«Εμπειρία και εκπαίδευση»τζων ΝΤΟΥΙ Μετάφραση : Λέανδρος Πολενάκης Εκδόσεις Γλάρος, Αθήνα :1980 Εισαγωγή Σκοπός της σύντομης παρουσίασης και βιβλιοκριτικής του βιβλίου του John Dewey είναι να αναδειχτούν οι βαθύτερες παιδαγωγικές ιδέες και η διαχρονική επίδραση της φιλοσοφίας του σε όλα τα ρεύματα της παιδαγωγικής ζωής της νεότερης εκπαίδευσης. Ο John Dewey γεννήθηκε 1889 και έζησε έως το1952, ήταν Καθηγητής της Παιδαγωγικής στα Πανεπιστήμια του Σικάγου και της Columbia. Μελετώντας το έργο του παρατηρούμε ότι συμπυκνώνει με λιτό τρόπο όλη τη φιλοσοφία του πάνω στην εκπαίδευση και το εκπαιδευτικό πρόβλημα. Ήταν πρόδρομος των νεότερων εκπαιδευτικών αντιλήψεων και θεμελιωτής της φιλοσοφίας του πραγματισμού, έδωσε μεγάλο αγώνα για την παιδαγωγική αξία της εργασίας. Θεωρείται κύριος οπαδός της προοδευτικής εκπαίδευσης και είναι ο εμπνευστής του σύγχρονου σχολείου στην εποχή μας. Το βιβλίο του αποτελείται από 8 κεφάλαια, τα οποία θα παρουσιαστούν εν συντομία: Στο πρώτο κεφάλαιο με τίτλο: «Η αντίθεση ανάμεσα στην παραδοσιακή και προοδευτική αγωγή» ο Ντιούι αναφέρει ότι το παραδοσιακό σχήμα βασίζεται στην επιβολή «άνωθεν» και «έξωθεν», επιβάλλει ώριμα πρότυπα, ουσίες και μεθόδους και η στάση των μαθητών είναι της υποταγής, της αποδοχής και της υπακοής. Τα πρότυπα αυτά δεν επιτρέπουν την ενεργό συμμετοχή των μαθητών στο αντικείμενο της μάθησης, το οποίο θεωρείται στατικό και αποτελεί πολιτιστικό προϊόν των κοινωνιών που υπέθεταν ότι το μέλλον θα είναι όμοιο με το παρελθόν χωρίς αλλαγές. Επικρίνει την παραδοσιακή εκπαίδευση για έλλειψη ολιστικής κατανόησης των μαθητών και στο σχεδιασμό των προγραμμάτων σπουδών, γιατί περιορίζει την ελευθερία του ατόμου, που είναι συνδεμένη με το παρελθόν, χωρίς να βοηθά τους νέους να αντιμετωπίζουν τα του παρόντος και του μέλλοντος. 341
Η παραδοσιακή εκπαίδευση στηρίζεται στους στόχους και μεθόδους διδασκαλίας, στη διδακτέα ύλη και την πειθαρχία. Αντίθετα ο συγγραφέας τονίζει ότι στην προοδευτική εκπαίδευση οι εκπαιδευτικοί είναι το μέσο μετάδοσης της γνώσης και της εμπειρίας, με ενίσχυση των κανόνων συμπεριφοράς μέσα από την ενεργό συμμετοχή των μαθητών. Οι εκπαιδευτικοί βοηθούν στην καλλιέργεια της προσωπικότητας και στη μάθηση μέσα από την εμπειρία. Αναφέρεται στη δημιουργία περισσότερων ευκαιριών που αφορούν το παρόν και προβάλλει την ελευθερία του ατόμου, τη σχέση δασκάλου-μαθητή, την καλλιέργεια της ατομικότητας. Υποστηρίζει την ισοτιμία μεταξύ των μαθημάτων και ιδιαίτερα των εργαστηριακών και προσφέρει οικεία αναγκαία σχέση μεταξύ της πραγματικής εμπειρίας και της εκπαίδευσης. Στο δεύτερο κεφάλαιο με τίτλο: «Η ανάγκη μιας θεωρίας εμπειρίας» ο συγγραφέας αναφέρεται στη λέξη κλειδί για τη φιλοσοφία του και την παιδαγωγική θεωρία που είναι η «ΕΜΠΕΙΡΙΑ». Ο ίδιος μιλάει για την αιτιολόγηση της νέας εκπαίδευσης, που εξαρτάται από την ποιότητα της εμπειρίας, γιατί δεν έχουν όλες οι εμπειρίες την ίδια παιδευτική αξία και δεν μπορούν να ταυτιστούν απόλυτα η εμπειρία και η εκπαίδευση. Η σωστή σχολική εμπειρία δίνει χαρά και ικανοποίηση και δεν είναι βάσανο, ώστε να προετοιμάζει τους μαθητές για το μέλλον. Με συνέπεια στις φιλοσοφικές του απόψεις ο Ντιούι περιγράφει γλαφυρά τη φύση των εμπειριών και την ευθύνη που το σχολείο έχει να τις επιλέγει και να τις οργανώνει, για να επιδρά παραγωγικά μέσα στις επόμενες εμπειρίες. Ο συγγραφέας υποστηρίζει ότι η εμπειρία γίνεται με σκοπό το σχεδιασμό και τη διεξαγωγή της εκπαίδευσης, προς όφελος των ατόμων στην κοινωνία τόσο για το παρόν, όσο και για το μέλλον. Δεν αποδέχεται την άποψη ότι η παραδοσιακή διδασκαλία δεν παρείχε εμπειρίες. Επισημαίνει όμως ότι ο τρόπος που δινόταν η γνώση, δηλαδή η εμπειρία της μάθησης ήταν λανθασμένος, γιατί γινόταν με μηχανική αποστήθιση που πολλές φορές οδηγούσε τους μαθητές σε πλήξη. Οι μαθητές είχαν εμπειρίες στο παραδοσιακό σχολείο, αλλά υπήρχε ελλιπής, ελαττωματική η σχέση με την παραπέρα εμπειρία. Ο Ντιούι τονίζει ότι είναι απαραίτητη μια συνεπής θεωρία της εμπειρίας που προσανατολίζεται προς την οργάνωση κατάλληλων μεθόδων και υλικού διδασκαλίας, ώστε να δοθεί νέα κατεύθυνση στη δουλειά του σχολείου. Στο τρίτο κεφάλαιο με τίτλο: «Κριτήρια εμπειρίας», ο Ντιούι αναφέρεται στη «θεωρία της εμπειρίας», ορίζει δύο κριτήρια-αρχές της εμπειρίας: την αρχή της συνέχειας και την αρχή της αλληλεπίδρασης. Η αρχή της συνέχειας έχει τρία χαρακτηριστικά : την ποιότητα, την κατεύθυνση και τη μεταβλητότητα και πρέπει να βλέπουμε τον τρόπο που σκέπτεται ο μαθητής, πώς η μια εμπειρία χτίζει την επόμενη. Άλλη 342
βασική αρχή για τον ίδιο είναι η αρχή της αλληλεπίδρασης, με την οποία μια εμπειρία αποτελεί αλληλεπίδραση που λαμβάνει χώρα ανάμεσα στο άτομο και το εκάστοτε περιβάλλον του. Στο επόμενο κεφάλαιο: «Κοινωνικός έλεγχος», ο συγγραφέας πραγματεύεται το ζήτημα του κοινωνικού ελέγχου και τον περιορισμό της ατομικής ελευθερίας. Αναφέρεται στο παραδοσιακό σχολείο, το όποιο δε στηριζόταν στην κοινή συμμετοχική δραστηριότητα. Συνεπώς, έλειπαν οι φυσιολογικοί μηχανισμοί ελέγχου και την έλλειψη αυτή αναπλήρωνε η επέμβαση του δασκάλου. Αντίθετα, στη νέα εκπαίδευση βασική πηγή κοινωνικού ελέγχου είναι η ίδια η φύση της δουλειάς και οι κοινές δραστηριότητες αποτελούν το φορέα ελέγχου και ο δάσκαλος συμμετέχει στην ομάδα και ως πιο ώριμο άτομο που έχει την ευθύνη για τον προσανατολισμό της αλληλεπίδρασης και βάζει τα όρια μέχρι ποιο σημείο θα φτάσει, χωρίς να αφήνει τα παιδιά να κάνουν ότι τους αρέσει. Στο πέμπτο κεφάλαιο με τίτλο: «Η φύση της ελευθερίας» ο Ντιούι περιγράφει την έννοια της ελευθερίας, στην οποία διακρίνει δύο όψεις: την εσωτερική (πνευματική) που αναφέρεται στην ελευθερία της διανόησης, δηλαδή της ελευθερία παρατήρησης/κρίσης, και την εξωτερική (υλική) που αφορά στην ελευθερία κινήσεων. Θεωρεί ότι και οι δύο όψεις είναι αδιαχώριστες και ότι ο περιορισμός της εξωτερικής στις αίθουσες του παραδοσιακού σχολείου (π.χ. καθήλωση στο θρανίο/ησυχία) περιορίζει την ανάπτυξη της διανοητικής και ηθικής ελευθερίας. Η μηχανική ομοιομορφία των μεθόδων δημιουργεί ένα είδος ομοιόμορφης ακινησίας, η οποία με τη σειρά της διαιωνίζει την ομοιομορφία των σπουδών. Στο έκτο κεφάλαιο με τίτλο: «Η έννοια του σκοπού» ο Ντιούι παρουσιάζει έννοια του σκοπού και το προοδευτικό σχολείο και δίνει ιδιαίτερη βαρύτητα στο συμμετοχικό μαθητή, που για τον ίδιο τον συγγραφέα είναι το βαθύτερο σημείο της προοδευτικής φιλοσοφίας. Το παραδοσιακό σχολείο δεν ενδιαφέρεται για τις επιθυμίες, ενώ το σύγχρονο ταυτίζει την επιθυμία με τον σκοπό. Ο ρόλος του δασκάλου είναι σημαντικός, γιατί πρέπει να γνωρίζει τις προηγούμενες εμπειρίες του μαθητή σε σχέση με τις ικανότητες και δεξιότητες του. Δεν υπάρχει τίποτα χωρίς σκοπό στη μάθηση και στο σχολείο. Στο έβδομο κεφάλαιο «Η προοδευτική οργάνωση της ύλης για διδασκαλία» ο Ντιούι διαπραγματεύεται το ρόλο της εμπειρίας και τη σημασία της για την απόκτηση της γνώσης. Στη διαδικασία της μάθησης, ο ρόλος του δασκάλου είναι πολύπλευρος και δύσκολος, γιατί πρέπει να επιλέγει τη δομή της διδακτέας ύλης, την ανάλογη διδακτική μεθοδολογία και να έχει συμμέτοχο το μαθητή. Κι όλα αυτά σε μια συνεργασία τέτοια, που να ωθεί το μαθητή σε νέους βηματισμούς κρίσης και παρατήρησης. Πάμε από τα γνωστά στα άγνωστα, από τα απλά στα σύνθετα με τη βοήθεια της εμπειρίας. Οι μαθητές να συνδημιουργούν 343
νέες σκέψεις, απόψεις και προβληματισμούς τέτοιους, ώστε να βοηθούν στην ανάπτυξη και οργάνωση της ύλης και της διδασκαλίας. Στο σύγχρονο σχολείο, το παρελθόν και οι εμπειρίες συνίστανται στο να κατανοούμε το παρόν. Ο Ντιούι στο τελευταίο κεφάλαιο: «Εμπειρία, μέσα και σκοποί της εκπαίδευσης» συνοψίζει την αξία της εκπαίδευσης λέγοντας ότι ο σκοπός της είναι η πρόοδος με τη χρησιμοποίηση εκπαιδευτικών και επιστημονικών μεθόδων βασισμένες στην εμπειρία και τον πειραματισμό. Τον ενδιαφέρει η φύση της εκπαίδευσης, δηλαδή μια εκπαίδευση απλή και καθαρή με περιεχόμενο τέτοιο, που να αναδεικνύει την βαθιά φιλοσοφία της εμπειρίας. ΒΙΒΛΙΟΚΡΙΤΙΚΗ Στο βιβλίο του αυτό ο Ντιούι αναδεικνύει τις διαφορές ανάμεσα στο παραδοσιακό και προοδευτικό σχολείο τονίζοντας την αξία της θεωρίας της εμπειρίας. Το έργο του θεωρείται χρήσιμο στην εκπαιδευτική κοινότητα, γιατί είναι επίκαιρο και διαχρονικό και οι ιδέες του εφαρμόζονται καθημερινά στην σχολική τάξη. Οι πεποιθήσεις του για την αξία της εμπειρίας και την ενεργητική συμμετοχή του μαθητή στην εκπαιδευτική διαδικασία δίνουν ιδιαίτερη βαρύτητα στο ποιοτικό περιεχόμενο της παρεχόμενης εκπαίδευσης. Ποιότητα της γνώσης των μαθητών και όχι ποσότητα διδακτέας ύλης πρότεινε ο Ντιούι στο έργο του, κάτι που σήμερα αναφέρεται στην ποιότητα των σπουδών στο σύγχρονο σχολείο. Η εφαρμογή των καινοτόμων προγραμμάτων στηρίζεται στην αυτενέργεια και στην προσωπική εμπλοκή του μαθητή στη μάθηση μέσω των βιωμάτων του και της εμπειρίας του. Το βιβλίο αυτό γράφτηκε το 1938, όταν ο Ντιούι ζούσε δύσκολη κοινωνική, πολιτική ζωή και είχε απογοητευθεί από την κρίση του 1929, την άνοδο του Ναζισμού το 1930. Μέσα σε ένα τέτοιο κοινωνικό και πολιτικό πλαίσιο της εποχής εκείνης, ο συγγραφέας προβάλλει έντονα τις παιδαγωγικές του ιδέες για αλλαγές στο σχολείο. Είχε ένα όραμα για το νέο σχολείο, μαθητοκεντρικό, με πρωταρχική σημασία στην ενεργητική συμμετοχή του μαθητή και τη βιωματική μάθηση. Ο ίδιος με το έργο του καλύπτει παιδαγωγικά το σύγχρονο σχολείο. Ως Καθηγητής στο Παν/μιο του Σικάγου έδωσε μεγάλη βαρύτητα στους παράγοντες που αντιμετωπίζει ο εκπαιδευτικός στο σύγχρονο σχολείο και έχουν ως εξής: Ο ΠΑΡΑΓΟΝΤΑΣ-ΜΑΘΗΤΗΣ: Μέσα από την αποτελεσματική διδασκαλία ο μαθητής αναπτύσσει κριτική και δημιουργική δράση για την αντιμετώπιση των προβλημάτων. Ο μαθητής έχει ενεργητικό συμμετοχικό, ερευνητικό, βιωματικό ρόλο σε ένα μαθητοκεντρικό σχολείο που τον βοηθά να φέρνει τη ζωή, 344
την καθημερινότητα και να την μετατρέπει σε σχολική γνώση. Η γνώση είναι σύνθετη με την ενεργό συμμετοχή του μαθητή και την ανάπτυξη της κριτικής σκέψης που προετοιμάζουν το μαθητή για αυτόνομη δράση στη μάθηση. Ο μαθητής χρειάζεται ένα ασφαλές περιβάλλον μάθησης που θα τον διευκολύνει σε μια διαδικασία κριτικής πρόσβασης στη νέα γνώση, στην ανάπτυξη κατάλληλων δεξιοτήτων στην ενίσχυση της ικανότητας να επιλύει προβλήματα και να λαμβάνει αποφάσεις και αύξηση των επιδόσεων του μαθητή. ΤΑ ΑΝΤΙΚΕΙΜΕΝΑ-ΜΑΘΗΜΑΤΑ-ΔΙΔΑΚΤΕΑ ΥΛΗ: Ο Ντιούι θέλει το σχολείο να είναι για τους μαθητές και όχι για τα μαθήματα, δεν τον ενδιαφέρει η ποσότητα της γνώσης αλλά η ποιότητα της μάθησης, όπου οι μαθητές πραγματεύονται ένα θέμα από διάφορες οπτικές γωνίες με τη μορφή της εργαστηριακής και ανακαλυπτικής διαδικασίας. θα λέγαμε ότι είναι ο πρόδρομος των σημερινών καινοτόμων προγραμμάτων και της μεθόδου project, της διεπιστημονικότητας και διαθεματικότητας της γνώσης που οδηγούν το μαθητή κοντά στην πραγματικότητα και στη ζωή. Έβαλε τα θεμέλια της προσωπικής εξερεύνησης του μαθητή, της καινοτομίας, της εξωσχολικής δραστηριότητας, για να φέρει το σχολείο στη ζωή και τη ζωή της κοινωνίας μέσα στο σχολείο. Ο Ντιούι τόνιζε το άνοιγμα του σχολείου στην κοινωνία και την ενεργητική συμμετοχή των μαθητών. Ο ΠΑΡΑΓΟΝΤΑΣ-ΕΚΠΑΙΔΕΥΤΙΚΟΣ: Ο Ντιούι επαναπροσδιορίζει το ρόλο του δασκάλου, ο οποίος γίνεται συνεργάτης και βοηθός στο έργο του μαθητή. Ο εκπαιδευτικός γίνεται συνερευνητής της γνώσης ακολουθώντας τα ενδιαφέροντα των μαθητών με άμεση επικοινωνία δασκάλου- μαθητών χωρίς το δασκαλοκεντρικό τρόπο μάθησης και το μάθημα το προσαρμόζει ο εκπαιδευτικός ανάλογα με τις συνθήκες του σχολείου, τα βιώματα και τις εμπειρίες των μαθητών, βοηθώντας στην εποικοδομητική προσέγγιση της μάθησης με τη διδασκαλία επικεντρωμένη στον μαθητή. Αλλάζει το δασκαλοκεντρικό μοντέλο διδασκαλίας και θεωρεί τον εκπαιδευτικό συνεργάτη και συνδημιουργό της γνώσης μαζί με το μαθητή, έναν μαθητή που έχει την δική γνωστική ανάπτυξη και προσωπική αντίληψη για τη ζωή. Ο εκπαιδευτικός προσπαθεί να βοηθήσει την ικανότητα ανάπτυξης κάθε μαθησιακής ευκαιρίας, αξιοποιώντας τη σχολική και εξωσχολική μάθηση, προβάλλοντας τη δημιουργικότητα και τη κριτική σκέψη σε όλους του μαθητές. Ο εκπαιδευτικός βοηθάει ώστε όλοι οι μαθητές να γνωρίζουν και να κατανοούν ποιοι είναι οι στόχοι του 345
αναλυτικού προγράμματος, ποιες γνώσεις και δεξιότητες πρέπει να αποκτήσουν και να πείσει τους μαθητές πόσο σημαντική είναι η γνώση ως μια φυσική αυτόνομη δραστηριότητα. Ο εκπαιδευτικός ανανεώνει τους μαθητές, ανανεώνεται και ο ίδιος μέσα από τις συνεχείς αλλαγές. Ο εκπαιδευτικός μπορεί να αυξάνει τις απαιτήσεις των μαθητών και τη συμβολή τους στην εκπαιδευτική διαδικασία, να έχουν ευκαιρίες στη διαμόρφωση των συνθηκών για να εργάζονται δημιουργικά, να διαπραγματεύονται τη συνέπεια εφαρμογής των κανόνων, να έχουν πλούσια σχολική ζωή. Ο εκπαιδευτικός είναι φορέας της αλλαγής και της καινοτομίας, κάτι που σήμερα αποτελεί στοιχείο κάθε εκπαιδευτικής μεταβολής. Ο εκπαιδευτικός είναι κοντά στο μαθητή και τις ιδιαίτερες μαθησιακές ανάγκες του, τις ιδιαιτερότητες, προσαρμόζοντας το μάθημα στις γνωστικές ικανότητες, θέτοντας τα θεμέλια της σύγχρονης γνωστικής ψυχολογίας. Η ΔΟΜΗ ΤΟΥ ΑΝΑΛΥΤΙΚΟΥ ΠΡΟΓΡΑΜΜΑΤΟΣ: Ο Ντιούι προβάλλει το νεωτερισμό στο αναλυτικό πρόγραμμα και για πρώτη φορά στην εποχή του αγγίζει τη συνδιαμόρφωση του στόχου, του πλαισίου και της διδακτικής μεθοδολογίας, αναδεικνύει ιδιαίτερη βαρύτητα στην ποιότητα και το περιεχόμενο της παρεχόμενης εκπαίδευσης και στις διδακτικές μεθόδους, οι οποίες έχουν σήμερα ιδιαίτερη αξία, όπως η ομαδοσυνεργατική διδασκαλία, η διαθεματικότητα και η βιωματική μάθηση στο σύγχρονο σχολείο. Προσπαθεί να πείσει ότι το αναλυτικό πρόγραμμα είναι αναγκαίο να προσαρμόζεται κάθε φορά με τη συμμετοχή του εκπαιδευτικού στις ιδιαίτερες ανάγκες του μαθητή και σύμφωνα με τις τοπικές ανάγκες κάθε σχολείου. Είναι ο εκπαιδευτικός ο θεμελιωτής της καινοτομίας, της ευέλικτης ζώνης που εφαρμόζεται σήμερα στο σύγχρονο σχολειό, στο αναλυτικό μας πρόγραμμα, όπου ο μαθητής και ο εκπαιδευτικός βιώνουν κάθε μορφή μάθησης μέσα από τη μέθοδο project, το portfolio και την αυοαξιολόγηση της εργασίας τους, τα καινοτόμα προγράμματα, την συνεργασία μεταξύ των σχολείων, των ομαδικών εργασιών. Ανακεφαλαιώνοντας: ο Ντιούι ξεχωρίζει την αξία του κοινωνικού ελέγχου, την εμβάθυνση της αξίας της ελευθερίας και την ανάλυση της έννοιας του σκοπού και του στόχου. Ο ίδιος μιλάει για την ευθύνη και τη συνευθύνη, τη λειτουργία και τη συν-λειτουργία, την εμπειρία μέσα από την οποία συγκροτείται και αναδεικνύεται η προοδευτική εκπαίδευση ως ανώτερη διαδικασία της παραδοσιακής. Ως μεγάλος παιδαγωγός ο Ντιούι έθεσε τα θεμέλια της σύγχρονης παιδαγωγικής ενός σχολείου μαθητοκεντρικού με ιδιαίτερη βαρύτητα στην προσωπική εμπλοκή του 346
μαθητή, κατά τη μάθηση και έθεσε τις βάσεις της γνωστικής ικανότητας κάθε ατόμου και του ατομικού τρόπου μάθησης. Πρώτα ο μαθητής ως άνθρωπος με τις ιδιαίτερες ικανότητες και ενδιαφέροντα και μετά η ποσότητα της γνώσης. Ο Ντιούι είναι διαχρονικός και επίκαιρος επιστήμονας, παιδαγωγός που ασχολήθηκε για το πώς να μάθει ο μαθητής και το τι είναι αναγκαίο να γνωρίζει, καθώς και με τον τρόπο απόκτησης της γνώσης, για να την εκμεταλλεύεται για παραπέρα γνώση. Ο ίδιος θα λέγαμε έδωσε βαρύτητα στη απόκτηση και τη διαδικασία της γνώσης, για να οδηγηθεί ο ίδιος ο μαθητής στη μεταγνώση και τρόπο απόκτησης της νέας γνώσης, τη διαδικασία μέσα από την οποία ο μαθητής θα γίνει συνερευνητής και συμμέτοχος στη γνώση. Βιβλιογραφία 1.Κλεάνθους Παπαδημητρίου Μ., (1952). Η Νέα Αγωγή. Θεωρία και Μέθοδοι, Βιβλία για όλους, Αθήνα, Τόμος Α. 2. Dewey John, (1924). Tα Σχολεία της Εργασίας, Α.Ι. Ράλλης, Αθήνα. 3. Dewey John, (1938).Εμπειρία και εκπαίδευση, εκδόσεις Γλάρος, 1980 Αθήνα. 4. Ηeiland H., (2000). «Dewey John» στο Jean Houssaye (επιμέλεια), Δεκαπέντε Παιδαγωγοί. Σταθμοί στην Ιστορία της Παιδαγωγικής Σκέψης, Μεταίχμιο, Αθήνα. 5. Judy Harris Helm, Lillian Katz, (1998). Μέθοδος Project και Προσχολική Εκπαίδευση. Μικροί ερευνητές, στον Κώστα Χρυσαφίδη, Ευγενία Κουτσουβάνου (επιμέλεια), Μεταίχμιο, Αθήνα. 6.Χρυσαφίδης Κ., (1994). Βιωματική Επικοινωνιακή Διδασκαλία. Gutenberg. Ξενόγλωσσα δημοσιεύματα Dewey J., (1916). Democracy and Education. An Introduction to the Philosophy of Education, the Free Press. Εγκυκλοπαίδειες 1. Williams G.R., (1991). Παιδαγωγική Ψυχολογική Εγκυκλοπαίδεια Λεξικό, Ελληνικά Γράμματα, Αθήνα, τόμος Ε. 2. Παγκόσμιο Βιογραφικό Λεξικό (Αλέξης Δημαράς). Παναγόπουλος Αθανάσιος, εκπαιδευτικός 347
348