34 Περιπτώσεις 3 και 6 (ενδοοµαδική εύνοια) Η περίπτωση 6 αντιπροσωπεύει το βασικό θέµα της ευρύτερης προσέγγισης της Κοινωνικής Ταυτότητας. Όπως έχουµε επισηµάνει, η ενδοοµαδική εύνοια αποτελεί ένα τρόπο βελτίωσης της κοινωνικής ταυτότητας της οµάδας. Όµως, όπως επισηµαίνουν η Εllemers και οι συνεργάτες της (2002), µπορεί και να είναι αποτέλεσµα προσπάθειας διάσωσης της ατοµικής ταυτότητας (περίπτωση 3), δηλ. αν η ανεπιθύµητη κατηγοριοποίηση είναι αναπόφευκτη, µπορεί τα µέλη µε χαµηλή δέσµευση να καταφύγουν σε ενδοοµαδική εύνοια προκειµένου να διασώσουν την προσωπική τους ταυτότητα. Ο ρυθµιστικός ρόλος του επιπέδου δέσµευσης Αν και ο ρυθµιστικός ρόλος του επιπέδου δέσµευσης είναι σε κάθε περίπτωση φανερός, αναδεικνύεται πιο έντονα στις περιπτώσεις 5 και 6, ιδιαίτερα όταν υπάρχει απειλή/αµφισβήτηση κατά της ηθικής αξίας/ακεραιότητας της οµάδας: ενώ τα λιγότερο δεσµευµένα µέλη νιώθουν ενοχή απέναντι στην εξωοµάδα που έχει γίνει αντικείµενο εκµετάλλευσης από την ενδοοµάδα και επιδεικνύουν φιλικοινωνική συµπεριφορά προς την εξωοµάδα (π.χ. προσφορά βοήθειας), τα πλέον δεσµευµένα µέλη παρουσιάζουν αµυντικές αποκρίσεις ( π.χ. τα στοιχεία ότι τους εκµεταλλευόµαστε είναι αναξιόπιστα) και ίσως είναι πρόθυµα να προσφέρουν υλική αποζηµίωση αντί για συγγνώµη. Θεωρία Κοινωνικής Ταυτότητας: Επιτεύγµατα του παρελθόντος, τρέχοντα προβλήµατα, και µελλοντικές προκλήσεις Πηγές: Brown, R. (2000). Social Identity Theory: Past achievements, current problems and future challenges. European Journal of Social Psychology, 30, 745 778. εν υπάρχει αµφιβολία ότι η ΘΚΤ αποτελεί µια από τις πλέον εξέχουσες θεωρίες µεγάλου βεληνεκούς των τελευταίων δεκαετιών. Αν και αναπτύχθηκε ως θεωρία για την ερµηνεία των διοµαδικών σχέσεων και της κοινωνικής αλλαγής, έχει χρησιµοποιηθεί ως ερµηνευτικό εργαλείο για την εξήγηση πολλών φαινοµένων που απασχολούν την κοινωνική ψυχολογία (π.χ. στερεότυπα) και όχι µόνον (π.χ. οργανωτική συµπεριφορά). Στην ουσία η ΘΚΤ προσέφερε µια δυνατότητα ερµηνείας ενός κλασικού θέµατος που απασχολεί την κοινωνική ψυχολογία: τη σχέση του
35 ατόµου µε την οµάδα και την ανάδυση συλλογικών φαινοµένων µέσω νοητικών διεργασιών. (Α) Σηµαντικά επιτεύγµατα της ΘΚΤ 1. Ερµηνεία της ενδοοµαδικής µεροληψίας/εύνοιας (Σύνδεση µε ΘΡΣ) Είναι πλέον κοινός τόπος η διαπίστωση ότι τα µέλη των οµάδων έχουν την τάση να θεωρούν ότι η οµάδα τους υπερέχει έναντι των άλλων οµάδων, όπως επίσης ότι είναι έτοιµα να προβούν σε διακρίσεις υπέρ της οµάδας τους (και συχνά ενάντια στις άλλες οµάδες). Η ΘΚΤ δίνει µια ικανοποιητική ερµηνεία για την ενδοοµαδική εύνοια που εµφανίζεται στο υπόδειγµα των ελαχίστων οµάδων, δηλ. σε συνθήκες όπου απουσιάζουν άλλα πιθανά αίτια για διοµαδική διάκριση (π.χ. σύγκρουση συµφερόντων) και το µόνο πιθανό αίτιο είναι η απλή (και συχνά εικονική) υπαγωγή των συµµετεχόντων στην οµάδα. Η ΘΚΤ θεωρεί την ενδοοµαδική εύνοια ως εκδήλωση της ανάγκης των µελών µιας οµάδας για θετική διάκριση. Ειδικά στο υπόδειγµα των ελαχίστων οµάδων, ισχυροποιείται η ερµηνεία που δίνει η ΘΚΤ για την ενδοοµαδική εύνοια, εφόσον οι συµµετέχοντες υιοθετούν τακτικές µεγιστοποίησης της διαφοράς (σε πόντους) µεταξύ ενδοοµάδας και εξωοµάδας, ακόµα και εις βάρος του απόλυτου «κέρδους» της ενδοοµάδας. Η υπόθεση ότι η ενδοοµαδική εύνοια οφείλεται σε διεργασίες που αφορούν την κοινωνική ταυτότητα υποστηρίζεται και από ερευνητικά ευρήµατα που δείχνουν ότι τα µέλη µιας οµάδας νιώθουν καλύτερα για τον εαυτό τους (βελτιώνεται η αυτοεκτίµησή τους) αφότου προβούν σε διοµαδική διαφοροποίηση. (Σηµ.: επειδή όµως αυτή η λεγόµενη «υπόθεση της αυτοεκτίµησης» παρουσιάζει διάφορα προβλήµατα, θα επανέλθουµε σε αυτό αργότερα). Όπως προαναφέραµε, η ΘΚΤ δίνει µια ικανοποιητική ερµηνεία για την εµφάνιση ενδοοµαδικής εύνοιας ακόµα και σε συνθήκες όπου δεν υπάρχουν αντικειµενικοί λόγοι για εκδήλωση διοµαδικής διάκρισης (π.χ. σύγκρουση οικονοµικών ή άλλων συµφερόντων) όπως προβλέπει η Θεωρία της Ρεαλιστικής Σύγκρουσης (ΘΡΣ). Από αυτή την άποψη, η ΘΚΤ δίνει µια σηµαντική συµπληρωµατική ερµηνεία σε αυτή που προσφέρει η ΘΡΣ, αλλά όπως δείχνουν ερευνητικά ευρήµατα, είναι πιθανόν οι
36 διεργασίες που αφορούν την κοινωνική ταυτότητα (βαθµός ταύτισης µε την ενδοοµάδα) να λειτουργούν ως ρυθµιστικοί παράγοντες των διαδικασιών που προβλέπονται από τη ΘΡΣ. Για παράδειγµα, οι Struch & Schwartz (1989) σε µια µελέτη οµάδας (Ν = 156) µετριοπαθών - από θρησκευτική άποψη - Εβραίων στο Ισραήλ, βρήκαν µεταξύ άλλων, ότι η προσλαµβανόµενη σύγκρουση συµφερόντων µεταξύ της ενδοοµάδας και της εξωοµάδας των φανατικών Εβραίων συσχετιζόταν µε επιθετικές προθέσεις προς την εξωοµάδα (β =.54) όπως προβλέπει η ΘΡΣ αλλά αυτή η συσχέτιση ήταν ισχυρότερη για εκείνους τους συµµετέχοντες που είχαν υψηλότερη ταύτιση µε την ενδοοµάδα (β =.63) σε σχέση µε εκείνους που είχαν χαµηλότερη ταύτιση µε την ενδοοµάδα (β =.32). Επίσης, οι Brown et al. (2001) παρατήρησαν κάτι αντίστοιχο σε συνθήκες πραγµατικής (και όχι προσλαµβανόµενης) σύγκρουσης: Άγγλοι επιβάτες πλοίου µε το οποίο επρόκειτο να πάνε Γαλλία, που δεν µπόρεσαν να ταξιδέψουν λόγω µπλόκου από απεργούς Γάλλους ψαράδες (συνθήκη σύγκρουσης), είχαν πιο επιθετικές στάσεις απέναντι στη Γαλλία και λιγότερο ευνοϊκή στάση απέναντι στους Γάλλους γενικά, απ ότι είχαν εκείνοι οι Άγγλοι που δεν εµποδίστηκε το ταξίδι τους (έλλειψη σύγκρουσης). Όταν ελήφθη υπόψη βαθµός ταύτισης των Άγγλων συµµετεχόντων µε την εθνική τους οµάδα (χαµηλός, µέτριος, υψηλός) διαπιστώθηκε ότι στη συνθήκη έλλειψης σύγκρουσης οι αρνητικές αξιολογήσεις για τους Γάλλους δεν επηρεάζονταν από το βαθµό ταύτισης, αλλά στη συνθήκη σύγκρουσης όσο αυξάνονταν ο βαθµός ταύτισης τόσο αυξάνονταν οι αρνητικές αξιολογήσεις για τους Γάλλους. Με άλλα λόγια, οι Άγγλοι µε υψηλή ταύτιση µε την εθνική τους οµάδα έκαναν πιο αρνητικές αξιολογήσεις για τους Γάλλους κάτω από τη συνθήκη σύγκρουσης σε σχέση µε τη συνθήκη έλλειψης σύγκρουσης, ενώ δεν παρατηρήθηκε κάτι αντίστοιχο γι αυτούς µε µέτρια ή χαµηλή ταύτιση, δηλ. οι επιπτώσεις της σύγκρουσης ήταν εντονότερες γι αυτούς µε υψηλή ταύτιση. (Σηµ.: στη σχέση µεταξύ ταύτισης - διοµαδικής διαφοροποίησης θα επανέλθουµε και αργότερα). 2. Κατανόηση των αποκρίσεων σε ανισότητες status (Σύνδεση µε ΘΣΑ) Σηµαντικό µέρος των ερευνών για τη ΘΚΤ ασχολήθηκε µε τις αποκρίσεις των µελών οµάδων υψηλού και χαµηλού status. Αυτό ήταν απαραίτητο γιατί µια «απλοϊκή» ανάγνωση της υπόθεσης της ΘΚΤ για την ανάγκη των µελών µιας οµάδας για διακριτότητα, οδηγεί στην πρόβλεψη ότι γενικά η ενδοοµαδική εύνοια θα είναι
37 ισχυρότερη σε µέλη οµάδων χαµηλού status που η κοινωνική τους ταυτότητα είναι λιγότερο θετική. Όµως, οι Mullen et al. (1992) (βλ. και Hewstone, M., Rubin, M., & Willis, H. (2002). Intergroup bias. Annual Review of Psychology, 53, 575 604), σε µια µεταανάλυση 42 µελετών, διαπίστωσαν ότι η ενδοοµαδική εύνοια αυξάνει ως συνάρτηση του status της ενδοοµάδας, δηλ. η ενδοοµαδική εύνοια είναι υψηλότερη στις οµάδες υψηλού status. Ωστόσο, αυτό ισχύει κυρίως για τις «τεχνητές» οµάδες στις εργαστηριακές µελέτες (σε σύγκριση µε τις «πραγµατικές» οµάδες σε µελέτες πεδίου). Βέβαια, και αυτή η διαπίστωση εξαρτάται από τις συνθήκες: Συγκεκριµένα, τα µέλη οµάδων υψηλού status: 1) επιδεικνύουν ενδοοµαδική εύνοια σε διαστάσεις σχετικές µε το status - που ευνοούν την οµάδα τους - και όχι σε διαστάσεις άσχετες µε το status 2) είναι πιο πιθανό να επιδείξουν ενδοοµαδική εύνοια όταν η διαφορά status µεταξύ της ενδοοµάδας και της εξωοµάδας µοιάζει να µικραίνει και η ιεραρχία ως προς το status φαίνεται νόµιµη, αλλά µπορεί να δείξουν µεγαλοψυχία (δηλ. λιγότερη ενδοοµαδική εύνοια) όταν διαφορά status µεταξύ της ενδοοµάδας και της εξωοµάδας είναι µεγάλη. Από την άλλη, τα µέλη οµάδων χαµηλού status επιδεικνύουν µεγαλύτερη ενδοοµαδική εύνοια σε διαστάσεις άσχετες µε το status ιδιαίτερα όταν τα όρια µεταξύ ενδοοµάδας και εξωοµάδας θεωρούνται µη διαπερατά, και το σύστηµα απόδοσης/κατανοµής του status θεωρείται µη σταθερό ή/και µη νόµιµο. Ενδιαφέρον όµως παρουσιάζουν οι συµπεριφορικές αποκρίσεις (π.χ. συλλογική δράση/διαµαρτυρία) των µελών οµάδων χαµηλού status, όταν τα όρια µεταξύ ενδοοµάδας και εξωοµάδας θεωρούνται µη διαπερατά, και το σύστηµα απόδοσης/κατανοµής του status θεωρείται µη σταθερό ή/και µη νόµιµο. Σε αυτό το θέµα είναι σηµαντική η συνεισφορά της Θεωρίας της Σχετικής Αποστέρησης (ΘΣΑ), που προβλέπει δυσαρέσκεια και συλλογική δράση όταν γίνεται αντιληπτή η διαφορά µεταξύ αυτών που απολαµβάνει η οµάδα σε σχέση µε αυτά που πιστεύει ότι δικαιωµατικά της αναλογούν. Όµως, η σηµαντική συνεισφορά της ΘΚΤ ήταν ότι έδειξε τα εξής: (α) Η δυσαρέσκεια που πυροδοτείται από τη σχετική αποστέρηση επηρεάζεται από διεργασίες που αφορούν την κοινωνική ταυτότητα (π.χ. ταύτιση µε την ενδοοµάδα), δηλ. πώς η ταύτιση µε την ενδοοµάδα ρυθµίζει (moderates) τις επιπτώσεις της σχετικής αποστέρησης. Για παράδειγµα, οι Kawakami & Dion (1993) έδειξαν ότι η αίσθηση αδελφικής σχετικής αποστέρησης και οι προθέσεις για συλλογική δράση
38 ήταν εντονότερες για τους συµµετέχοντες που τους είχε γίνει (πειραµατικά) ευκρινής η οµαδική τους ταυτότητα σε σχέση µε εκείνους που τους είχε γίνει ευκρινής η προσωπική τους ταυτότητα. Επίσης, σε µελέτη πεδίου (βλ. Hinkle et al., 1996) µε µέλη οµάδων υπέρ των αµβλώσεων, διαπιστώθηκε πως η σχετική αποστέρηση (σε σχέση µε τις οµάδες κατά των αµβλώσεων) προέβλεπε τις στάσεις απέναντι στην εξωοµάδα σε µεγαλύτερο βαθµό, για τις συµµετέχουσες µε υψηλότερη ταύτιση µε την ενδοοµάδα. (β) Η αίσθηση σχετικής αποστέρησης επηρεάζεται άµεσα από την ταύτιση µε την ενδοοµάδα. Για παράδειγµα, οι Tropp & Wright (1999) σε έρευνα µε Λατινογενείς και Αφροαµερικανούς έδειξαν ότι εκείνοι που είχαν υψηλότερη ταύτιση µε την ενδοοµάδα τους ένιωθαν ισχυρότερη σχετική αποστέρηση (σε σχέση µε άλλες µειονότητες αλλά και σε σχέση µε τους Λευκούς) σε σύγκριση µε εκείνους µε χαµηλή ταύτιση. (γ) Η συµµετοχή σε κοινωνικά κινήµατα µπορεί µερικές φορές να προβλέπεται από την ταύτιση µε την ενδοοµάδα, ανεξάρτητα από τη σχετική αποστέρηση. Για παράδειγµα, οι Simon et al. (1998) διαπίστωσαν πως η ταύτιση µε τις αντίστοιχες οµάδες αποτελούσε σηµαντικό προβλεπτικό παράγοντα της ενεργητικής συµµετοχής σε ενεργές οµάδες ηλικιωµένων, καθώς και σε οµάδες gay ακτιβιστών. 3. Πρόσληψη της Οµοιογένειας των Οµάδων (Φαινόµενο Εξωοµαδικής Οµοιογένειας) (βλ. Επίσης, Brewer, M.B., & Brown, R.J. (1998). Intergroup relations. In D.T. Gilbert, S.T. Fiske & G. Lindzey (Eds), The Handbook of Social Psychology (4 th edition) (Vol. II, pp. 554-594). New York: McGraw-Hill.) Όπως έχει ήδη αναφερθεί, ως αποτέλεσµα της διαδικασίας της κατηγοριοποίησης, παρατηρείται το φαινόµενο της επίτασης των διοµαδικών διαφορών και των ενδοοµαδικών οµοιοτήτων. Όµως, η πρόσληψη των ενδοοµαδικών οµοιοτήτων παρουσιάζει µια ασυµµετρία: η εξωοµάδα προσλαµβάνεται ως πιο οµοιογενής από την ενδοοµάδα, κάτι που ονοµάστηκε φαινόµενο της εξωοµαδικής οµοιογένειας. Για παράδειγµα, οι Jones et al. (1981) ζήτησαν από φοιτητές που ήταν µέλη φοιτητικών οργανώσεων να αξιολογήσουν πόσο έµοιαζαν µεταξύ τους τα µέλη της δικής τους οργάνωσης, ως προς µια σειρά από χαρακτηριστικά και αντίστοιχα πόσο έµοιαζαν µεταξύ τους τα µέλη άλλων φοιτητικών οργανώσεων. Τα αποτελέσµατα έδειξαν ότι
39 υπήρχε µια συστηµατική τάση τα µέλη των εξωοµάδων να αξιολογούνται ως πιο όµοια µεταξύ τους, απ ότι τα µέλη της ενδοοµάδας. Μια ερµηνεία γι αυτό το φαινόµενο της εξωοµαδικής οµοιογένειας στηρίζεται στην οικειότητα, δηλ. συνήθως γνωρίζουµε πιο πολλά µέλη της ενδοοµάδας, αλληλεπιδρούµε πιο συχνά µαζί τους, άρα έχουµε πιο πολλές πληροφορίες για τα µέλη της ενδοοµάδας και έτσι συνειδητοποιούµε τις διαφορές τους (µειωµένη ενδοοµαδική οµοιογένεια). Αντίθετα, γνωρίζουµε λιγότερα µέλη της εξωοµάδας και λιγότερα πράγµατα γι αυτά και έτσι τα βλέπουµε λιγότερο διαφοροποιηµένα (αυξηµένη εξωοµαδική οµοιογένεια). Αυτή η υπόθεση περί οικειότητας, όσο εύλογη και αν φαίνεται, δεν υποστηρίζεται συστηµατικά από τα ερευνητικά δεδοµένα. Για παράδειγµα, οι Linville et al. (1989) έδειξαν ότι κατά τη διάρκεια ενός ακαδηµαϊκού εξαµήνου, φοιτητές έτειναν να αξιολογούν τους συµφοιτητές τους ως λιγότερο οµοιογενείς όσο πιο πολύ τους γνώριζαν. Άλλες όµως µελέτες µε µικρές οµάδες περίπου 20 φοιτητών που είχαν προσωπική αλληλεπίδραση για κάποιο χρονικό διάστηµα, έδειξαν µια τάση αυξηµένης πρόσληψης της ενδοοµαδικής οµοιογένειας, σε αντίθεση µε τις προβλέψεις της υπόθεσης της οικειότητας. Με άλλα λόγια, το φαινόµενο της εξωοµαδικής οµοιογένειας δεν είναι καθολικό, δηλ. εµφανίζεται και το φαινόµενο της ενδοοµαδικής οµοιογένειας. Μάλιστα, το φαινόµενο της ενδοοµαδικής οµοιογένειας εµφανίζεται τόσο σε ελάχιστες οµάδες (όπου δεν υπάρχει πραγµατική γνωριµία ή οικειότητα), όσο και σε πραγµατικές οµάδες (όπου υπάρχει πραγµατική γνωριµία ή οικειότητα), εποµένως η παράµετρος της οικειότητας δεν µπορεί να εξηγήσει το φαινόµενο. Η εµφάνιση του φαινοµένου της ενδοοµαδικής οµοιογένειας εξαρτάται από δύο βασικούς παράγοντες (βλ. Simon, B. (1992). The perception of ingroup and outgroup homogeneity: Reintroducing the intergroup context. In W. Stroebe & M. Hewstone (Eds.), European Review of Social Psychology (vol. 3, pp. 1-30). Chichester: Wiley). το µέγεθος της ενδοοµάδας σε σχέση µε την εξωοµάδα. Γενικά, στις µειονοτικές οµάδες εµφανίζεται ενδοοµαδική οµοιογένεια, ενώ στις οµάδες ιδίου µεγέθους, και στις πλειοψηφικές οµάδες εµφανίζεται εξωοµαδική οµοιογένεια. το πόσο κεντρικές είναι οι διαστάσεις αξιολόγησης (δηλ. τα χαρακτηριστικά που χρησιµοποιούνται για την αξιολόγηση της οµοιογένειας) για την ταυτότητα της ενδοµάδας. Σε διαστάσεις που είναι σηµαντικές για τον καθορισµό της
40 ταυτότητας της οµάδας (κεντρικές) εµφανίζεται ενδοοµαδική οµοιογένεια, ενώ σε πιο περιφερειακές διαστάσεις εµφανίζεται σχετική εξωοµαδική οµοιογένεια. Το γεγονός ότι τα µέλη µειονοτικών οµάδων παρουσιάζουν αυξηµένη ταύτιση µε την ενδοοµάδα, σε συνδυασµό µε το γεγονός ότι η ενδοοµαδική οµοιογένεια εµφανίζεται συνήθως σε σχετικές µε την ταυτότητα της οµάδας διαστάσεις, δείχνει ότι η πρόσληψη της οµοιογένειας των οµάδων µάλλον οφείλεται σε διαδικασίες διατήρησης ή προστασίας της κοινωνικής ταυτότητας της οµάδας και όχι στο θέµα της οικειότητας. Ο ρόλος της ταύτισης στην πρόσληψη της οµοιογένειας των οµάδων. Επειδή το χαµηλό status µιας οµάδας έχει αρνητικές επιπτώσεις για την ταυτότητα των µελών της, µια από τις αποκρίσεις των µελών οµάδων χαµηλού status, µπορεί να είναι ο τονισµός της ποικιλοµορφίας της οµάδας (χαµηλή ενδοοµαδική οµοιογένεια) ώστε να µειωθούν οι επιπτώσεις του να χαρακτηριστούν όλα τα µέλη µε τον ίδιο (αρνητικό) τρόπο. Όµως, αν το ιεραρχικό σύστηµα είναι ασταθές (ή/και µη νόµιµο), εκείνα τα µέλη που έχουν ισχυρή ταύτιση µε την οµάδα, τείνουν να βλέπουν την ενδοοµάδα ως πιο οµοιογενή. Τέλος, γενικά εκείνα τα µέλη που έχουν ισχυρή ταύτιση µε την οµάδα, τείνουν να βλέπουν τόσο την ενδοοµάδα όσο και τις εξωοµάδες ως πιο οµοιογενείς, σε σύγκριση µε τα µέλη µε χαµηλή ταύτιση, κυρίως όταν καθίσταται ευκρινές το διοµαδικό πλαίσιο. 4. Συνεισφορά της ΘΚΤ στην Υπόθεση της Επαφής για τη βελτίωση των διοµαδικών σχέσεων Με αυτή τη συνεισφορά της ΘΚΤ θα ασχοληθούµε σε επόµενη θεµατική ενότητα (Υπόθεση της Επαφής) (Β) Προβλήµατα της ΘΚΤ 1. Εξωοµαδική Εύνοια (Βλ. και Hinkle, S., & Brown, R.J. (1990). Intergroup comparisons and social identity: Some links and lacunae. In D. Abrams, & M.A. Hogg (Eds), Social identity theory: Constructive and critical advances (pp. 48-70). New York: Springer-Verlag).