυκηναϊκή, 1500-1200 π.χ.) Αρχαία Ελληνική (Ελληνικό αλφάβητο)
Γραμμική Α Χρήση μεταξύ 1800 και 1450 π.χ. στη Μινωική Κρήτη Πινακίδες βρέθηκαν στην Κρήτη, τα Κύθηρα, τη Θήρα, τη Μήλο, την Κέα και τη Σαμοθράκη Ανακαλύφθηκε από τον Arthur Evans (1851-1941) περί το 1900 και δεν έχει αποκρυπτογραφηθεί Δεν είναι γνωστό αν είναι Ελληνική γραφή Αποτελείται από 60 φωνητικά σύμβολα που αντιπροσωπεύουν συλλαβές και 60 ιδεογραφικά σύμβολα που αντιπροσωπεύουν υλικά αντικείμενα και έννοιες Πολλά σύμβολα είναι κοινά με την Γραμμική Β Γραφόταν από αριστερά προς τα δεξιά σε πήλινες πλάκες και πιθανότατα χρησιμοποιήθηκε για την παρακολούθηση εμπορικών συναλλαγών
Γραμμική Β Εξέλιξη της Γραμμικής Α Συλλαβική γραφή (90 συλλαβογράμματα) με μερικά λογογράμματα Γράφεται από αριστερά προς τα δεξιά Ανακαλύφθηκε από τον Arthur Evans γύρω στο 1900 και αποκρυπτογραφήθηκε από τον Άγγλο Michael Ventris το 1952 Χρησιμοποιήθηκε από τους Αχαιούς (Μυκηναίους) μεταξύ 1500-1200 π.χ. και αποτελεί Ελληνική γραφή Πινακίδες στην Κρήτη, Πύλο, Μυκήνες, Τίρυνθα, Ορχομενό και την Ελευσίνα
Συλλαβογράμματα Γραμμικής Β
Λογογράμματα Γραμμικής Β
8 ος αιώνας π.χ. Ελληνικό αλφάβητο Προσαρμογή του Φοινικικού αλφαβήτου (μεταξύ 12 ου και 8 ου αιώνα π.χ.) Τα γράμματα του ελληνικού αλφαβήτου διατήρησαν τα φοινικικά τους ονόματα, αν και τα ονόματα αυτά δεν σήμαιναν τίποτα στα ελληνικά: aleph = βόδι, beth = σπίτι, gimel=καμήλα κ.λπ. Προσθήκη φωνηέντων
Τοπικά αλφάβητα με διάφορες παραλλαγές Εισαγωγή νέων γραμμάτων: Φ, Χ, Ψ, Ξ Το αλφάβητο της αρχαίας Αττικής διαλέκτου στηρίχτηκε στο αλφάβητο της Μιλήτου (Ιωνικό αλφάβητο) και έως τον 4 ο π.χ. αιώνα επιβλήθηκε σε όλες τις Ελληνικές πόλεις Από τον 4 ο αιώνα π.χ., ενιαίο Ελληνικό αλφάβητο, σταδιακή διαμόρφωση «ελληνιστικής κοινής» Γραφή μεγαλογράμματη, γράμματα και λέξεις ενωμένα, χωρίς σημεία στίξης
Σύγκριση Φοινικικού, πρώιμου Ελληνικού και Λατινικού Αλφαβήτου
Κατεύθυνση γραφής Από δεξιά προς τα αριστερά (επί τα λαιά, Φοινικικός τρόπος) Βουστροφηδόν Από αριστερά προς τα δεξιά (από το 550 π.χ.) Κιονηδόν Σπειρηδόν
Γραφή σε βουστροφηδόν (μεταγραφή στο κλασικό ελληνικό αλφάβητο) Κείμενο με κανονικό τρόπο γραφής ΦΑΝΟΔΙΚΟ ΕΜΙΤΟΡΜΟΚ ΡΑΤΕΟΣΤΟ ΠΡΟΚΟΝΝΗ ΣΙΟΚΡΗΤΗΡ ΑΔΕ:ΚΑΙΥΠΟΚ ΡΗΤΗΡΙΟΝ:Κ ΑΙΗΘΜΟΝ:ΕΣΠ ΡΥΤΑΝΗΙΟΝ ΕΔΩΚΕΝ:ΣΥΚΕ ΕΥΣΙΝ Φανοδίκο ἐμὶ τὀρμοκράτεος το Προκοννησίο κρητῆρα δὲ καὶ ὐποκρητήριον κ- αὶ ἠθμὸν ἐς π- ρυτανήιον ἔδωκεν Συκεεῦσιν. Είμαι [η στήλη] του Φανοδίκου[υιού] του Ερμοκράτους από την Προκόννησο [ο οποίος] δώρισε έναν κρατήρα και μια βάση κρατήρα και ένα στραγγιστήρι στο Πρυτανείο των Σιγειέων
Εξέλιξη της Ελληνικής γραφής Οι Αλεξανδρινοί φιλόλογοι (Αριστοφάνης ο Βυζάντιος, 200 π.χ.) εισάγουν τη χρήση των τόνων και των πνευμάτων για αποκατάσταση της προσωδίας (μακρά, βραχέα) Καθιέρωση της μικρογράμματης γραφής στο Βυζάντιο (9 ος μ.χ. αιώνας) Απάλειψη πνευμάτων και εφαρμογή μονοτονικού συστήματος το 1982
Μεταγενέστερα αλφάβητα
Λατινικό αλφάβητο Στηρίχθηκε στο Ελληνικό αλφάβητο Διαδόθηκε από τους Χαλκιδείς και Κυμαίους αποίκους της κάτω Ιταλίας αρχικά στους Ετρούσκους και από αυτούς στους Ρωμαίους μεταξύ 750 και 700 π.χ. Διάφορες μορφές, σχετική ομοιομορφία από το 81 π.χ. με την επικράτηση των Ρωμαίων Από ευθύγραμμη σε κυρτή και μετά σε επισεσυρμένη γραφή Από αυτό προέρχονται όλα τα σύγχρονα δυτικά αλφάβητα
Άλλα αλφάβητα, παράγωγα του Ελληνικού Αρμενικό αλφάβητο Κοπτικό αλφάβητο Γοτθικό αλφάβητο. Η διαμόρφωσή του ξεκίνησε τον 4 ο μ.χ. αιώνα από τον επίσκοπο Wulfila και ολοκληρώθηκε το περί του 1250. Σλαβικό αλφάβητο (Κύριλλος και Μεθόδιος, 9 ος αιώνας)
Ειδικές γραφές Γραφή των τυφλών (γραφή Μπράιγ, από τον Louis Braille, 1825) Στενογραφική γραφή, Franz Xaver Gabelsberger, 1834