ΟΔΗΓΟΣ ΕΚΠΑΙΔΕΥΤΙΚΩΝ EL With financial support from the European Union. This publication is supported by the European Union Programme for Employment and Social Solidarity PROGRESS (2007-2013). This programme is implemented by the European Commission. It was established to financially support the implementation of the objectives of the European Union in the employment, social affairs and equal opportunities area, and thereby contribute to the achievement of the Europe 2020 Strategy goals in these fields. The seven-year Programme targets all stakeholders who can help shape the development of appropriate and effective employment and social legislation and policies, across the EU-27, EFTA-EEA and EU candidate and pre-candidate countries. For more information see: http://ec.europa.eu/progress. The information contained in this publication does not necessarily reflect the position or opinion of the European Commission.
ΕΙΣΑΓΩΓΉ Ο παρόν οδηγός απευθύνεται στους εκπαιδευτικούς των ΕΠΑΣ και σκοπό έχει να τους διευκολύνει έτσι ώστε να συμβάλλουν πρακτικά μέσα από τη διδασκαλία τους στην επαγγελματική ενδυνάμωση των μαθητών και στη σύνδεση τους με την αγορά εργασίας. Ο στόχος είναι ο οδηγός αυτός να αξιοποιηθεί ως ένα εργαλείο για τον τρόπο που μπορούν οι εκπαιδευτικοί να βοηθήσουν τους μαθητές να αναπτύξουν εκείνες τις δεξιότητες που κρίνονται απαραίτητες για την ομαλή ένταξη τους στην αγορά εργασίας. Θα μάθουν δηλαδή, να αναδεικνύουν το δυναμικό των μαθητών τους δοκιμάζοντας νέες εμπειρίες στα πλαίσια δραστηριοτήτων, προσομοιώσεων, ασκήσεων και παιχνιδιών. Επίσης, θα είναι σε θέση να διευκολύνουν τους μαθητές να αξιολογούν τις δεξιότητες τους και να οργανώνουν το προσωπικό τους πλάνο ανάπτυξης. Ταυτόχρονα, ο οδηγός δίνει χρήσιμες συμβουλές στους εκπαιδευτικούς για τις δράσεις που μπορούν να εμπλέξουν τους μαθητές έτσι ώστε να διαμορφώσουν μια πληρέστερη εικόνα του επαγγέλματός τους στην σημερινή εποχή και να έχουν άμεση πληροφόρηση για τα τεκταινόμενα στην αγορά εργασίας που τους ενδιαφέρει. Τα τελικά προσδοκώμενα οφέλη για τους μαθητές είναι: Ανάπτυξη των επαγγελματικών δεξιοτήτων που είναι κρίσιμες για επιτυχία στην αναζήτηση εργασίας, αποτελεσματικότητα και διατήρηση στη θέση εργασίας. Ενίσχυση της αυτοεπίγνωσης των μαθητών μέσω του εντοπισμού των δυνατών σημείων και των σημείων προς βελτίωση. Ενίσχυση της αυτοεκτίμησης και αυτοπεποίθησης των μαθητών. Ενίσχυση της συνεχούς ενημέρωσης και επιτυχούς πρόσβασης στην απασχόληση. Κατανόηση της σημασίας της αυτοδιαχείρισης της επαγγελματικής σταδιοδρομίας. Βελτίωση της απόδοσης των μαθητών ως αυριανών επαγγελματιών. _1
ΒΙΩΜΑΤΙΚΉ ΕΚΠΑΊΔΕΥΣΗ Η μάθηση βασίζεται πάντα στην εμπειρία, είτε ακούμε μια διάλεξη, είτε παρακολουθούμε μια ταινία, είτε διαβάζουμε ένα βιβλίο. Πάντα όμως θυμόμαστε το 20% όσων ακούμε, το 50% όσων βλέπουμε και το 80% όσων κάνουμε. Ακούω και ξεχνάω, βλέπω και θυμάμαι, κάνω και καταλαβαίνω ΚΟΥΜΦΟΎΚΙΟΣ Για τον λόγο αυτό, η βιωματική εκπαίδευση κρίνεται απαραίτητη αφού η εμπειρία ως συμμετοχή και δράση των μαθητών έχει τον κυρίαρχο ρόλο και αποτελεί το βασικό μέσο για την ενίσχυση της αυτοεπίγνωσης, της μάθησης και της ανάπτυξης. Η βιωματική εκπαίδευση εμπλέκει ολόκληρη των προσωπικότητα του ατόμου στη μαθησιακή διαδικασία (τη νοημοσύνη, τα συναισθήματα, τις αξίες και τις διαπροσωπικές απόψεις) και απελευθερώνει το δυναμικό του. Επίσης, είναι ιδιαίτερα αποτελεσματική στην ανάπτυξη προσωπικών δεξιοτήτων όπως επίλυση προβλημάτων, εμπιστοσύνη, προσαρμογή, επικοινωνία, ομαδικότητα και συνεργασία. Οι ετήσιες έρευνες παγκοσμίως ξεκαθαρίζουν ότι αυτές οι δεξιότητες διαφοροποιούν τους εργαζομένους, καθορίζουν την αποτελεσματικότητά τους και απόδοση στην εργασία και είναι εκείνες που οι εργοδότες ψάχνουν συστηματικά να βρουν στους υποψηφίους. Με την ενσωμάτωση της βιωματικής εκπαίδευσης στο καθημερινό πρόγραμμα διδασκαλίας συμβάλλουμε στην ανάπτυξη των διαπροσωπικών δεξιοτήτων των μαθητών και τους καθοδηγούμε πώς να ανταπεξέρχονται αποτελεσματικά στις επαγγελματικές απαιτήσεις της δουλειάς τους αλλά και της ζωής γενικότερα. Με τον τρόπο αυτό καταφέρνουμε να: Μειώσουμε την απόσταση μεταξύ εκπαίδευσης και αγοράς εργασίας Καλλιεργήσουμε στους μαθητές επαγγελματική συνείδηση Αναπτύξουμε τις δεξιότητες εκείνες που χρειάζονται για να ανταπεξέλθουν αποτελεσματικά στους επαγγελματικούς τους ρόλους στο σύγχρονο περιβάλλον Τέλος, η βιωματική εκπαίδευση είναι ιδιαίτερα αποτελεσματική στην εκπαίδευση των νέων, οι οποίοι χρειάζονται παρακίνηση για μάθηση και κουράζονται εύκολα με τις παραδοσιακές μεθόδους όπως διαλέξεις, παρακολούθηση εργαστηρίου κτλ. Θα πρέπει να έχουμε στο μυαλό μας ότι ένα γεγονός ή μια πληροφορία από μόνη της δεν προκαλεί μάθηση. Για να μπορέσουμε να το επεξεργαστούμε και να παράγουμε μια εμπειρία που μπορούμε να ανακαλέσουμε και να χρησιμοποιήσουμε στο μέλλον, χρειάζεται να συμμετέχουμε σε μια ολοκληρωμένη βιωματική εκπαίδευση. Αυτή η εκπαίδευση ασχολείται με το ξεκαθάρισμα των στόχων τόσο από πλευράς των συμμετεχόντων-μαθητών όσο και από πλευράς των εκπαιδευτικών, τη συνεχή παρακολούθηση, υποστήριξη και αυτό-αξιολόγηση των μαθητών. _2
Για να είμαστε αποτελεσματικοί σε αυτό ακολουθούμε τις τρεις παρακάτω αρχές: 1. ΕΝΕΡΓΉ ΣΥΜΜΕΤΟΧΉ ΤΩΝ ΜΑΘΗΤΏΝ Οι μαθητές εμπλέκονται στη μαθησιακή διαδικασία ενεργά σε αντιπαράθεση με την παραδοσιακή διδασκαλία. 2. ΑΝΑΓΝΏΡΙΣΗ ΚΑΙ ΕΚΤΊΜΗΣΗ ΤΗΣ ΕΜΠΕΙΡΊΑΣ ΤΩΝ ΜΑΘΗΤΏΝ Βασιζόμαστε στην παραδοχή ότι ο μαθησιακός στόχος επιτυγχάνεται πιο αποτελεσματικά όταν δίνεται η δυνατότητα στους μαθητές να εκθέσουν την εμπειρία τους και να επηρεάσουν τη διαδικασία μάθησης. Επίσης, γνωρίζουμε ότι από μόνη της η εμπειρία δεν είναι απαραίτητα καλή για την μάθηση. Για τον λόγο αυτό, ο εκπαιδευτικός προσπαθεί να δημιουργήσει το περιβάλλον που θα ενισχύσει και θα υποστηρίξει τη μάθηση. 3. ΠΟΙΚΙΛΊΑ ΤΡΌΠΩΝ ΚΑΙ ΠΡΟΣΕΓΓΊΣΕΩΝ Η εμπειρική/βιωματική εκπαίδευση εφαρμόζεται ευρύτατα παγκοσμίως σε ένα μεγάλο πεδίο θεμάτων και μέσων, όπως ενδεικτικά φαίνονται παρακάτω. Ο εκπαιδευτικός θα πρέπει να έχει στο μυαλό του να χρησιμοποιήσει αρκετές από αυτές για να καλύψει την διαφορετικότητα των μαθητών στους κατάλληλους τρόπους μάθησης. ΕΝΔΕΙΚΤΙΚΆ ΠΑΡΑΔΕΊΓΜΑΤΑ ΒΙΩΜΑΤΙΚΏΝ ΔΡΆΣΕΩΝ Μελέτες Περιπτώσεων (Case Studies): θεωρούνται ως ένα αποτελεσματικό εκπαιδευτικό εργαλείο που στοχεύει να παρουσιάσει στους μαθητές πως η πραγματική ζωή μιας επιχείρησης/επαγγέλματος συγκρίνεται με την θεωρία που μαθαίνουν μέσα στην τάξη. Μέσα από την ρεαλιστική ιστορία της επιχείρησης/επαγγέλματος, συζητούνται κάθε φορά οι τυχόν αποκλίσεις από την θεωρία και αναδεικνύονται οι ιδιαιτερότητες της καθώς και οι τρόποι που οι επαγγελματίες τα αντιμετωπίζουν. Η συγκεκριμένη μέθοδος δίνει την δυνατότητα ανάπτυξης διαλόγου μεταξύ του εκπαιδευτικού και των μαθητών που ενισχύει τον προβληματισμό και δίνει «προστιθέμενη αξία» στην εκπαιδευτική διαδικασία. Ασκήσεις Προσομοίωσης: βασίζονται στη χρήση της προσομοίωσης των εργασιακών καταστάσεων που καλούνται να αντιμετωπίσουν οι μαθητές στην εργασία τους. Δίνουν την δυνατότητα στους μαθητές να έχουν μια εικόνα του είδους των καθηκόντων και αποφάσεων που περιλαμβάνει ο κλάδος/θέση εργασίας τους και ταυτόχρονα εστιάζει στις επαγγελματικές δεξιότητες που κρίνονται απαραίτητες για τον κάθε κλάδο/κάθε θέση. Παιχνίδια Ρόλων (Role Plays): κατά την διάρκεια του παιχνιδιού οι συμμετέχοντες αναλαμβάνουν τον ρόλο φανταστικών χαρακτήρων και βάσει ενός σεναρίου δημιουργούν μια ιστορία. Οι συμμετέχοντες καθορίζουν τις ενέργειες των χαρακτήρων που υποδύονται βασισμένοι κατά πολύ στον ρόλο που τους έχει ανατεθεί. _3
Το παιχνίδι λειτουργεί με ένα συνήθως πολύπλοκο σύστημα κανόνων και οδηγιών όπου αφήνεται αρκετός χώρος για αυτοσχεδιασμό στους παίκτες έτσι ώστε οι επιλογές τους να καθορίζουν την κατεύθυνση και το αποτέλεσμα του παιχνιδιού. Αυτά τα παιχνίδια εμπλέκουν την φαντασία των συμμετεχόντων και προάγουν την αλληλεπίδραση και τη συνεργασία. Ο ΡΌΛΟΣ ΤΟΥ ΔΙΕΥΚΟΛΥΝΤΉ (FACILITATOR) Η βιωματική εκπαίδευση από μόνη της δεν μπορεί να συνδεθεί και να μετατραπεί σε μάθηση χωρίς την προσθήκη των παρακάτω στοιχείων: ΣΤΟΧΑΣΜΌΣ αφορά την σκόπιμη εξέταση της διαδικασίας/δραστηριότητας, ενισχύει την κατανόηση των μαθητών και οδηγεί στην αλλαγή των σκέψεων, συναισθημάτων και συμπεριφορών. ΜΕΤΑΦΟΡΆ αφορά την εφαρμογή της αλλαγής που «κέρδισαν» οι μαθητές από μια βιωματική δραστηριότητα στην καθημερινή μας ζωή. ΥΠΟΣΤΉΡΙΞΗ αφορά την παροχή εργαλείων, χρόνου και ευκαιριών για πειραματισμό της νέας συμπεριφοράς έτσι ώστε να μειώσουμε τις αντιστάσεις, να συνεχίσουμε την αλλαγή και να διατηρήσουμε τη νέα γνώση. Στη διαδικασία αυτή, ο στοχασμός είναι το κλειδί για την βαθύτερη γνώση, την αλλαγή και κατ επέκταση την ανάπτυξη. Η βοήθεια από ένα τρίτο πρόσωπο που ονομάζεται διευκολυντής (facilitator) θα κάνει τη διαδικασία πιο αποτελεσματική. Τον ρόλο αυτόν καλούνται να παίξουν οι εκπαιδευτικοί μέσα από την βιωματική εκπαίδευση. Ο Διευκολυντής-Εκπαιδευτικός είναι εκείνος που κάνει τις κατάλληλες ερωτήσεις και βοηθά τους μαθητές να εντοπίσουν τις ομοιότητες της δραστηριότητας με την δουλειά και να κάνουν τις απαραίτητες συνδέσεις με την καθημερινότητα. Μπορεί λοιπόν, να ενισχύσει τον στοχασμό πριν, κατά την διάρκεια ή και μετά την δραστηριότητα με μία από τις ακόλουθες τεχνικές: ΣΥΓΚΈΝΤΡΩΣΗ Χρησιμοποιώ διαδοχικές ερωτήσεις κατά ή μετά την εμπειρία για να κατευθύνω την ανασκόπηση. ΠΡΟΕΠΙΣΚΌΠΗΣΗ Διακόπτω με κατάλληλες ερωτήσεις πριν και κατά τη διάρκεια της δράσεις για να ανα-κατευθύνω την συζήτηση και κατ επέκταση τον στοχασμό. ΜΟΡΦΟΠΟΊΗΣΗ Παρουσιάζω την δραστηριότητα με τρόπο που ενισχύω την σημασία της. ΕΣΤΊΑΣΗ ΣΤΗ ΛΎΣΗ Εστιάζω τις ερωτήσεις από το πρόβλημα, στη λύση του. _4
Ο Διευκολυντής-Εκπαιδευτικός μπορεί να βοηθήσει στην μάθηση της ομάδας μέσα από την δημιουργία κοινών εμπειριών χρησιμοποιώντας διάφορες εμπειρικές/ βιωματικές δραστηριότητες. Έχει την ευθύνη να δημιουργήσει ένα περιβάλλον και μια ατμόσφαιρα που να προωθεί την συζήτηση των απόψεων των μαθητών λαμβάνοντας υπόψη την διαφορετικότητά τους στα επίπεδα ενέργειας και στυλ μάθησης. Παρουσιάζει τις δραστηριότητες και τα θέματα καθαρά, συνοπτικά και με ενθουσιασμό. Παρατηρεί την διαδικασία συζήτησης και την δυναμική της ομάδας και αντιδρά άμεσα ανάλογα με τους στόχους της κάθε δραστηριότητας και τις ανάγκες των μαθητών. ΚΑΝΌΝΕΣ ΑΠΟΤΕΛΕΣΜΑΤΙΚΉΣ ΔΙΕΥΚΌΛΥΝΣΗΣ (FA- CILITATION) Θα πρέπει να είναι σε θέση να αναγνωρίζει και να ικανοποιεί τα διαφορετικά στυλ μάθησης και να εισαγάγει διάφορα είδη δραστηριοτήτων όπως ανάλυση περιπτώσεων, παιχνίδια ρόλων, ομαδικές δραστηριότητες, κτλ. έτσι ώστε να επιτυγχάνει κάθε φορά την ενεργοποίηση των μαθητών και να μεγιστοποιεί την διαδικασία μάθησης. Ταυτόχρονα, θα πρέπει να κάνει χρήση των εμπειριών, ιδεών και των απόψεων των μαθητών για να παρουσιάσει νέα πληροφόρηση ή θέση γιατί με τον τρόπο αυτό ενθαρρύνει την ενεργή συμμετοχή των μαθητών και τους διευκολύνει να «συνδεθούν» με το θέμα. Θα πρέπει να μπορεί να συνδέσει ξεκάθαρα την εμπειρία που αποκόμισαν οι μαθητές από την δραστηριότητα με την επαγγελματική τους ζωή και την καθημερινότητα. Να απαντά στα ερωτήματα των μαθητών και να ενθαρρύνει την συμμετοχή τους ενώ παράλληλα τους βοηθά να διερευνήσουν άλλους τρόπους σκέψης/δράσης. Στο σημείο αυτό είναι σημαντικό να μιλήσουμε για την ανατροφοδότηση που χρειάζεται ο Διευκολυντής-Εκπαιδευτικός να δώσει στους μαθητές του (είτε σε ομαδικό πλαίσιο είτε σε ατομικό) έτσι ώστε να ενισχύσει την αυτοεπίγνωση τους. Ο στόχος της ανατροφοδότησης είναι η βελτίωση και η ανάπτυξη των μαθητών και για να είναι αποτελεσματική πρέπει να ακολουθεί συγκεκριμένες αρχές και να τους βοηθά να μάθουν, να διορθώσουν, να βελτιώσουν και να αλλάξουν συμπεριφορές αν αυτό κρίνεται απαραίτητο. Δίνω ανατροφοδότηση σημαίνει ότι παρέχω πληροφόρηση στον άλλον για το πώς τον βλέπω. Για να είναι αποτελεσματική και χρήσιμη πρέπει να: Έχουμε Μη-κριτική στάση! Θετική στάση ενδιαφέροντος Δίνει έμφαση στα γεγονότα, σε παραδείγματα και όχι στις εντυπώσεις και σε γενικούς χαρακτηρισμούς. _5
Ξεκινά πάντα από τα θετικά στοιχεία του ατόμου και μετά συζητά τα σημεία βελτίωσης. Ελέγχει στο τέλος ότι το άτομο έχει καταλάβει και κατανοήσει την ανατροφοδότηση που έχει λάβει. ΣΎΝΔΕΣΗ ΜΕ ΤΗΝ ΑΓΟΡΆ ΕΡΓΑΣΊΑΣ Ο Εκπαιδευτικός θα πρέπει να λειτουργεί ως «γέφυρα» μεταξύ του σχολείου, των μαθητών και της αγοράς εργασίας. Για τον λόγο αυτό, είναι χρήσιμο να είναι ο ίδιος ενημερωμένος για τις εξελίξεις στους τομείς εκείνους που διδάσκει όσον αφορά την εξέλιξη του επαγγέλματος και την απασχολησιμότητά του. Πρέπει να είναι σε θέση να ανοίξει τους ορίζοντες των μαθητών του ως προς τις επιλογές σταδιοδρομίας που έχουν στην αγορά εργασίας που τους αφορά. Μέσω του διαδικτύου, ο κάθε Εκπαιδευτικός έχει πρόσβαση στις ετήσιες έρευνες που αφορούν την αγορά εργασίας και δείχνουν τις μελλοντικές τάσεις από πληθώρα συμβουλευτικών εταιριών τόσο για την Ελλάδα όσο και για το εξωτερικό. Επίσης, μπορεί να διοργανώσει δράσεις που στόχο να έχουν ακριβώς αυτή την σύνδεση με την αγορά εργασίας που ενδιαφέρει το συγκεκριμένο κοινό που χειρίζεται ο εκάστοτε Εκπαιδευτικός. Τέτοιες δράσεις μπορεί να είναι η προσέλκυση ομιλητώνεπαγγελματιών στην τάξη έτσι ώστε να μεταφέρουν στους μαθητές την εμπειρία τους και τις προκλήσεις που αντιμετωπίζουν στην καθημερινότητά τους. Ταυτόχρονα, μπορούν να οργανώσουν εκπαιδευτικές/ενημερωτικές επισκέψεις σε εταιρίες που οι ίδιοι οι μαθητές θα είχαν ενδιαφέρον να επισκεφθούν και να δουν από κοντά την λειτουργία τους. Αυτό θα τους δώσει την ευκαιρία να έρθουν σε επαφή με τα στελέχη και τους εργαζομένους και να συζητήσουν τι κάνουν στην καθημερινότητά τους, πως λειτουργούν τα πράγματα στη συγκεκριμένη εταιρία και πως βλέπουν οι ίδιοι την εξέλιξη και την πορεία της εταιρίας. Την ίδια στιγμή, μπορούν να ενημερώσουν τους μαθητές να ενεργοποιηθούν και να παρακολουθούν διάφορες πλατφόρμες που έχουν δημιουργηθεί με στόχο την προετοιμασία νέων για την αγορά εργασίας όπως το www.getbusy.gr. Στην πλατφόρμα αυτή, οι μαθητές μπορούν να βρουν πληροφορίες και οδηγίες για τις δεξιότητες πληροφορικής ECDL, για την Επαγγελματική τους Ανάπτυξη, για την Επιχειρηματικότητα καθώς επίσης και για τις Νέες Τεχνολογίες και Βιωσιμότητα. Ταυτόχρονα μπορούν να συνταχτούν με μη-κερδοσκοπικούς φορείς όπως το Σωματείο Επιχειρηματικότητας Νέων/Junior Achievement Greece (http://senja.gr/) όπου μέσα από τα προγράμματά τους (τα οποία καλύπτουν από το Δημοτικό έως το Λύκειο) ενισχύουν την κατανόηση και την αντίληψη των επαγγελματικών δεξιοτήτων των παιδιών. _6
Συγκεκριμένα: Kαλλιεργούν τη δημιουργικότητα τους & αναπτύσσουν κριτική σκέψη Eξοικειώνονται με την έννοια της επιχειρηματικότητας, τη σημασία της οικονομίας, το ρόλο των επιχειρήσεων στην παγκόσμια οικονομία, την αξία της ανταγωνιστικότητας και της καινοτομίας Εκπαιδεύονται σε βασικές οικονομικές έννοιες Αναπτύσσουν σημαντικές επαγγελματικές και κοινωνικές δεξιότητες: ομαδική εργασία, διαπραγμάτευση, επίλυση προβλημάτων, ικανότητες παρουσίασης κ.ά. «Συνδέονται» με το εργασιακό περιβάλλον και αποκτούν παραστάσεις για την αποτελεσματική οργάνωση της παραγωγικής διαδικασίας, τις συνθήκες εργασίας, τις ευκαιρίες μελλοντικής εργασίας, των αναγκών της αγοράς. Μαθαίνουν μέσα από εκπαιδευτικές επισκέψεις σε επιχειρήσεις και παιχνίδια ρόλων και προσομοιώσεων Συμπερασματικά, είναι εξαιρετικά σημαντικό οι Εκπαιδευτικοί να ακολουθήσουν νέες διαδραστικές τεχνικές διδασκαλίας που να προάγουν την ενεργή συμμετοχή των μαθητών έτσι ώστε να επιτυγχάνεται η ανάπτυξη των δεξιοτήτων τους. Το ίδιο σημαντικό είναι να υπάρχει σύνδεση μεταξύ αγοράς εργασίας και μαθητών έτσι ώστε οι μαθητές να γνωρίζουν εκ των προτέρων τις συνθήκες της αγοράς καθώς επίσης και ποιες δεξιότητες είναι κρίσιμες για την ανταγωνιστικότητά τους στην αγορά εργασίας. Η σύνδεση αυτή μπορεί να επιτευχθεί με την ενεργή συμμετοχή εταιριών, στελεχών και ειδικών συμβούλων που έχουν την εμπειρία και την τεχνογνωσία και μπορούν να βοηθήσουν τους εκπαιδευτικούς στην αξιολόγηση δεξιοτήτων και τη δια βίου μάθηση. _7