Η Κοινωνία των μελισσών

2012-2013 Μέλι, ένας θησαυρός υγείας και δύναμης Η Κοινωνία των μελισσών Ερευνητική Εργασία Α Τάξης 1 ου Γενικού Λυκείου Πάτρας Ομάδα Α Επιβλέπουσα Καθηγήτρια: Μαριάννα Δημητροπούλου 1

ΠΙΝΑΚΑΣ ΠΕΡΙΕΧΟΜΕΝΩΝ ΕΙΣΑΓΩΓΗ....3 Η ΚΟΙΝΩΝΙΑ ΤΩΝ ΜΕΛΙΣΣΩΝ...3 Η ΚΑΤΑΓΩΓΗ ΤΩΝ ΜΕΛΙΣΣΩΝ.4 Η ΒΙΟΛΟΓΙΑ ΤΗΣ ΜΕΛΙΣΣΑΣ.4 Η ΒΑΣΙΛΙΣΣΑ...6 ΟΙ ΕΡΓΑΤΡΙΕΣ...8 Ο ΚΗΦΗΝΑΣ.. 10 Ο ΒΙΟΛΟΓΙΚΟΣ ΚΥΚΛΟΣ ΤΗΣ ΜΕΛΙΣΣΑΣ.. 10 ΡΥΘΜΙΣΗ ΤΗΣ ΘΕΡΜΟΚΡΑΣΙΑΣ.11 ΜΑΘΗΜΑΤΑ ΠΟΥ ΜΑΣ ΔΙΔΑΣΚΟΥΝ ΟΙ ΜΕΛΙΣΣΕΣ..12 ΜΕΛΙΣΣΑ ΚΑΙ ΑΡΧΑΙΟΛΟΓΙΚΑ ΕΥΡΗΜΑΤΑ 13 ΒΙΒΛΙΟΓΡΑΦΙΑ.....17 2

ΕΙΣΑΓΩΓΗ Όλοι μας έχουμε δει μέλισσες να πετούν από λουλούδι σε λουλούδι. Όλοι μας έχουμε απολαύσει το μέλι, τη μοναδική αυτή θρεπτική τροφή που οι μέλισσες μας προσφέρουν εδώ και χιλιάδες χρόνια. Ο κόσμος των μελισσών είναι ο κόσμος της συνεργασίας, της εργατικότητας και της ομαδικότητας. Θα μάθουμε λοιπόν, πως ζουν αυτά τα όμορφα έντομα, πως εργάζονται για να μας δώσουν το μέλι, αλλά και τα μυστικά της καθημερινής τους ζωής. 1. Η ΚΟΙΝΩΝΙΑ ΤΩΝ ΜΕΛΙΣΣΩΝ Οι Έλληνες ανέκαθεν ήταν στενά δεμένοι με τον κόσμο των μελισσών. Ο πρώτος που ασχολήθηκε επιστημονικά με αυτές 300 χρόνια π.χ., ήταν ο Αριστοτέλης. Την εποχή εκείνη, ο Υμηττός ήταν το ιερό βουνό των μελισσουργών και το θαυμάσιο μέλι του ήταν γνωστό πέρα από τα σύνορα της Αρχαίας Ελλάδας. Στην Αρχαία Ελλάδα, ο Ιπποκράτης συνιστούσε το μέλι για πολλές ασθένειες, ενώ ο Διογένης έγραφε: «Οι ηλικιωμένοι που τρώνε μόνο μέλι και ψωμί ζουν πάρα πολλά χρόνια». Ο Δημόκριτος από τα Άβδηρα έζησε 109 χρόνια γιατί όπως έλεγε: «Μέλι μέσα, λάδι απ έξω». Άλλοι, όπως ο Ζήνωνας και ο Πυθαγόρας, έφτασαν σε πολύ μεγάλη ηλικία, γιατί τρέφονταν αποκλειστικά με μέλι και ψωμί. Στην Αρχαία Ελλάδα η μέλισσα ήταν ιερή και ήταν το σύμβολο της ευφράδειας. 3

2. Η ΚΑΤΑΓΩΓΗ ΤΩΝ ΜΕΛΙΣΣΩΝ Οι μέλισσες εμφανίστηκαν στη γη πριν από 80 εκατομμύρια χρόνια περίπου και εξελίχθηκαν από έντομα που έμοιαζαν με σφίγγες (Michener 1974). Σήμερα σε όλο τον κόσμο υπάρχουν πάνω από 20.000 είδη μελισσών και 700 γένη. Ανάμεσα σε αυτές και η κοινή μέλισσα Apis Meliferal. Πιστεύεται ότι το σημείο απ όπου άρχισε η διασπορά της Apis Melifra, ήταν η περιοχή της Ινδικής χερσονήσου και της Νοτιοανατολικής Ασίας. Το ελάχιστο μέγεθος μέλισσας είναι 2 χιλιοστά και το μέγιστο 39 χιλιοστά (Rindener, 1986). 3. Η ΒΙΟΛΟΓΙΑ ΤΗΣ ΜΕΛΙΣΣΑΣ Η μέλισσα είναι κοινωνικό έντομο και ζει σε πολυάριθμες, καλά οργανωμένες κοινωνίες, τα μελίσσια. Κάθε μελίσσι περιλαμβάνει μερικές χιλιάδες μέλισσες, 40.000 ή και περισσότερες στις αρχές του καλοκαιριού, οι οποίες έχουν διαφοροποιηθεί σε τρεις τάξεις, τις εργάτριες που αποτελούν το σύνολο σχεδόν του πληθυσμού, τους κηφήνες και τη βασίλισσα.το σώμα της μέλισσας αποτελείται από τρία μέρη: Το κεφάλι Τον θώρακα και Την κοιλιά 4

συνολικού μήκους 1,5 εκ., περίπου στο μέγεθος ενός μέτριου φιστικιού. Η μέλισσα έχει τρίχωμα διαφορετικού χρώματος στο σώμα της. Αυτές οι τρίχες κάνουν τις ρίγες των μελισσών να φαίνονται καφέ και κίτρινες. Στο κεφάλι της έχει δεξιά και αριστερά δύο μεγάλα μάτια, που αποτελούνται από 13.000 περίπου μικρά μάτια το καθένα και έτσι έχει τη δυνατότητα, να βλέπει ταυτόχρονα μπροστά, πίσω, πάνω και κάτω. Στο κέντρο του κεφαλιού της έχει ακόμα τρία απλά μάτια, που σχηματίζουν τρίγωνο. Έχει δύο κεραίες, που είναι σαν δέκτες ραδιοφώνου. Είναι τα όργανα της ακοής και της όσφρησης. Στο στόμα η μέλισσα έχει μία γλώσσα μακριά, παχιά και εύκαμπτη. Στην άκρη είναι σαν προβοσκίδα με μικρό κουταλάκι, που είναι μαζί όργανο αφής και γεύσης. Όταν δε την μεταχειρίζεται, την κρατά κουλουριασμένη στην κοιλιά της. Με την προβοσκίδα ρουφά το νέκταρ από τα λουλούδια. Από το θώρακα ξεφυτρώνουν δύο ζευγάρια διάφανα, λεπτά αλλά δυνατά φτερά, σα μεμβράνη από ζελατίνη, ώστε να μπορούν να πετάξουν μακριά για τροφή. Το γρήγορο κούνημα των φτερών τους, προκαλεί ένα χαρακτηριστικό ήχο, το γνωστό μας «ζουζούνισμα». Τα έξι (6) πόδια της μέλισσας, είναι κι αυτά τριχωτά και τελειώνουν στις άκρες τους σε νύχια αγκιστρωτά. Στα πίσω πόδια της, έχει μικρές κοιλότητες που λέγονται «καλάθια». Αυτά μοιάζουν σαν κίτρινα μπαλόνια, γιατί εκεί βάζει τη γύρη από τα άνθη. Η κοιλιά της μέλισσας αποτελείται από έξι (6) δαχτυλίδια. Στην άκρη της κοιλιάς υπάρχει το κεντρί το οποίο είναι κούφιο, μοιάζει σαν τρυπανάκι και συγκοινωνεί με έναν αδένα, που έχει μέσα δηλητήριο. Είναι το μοναδικό της όπλο εναντίον των εχθρών της. Όταν ενοχληθεί, αμύνεται με το κεντρί αυτό που φέρει στα άκρο του μικρά αγκίστρια στραμμένα προς τα μέσα. Έτσι, όταν βυθιστεί σε έναν ελαστικό ιστό, όπως το δέρμα του ανθρώπου, η μέλισσα είναι αναγκασμένη να εγκαταλείψει το κεντρί με τα σπλάχνα που είναι συνδεδεμένα μαζί του και κατά συνέπεια πεθαίνει. Οι κηφήνες δεν έχουν κεντρί. 5

Η μέλισσα δεν αναπνέει όπως ο άνθρωπος, αλλά έχει τρύπες στο σώμα, μέσα από τις οποίες περνά ο αέρας. Η μέλισσα την άνοιξη και το καλοκαίρι τρέφεται από τη γύρη και το γλυκό νέκταρ των λουλουδιών. Το χειμώνα τρέφεται με μέλι, που έχει αποθηκεύσει στις κηρήθρες της κυψέλης. 4. Η ΒΑΣΙΛΙΣΣΑ Η βασίλισσα είναι η μοναδική γόνιμη θηλυκή μέλισσα στην κυψέλη. Ζει στη μέση της κυψέλης και είναι η αρχηγός της. Είναι εύκολο να την αναγνωρίσει κανείς, από το αρκετά μεγαλύτερο σώμα της σε σχέση με τις άλλες μέλισσες και τα πολύ κοντύτερα φτερά της. Γονιμοποιεί μια φορά στη ζωή της από τους κηφήνες και η αποκλειστική της αποστολή είναι να γεννάει τα αυγά στα ειδικά εξάγωνα κελιά (ένα στο κάθε κελί), που ετοίμασαν οι εργάτριες γι αυτό το σκοπό. Γεννάει δύο ειδών αυγά: Τα γονιμοποιημένα, από τα οποία βγαίνουν οι εργάτριες και Τα αγονιμοποίητα, από τα οποία βγαίνουν οι κηφήνες. Τη βασιλική προνύμφη τη θρέφουν οι εργάτριες με διαλεχτή τροφή, το βασιλικό πολτό, ενώ τις υπόλοιπες με μέλι και γύρη. Υπάρχει πιθανότητα όμως να θραφούν με βασιλικό πολτό και περισσότερες από μία προνύμφες. Έτσι μπορεί να γεννηθούν 2 ή 3 νέες βασίλισσες στην κυψέλη. Μόλις εμφανιστεί η πρώτη, τρώει το κέρινο σκέπασμα από τα κελιά των άλλων, που προορίζονται επίσης για βασίλισσες, και τις σκοτώνει, ώστε να μείνει η μοναδική βασίλισσα στη κυψέλη. 6

Την άνοιξη, η βασίλισσα πρέπει να κάνει το ταξίδι του γάμου της. Βγαίνει λοιπόν στην είσοδο της κυψέλης και βουίζει δυνατά, προσκαλώντας έτσι τους κηφήνες να την ακολουθήσουν. Πετάει όλο και ποιό ψηλά, ώστε να εξαντληθούν οι κηφήνες και να γονιμοποιηθεί με τους δυνατότερους. Επιστρέφει στην κυψέλη, ενώ οι κηφήνες πεθαίνουν, και αρχίζει να γεννάει αυγά μέσα στις κυψέλες (2000 3000 αυγά την ημέρα επί 4-5 χρόνια). Αυτή η αποστολή της είναι τόσο σημαντική, ώστε δεν έχει χρόνο ούτε να φάει, ούτε να πλυθεί. Έχει γύρω τις πολλές μέλισσες που τη φροντίζουν, την ταΐζουν στο στόμα με γύρη και βασιλικό πολτό και τη καθαρίζουν. Έχει επίσης τους προσωπικούς φρουρούς της, που έχουν διαταγή να επιτίθενται σε όποιον την ενοχλήσει. Όταν η νέα βασίλισσα επιστρέφει μετά τη γαμήλια πτήση της στην κυψέλη, τα πράγματα γίνονται δύσκολα, γιατί παλιά και νέα βασίλισσα δεν χωρούν πια στη ίδια κυψέλη και αρχίζει μεταξύ τους άγριος αγώνας. Η παλιά βασίλισσα προσπαθεί να σκοτώσει ή να διώξει τη νέα. Τελικά οι νέες εργάτριες προστατεύουν τη βασίλισσά τους και διώχνουν την παλιά, που την ακολουθούν οι παλιές μέλισσες σαν πιστοί οπαδοί. Η διωγμένη βασίλισσα σταματάει συνήθως σε ένα κλαδί δέντρου, οπότε μαζεύονται γύρω της και οι υπόλοιπες μέλισσες και σχηματίζουν ένα είδος τσαμπιού σταφυλιού. Εκεί ξαναρχίζουν το έργο τους εκτός αν κάποιος μελισσοκόμος τις μαζέψει και τις τοποθετήσει σε κυψέλη. Έτσι δημιουργείται μία νέα κοινωνία μελισσών, δηλαδή μία κυψέλη. 7

5. ΟΙ ΕΡΓΑΤΡΙΕΣ Η εργάτρια είναι η μικρότερη σε μέγεθος του μελισσιού. Έχει κοντή κοιλιά, μακριά φτερά, μακριά προβοσκίδα και κεντρί. Οι εργάτριες ασχολούνται με την συλλογή της γύρης και του μελιού, άλλες κατασκευάζουν κελιά και άλλες ανατρέφουν τις νύμφες. Ο διαχωρισμός της εργασίας εξαρτάται από την ηλικία που έχουν οι μέλισσες. Τις πρώτες μέρες της ζωής τους τις περνούν καθαρίζοντας τα κελιά όπου μεγάλωσαν έτσι η βασίλισσα μπορεί και πάλι να ξαναφήσει τα αυγά της εκεί. Μετά από τρείς μέρες περίπου, αλλάζουν εργασία και αρχίζουν να τρέφουν τις πιο ηλικιωμένες νύμφες. Αφού περάσουν άλλες τρεις ημέρες, τότε ταΐζουν τις πιο νεαρές νύμφες με μέλι, γύρη και «βασιλικό πολτό». Σε αυτό το σημείο, οι ακούραστες εργάτριες για πρώτη φορά βγαίνουν έξω από την κυψέλη και κάνουν τις πρώτες μικρές αναγνωριστικές πτήσεις. Μόλις φτάσουν στην ηλικία των δέκα ημερών εγκαταλείπουν την εργασία της τροφού και παύουν να ενδιαφέρονται για τα αυγά ή για τις νύμφες. Ασχολούνται σε αυτή την περίοδο με τα «οικιακά». Παίρνουν το μέλι που φέρνουν από έξω οι άλλες μέλισσες και το βάζουν στις αποθήκες. Αρχίζουν να κατασκευάζουν τα νέα κελιά, μεταφέρουν έξω από την κυψέλη τις νεαρές συντρόφισσες τους. Την εικοστή ημέρα γίνονται «φύλακες» της κυψέλης και είναι έτοιμες να επιτεθούν σε κάθε «ξένο» που θα ήθελε να παραβιάσει το οικογενειακό τους άσυλο. Στην είσοδο της κυψέλης υπάρχουν 20 με 30 φύλακες, που ελέγχουν κάθε μέλισσα που φτάνει εκεί. Πολύ γρήγορα όμως, αφήνουν την φύλαξη για να ασχοληθούν με το τελευταίο τους καθήκον. Πετούν στη εξοχή και συλλέγουν γύρη και μέλι. Αυτή είναι η εργασία τους μέχρι να πεθάνουν. Μερικές από αυτές είναι «εξερευνήτριες», έχουν δηλαδή καθήκον να βρίσκουν νέα φυτά για τη διατροφή. Οι εξερευνήτριες, όταν βρουν καινούριες πηγές διατροφής, π.χ. μερικά λουλούδια που μόλις ανθίζουν, τότε γυρίζουν πίσω στην κυψέλη και αρχίζουν να «χορεύουν» πάνω στις κερήθρες. Με αυτό τον τρόπο ανακοινώνουν στις συντρόφισσές τους την κατεύθυνση, την απόσταση και το είδος της τροφής που έχουν βρει. 8

Πρώτοι οι Έλληνες και ειδικά ο Αριστοτέλης, ανακάλυψαν αυτή την συμπεριφορά εδώ και χιλιάδες χρόνια, χωρίς όμως να μπορέσουν να καταλάβουν τη σημασία που είχαν αυτοί οι χοροί. Ο μεγάλος γερμανός βιολόγος Karl von Frisch (βραβείο Νόμπελ ιατρικής και βιολογίας 1972) για αρκετά χρόνια μελέτησε αυτά τα έντομα (με όποιον τρόπο διακρίνουν τα χρώματα, τις οσμές, τη σημασία των χορών). Σύμφωνα με τον Frisch, υπάρχουν δύο είδη: «ο κυκλικός χορός και ο χορός της κοιλιάς». Οι εξερευνήτριες χορεύουν κυκλικά όταν έχουν βρει τροφή σε μικρή απόσταση (λιγότερο από 25μ.) από την κυψέλη, χωρίς όμως να δείχνουν την κατεύθυνση. Όταν η τροφή βρίσκεται σε μεγαλύτερη απόσταση από 25μ., τότε ο κύκλος γίνεται μισοφέγγαρο. Αν πάλι η απόσταση της τροφής είναι πάνω από 100μ., τότε έχουμε τον «χορό της κοιλιάς», που έχει σχήμα «8». Ο «χορός της κοιλιάς» δείχνει την απόσταση, το είδος της τριβής και την κατεύθυνση που πρέπει να πάρουν για να την βρουν. Το είδος της τροφής που βρέθηκε, το αναγνωρίζουν από το άρωμα που φέρνουν μαζί τους οι εξερευνήτριες. Αυτές, όταν χορεύουν πάνω στην κερήθρα,χρησιμοποιούν το κάθετο για να δείξει την κατεύθυνση του ήλιου. Αν π.χ. η τροφή βρίσκεται 10 μοίρες δεξιά από τον ήλιο,η ίσια γραμμή βρίσκεται 10 μοίρες δεξιά της καθέτου. Η απόσταση της τροφής είναι πιο κοντά στην κυψέλη, όταν η ταχύτητα του χορού είναι πιο μεγάλη. Ο G.A. Rysch έκανε πειράματα με τις μέλισσες και ανακάλυψε το θαυμάσιο φαινόμενο της "αναγέννησης". Όπως είπαμε, σε αυτή την κοινωνία οι διάφορες ομάδες εργασίας χωρίζονται ανάλογα με την ηλικία. Αν π.χ. πάρουμε από την κυψέλη όλες τις εργάτριες που ασχολούνται με τη συλλογή της γύρης και του μελιού(συνήθως ηλικίας 20 ημερών),τότε οι νεαρές μέλισσες(ηλικίας 6 ημερών) που ασχολούνται με τη διατροφή των νυμφών τις αντικαθιστούν και ψάχνουν για τροφή. Αν πάλι πάρουμε όλες τις εργάτριες που 9

κατασκευάζουν κελιά,τότε τις αντικαθιστούν οι πιο ηλικιωμένες μέλισσες. Έτσι σώζεται η καλή λειτουργία του "υπέρ- οργανισμού" που λέγεται κυψέλη. 6. Ο ΚΗΦΗΝΑΣ Είναι το αρσενικό άτομο του μελισσιού. Έχει κοντή προβοσκίδα, μεγάλα μάτια, φαρδιά κοιλιά και θώρακα. Σε αντίθεση με την εργάτρια δεν έχει κεντρί, ούτε όργανα συλλογής τροφής και παραγωγής αερίου. Οι κηφήνες παράγουν θερμότητα και ζεσταίνουν το γόνο, αερίζουν την κυψέλη το καλοκαίρι κουνώντας τα φτερά τους. Διαμοιράζουν το νέκταρ και γονιμοποιούν τη βασίλισσα. Δεν είναι λοιπόν οι τεμπέληδες εραστές όπως συνήθως πιστεύουμε, αλλά ο ρόλος τους είναι σημαντικός. Σε ένα μελίσσι, όπου υπάρχουν περίπου 30.000-40.000 μέλισσες, υπάρχουν μερικές εκατοντάδες κηφήνες, που ζουν 20-30 μέρες. Τις πρώτες μέρες της ζωής τους τρέφονται εξολοκλήρου από τις νεαρές εργάτριες, ενώ στη συνέχεια αρχίζουν να τρέφονται μόνοι τους με αποθηκευμένο μέλι και γύρη. Όταν πετούν, συγκεντρώνονται σε συγκεκριμένες περιοχές, που λέγονται «περιοχές συγκέντρωσης κηφήνων» και περιμένουν την βασίλισσα για να ερωτοτροπήσουν και να ζευγαρώσουν μαζί της. 7. Ο ΒΙΟΛΟΓΙΚΟΣ ΚΥΚΛΟΣ ΤΗΣ ΜΕΛΙΣΣΑΣ Η μέλισσα για να ολοκληρώσει την ανάπτυξη της διέρχεται από τρία στάδια, το αυγό, την προνύμφη και τη νύμφη. Όλα τα αυγά προέρχονται από τη βασίλισσα του μελισσιού, είναι μεγάλα και στενόμακρα και έχουν χαρακτηριστική θέση μέσα στο κελί. Τα αυγά της τρίτης ημέρας είναι έτοιμα για την εκκόλαψη της προνύμφης. Οι αναπτυσσόμενες προνύμφες τρέφονται από τις εργάτριες μέλισσες με βασιλικό πολτό, γύρη και μέλι μέχρι την ημέρα που θα σφραγιστούν τα κελία με κερί. Αφού σφραγιστούν τα κελία, οι προνύμφες πλέκουν κουκούλι και περνούν στο στάδιο της νύμφης. Για κάθε διαφορετικό άτομο απαιτείται διαφορετικός συνολικός χρόνος ανάπτυξης του ατόμου. Για τη βασίλισσα απαιτούνται 16 ημέρες από την ημέρα ωοτοκίας, για την εργάτρια 21 και για τον κηφήνα 24 ημέρες. Το μέλι είναι το μοναδικό τρόφιμο του ανθρώπου που παράγεται από έντομα 10

Η μέση εργάτρια μέλισσα παράγει το 1\2 από ένα κουταλάκι του γλυκού μέλι στη διάρκεια της ζωής του. Οι μέλισσες πρέπει να επισκεφτούν περίπου 4 εκατομμύρια λουλούδια για την παραγωγή ενός κιλού μελιού. Η μέση εργάτρια μέλισσα επισκέπτεται περισσότερα από 2.000 λουλούδια μια καλή ημέρα ( 50 έως 100 λουλούδια κατά τη διάρκεια μιας πτήσης συλλογής ) ώσπου να γεμίσει ο πρόλοβός της με νέκταρ και να γυρίσει στην κυψέλη. Χρειάζονται 1.600 τέτοιες πτήσεις για να παραχθούν 30 γραμμάρια μελιού. Οι μέλισσες πετούν περίπου 177.000 χιλιόμετρα για να φέρουν το νέκταρ που χρειάζεται για την παραγωγή ενός κιλού μελιού. Οι μέλισσες θα ταξιδέψουν σε απόσταση μέχρι 1,5-3 χιλιόμετρα από την κυψέλη για να συλλέξουν νέκταρ. Περίπου 30 γραμμάρια μελιού θα αρκούσαν σαν «καύσιμο» για να κάνει μία μέλισσα το γύρο του κόσμου. Μια αποικία μελισσών μπορεί να παράγει 0-100 κιλά μέλι ετησίως ανάλογα με τις ανθοφορίες, τον πληθυσμό της και την τέχνη του μελισσοκόμου. 8. ΡΥΘΜΙΣΗ ΤΗΣ ΘΕΡΜΟΚΡΑΣΙΑΣ Οι μέλισσες είναι δραστήριες μεταξύ 10 και 38 С. Όταν η θερμοκρασία είναι υψηλή, ομάδες εργατριών τοποθετημένες μέσα και έξω από την είσοδο της κυψέλης κινούν τα φτερά τους και κατευθύνουν ένα ρεύμα αέρα από έξω, προς το εσωτερικό της κυψέλης κι ένα άλλο με αντίστροφη κατεύθυνση. Ταυτόχρονα μία άλλη ομάδα εργατριών μεταφέρει νερό και να τοποθετεί σε σταγόνες, σε διάφορα σημεία του εσωτερικού της κυψέλης. Με τον αερισμό το νερό εξατμίζεται και προκαλείται πτώση της θερμοκρασίας. Όταν η θερμοκρασία είναι χαμηλή, οι εργάτριες σχηματίζουν τη μελισσόσφαιρα, μια συμπαγή στοιβάδα που αποτελείται από πολλές μέλισσες τοποθετημένες πυκνά η μια δίπλα στην άλλη. Το πάχος αυτής της στιβάδας μεταβάλλεται ανάλογα με τις μεταβολές της θερμοκρασίας. Μέσα σε αυτή τη σφικτή στοιβάδα η μάζα των υπολοίπων μελισσών είναι χαλαρή. Οι μέλισσες κυκλοφορούν, καταναλώνουν μέλι, και με μικροσυστάσεις των θωρακικών μυών παράγουν την απαιτούμενη για την επιβίωση θερμοκρασία. 11

9. ΜΑΘΗΜΑΤΑ ΠΟΥ ΜΑΣ ΔΙΔΑΣΚΟΥΝ ΟΙ ΜΕΛΙΣΣΕΣ Σεβασμός στον αρχηγό αλλά και δημοκρατία. Οι εργάτριες ακλουθούν κατά γράμμα τις εντολές της βασίλισσας, τη σέβονται, την προστατεύουν, την περιποιούνται και την φροντίζουν μέχρι την τελευταία μέρα της ζωής της. Μάλιστα, αν αυτή πρέπει να εγκαταλείψει την κυψέλη, της κάνουν ειδικό πρόγραμμα γυμναστικής(την παρενοχλούν για να κινείται περισσότερο), ώστε να χάσει περιττό βάρος για να μπορέσει να πετάξει. Συγχρόνως όμως, οι εργάτριες είναι αυτές που θα αποφασίσουν αν την άνοιξη η παλιά βασίλισσα πρέπει να φύγει και να αντικατασταθεί με μία πιο νέα και δυνατή αρχηγό. Αυτοθυσία για τους άλλους. Κάθε μέλισσα θα χρησιμοποιήσει το κεντρί της για να υπερασπιστεί τον εαυτό της ή την κυψέλη της, θα θυσιαστεί, αφού με το κεντρί της θα φύγει ένα μέρος από το σώμα της με αποτέλεσμα μετά από λίγη ώρα να πεθάνει. Για το καλό του συνόλου, οι μέλισσες δίνουν ακόμα και τη ζωή τους. Οργάνωση. Κάθε μέλισσα, από τις 50.000 που μπορεί να έχει μια συγκεκριμένη αποστολή και προγράμματα. Ξέρει ανά πάσα στιγμή τι πρέπει να κάνει και τίποτα δεν γίνεται τυχαία. Συνεργασία. Οι μέλισσες χτίζουν όλες μαζί τις κηρύθρες, φροντίζουν μαζί τα μικρά αυγά, καθαρίζουν και φρουρούν την κυψέλη ομαδικά. Έτσι, κάθε δουλειά γίνεται πιο γρήγορα και πιο σωστά. 12

10. ΜΕΛΙΣΣΑ ΚΑΙ ΑΡΧΑΙΟΛΟΓΙΚΑ ΕΥΡΗΜΑΤΑ Γνωρίζοντας οι άνθρωποι τη μέλισσα και το μέλι και αναγνωρίζοντας την αξία τους, αποτύπωσαν την εκτίμηση και τον θαυμασμό τους σε πάρα πολλά αντικείμενα όπως κοσμήματα, νομίσματα, αγγεία και άλλα. Τα πιο σημαντικά αρχαιολογικά ευρήματα που σχετίζονται με την μέλισσα είναι: Χρυσό κρεμαστό κόσμημα με δύο μέλισσες (2.000 π.χ. 1.700 π.χ.). Αρχαιολογικό Μουσείο Ηρακλείου. Το πανέμορφο αυτό περίαπτον (φυλακτό) αποτελείται από 2 μέλισσες την ώρα που πετούν αντικριστά και κρατούν ανάμεσα στα πόδια τους μια κηρήθρα. Επάνω από τα κεφάλια τους βρίσκεται ένας χρυσός συρμάτινος κλωβός και στο εσωτερικό του υπάρχει ένα χρυσό σφαιρίδιο, ίσως μια σταγόνα μελιού ή κατ άλλους ένας κόκκος γύρης, και από τα φτερά και το κεντρί κρέμονται μικροί χρυσοί δίσκοι με κοκκιδωτή διακόσμηση. Οι δύο ερωτευμένες μέλισσες, όπως πολλοί τις ονομάζουν, είναι οι ποιο αξιόπιστοι μάρτυρες, που αποδεικνύουν ότι η μέλισσα, το μέλι και η μελισσοκομία ήταν γνωστά στη Μινωική Κρήτη. 13

Ένα χρυσό κόσμημα, πολύσημο, πολύ μικρού μεγέθους. Ανάμεσα σε άλλα χρυσά αντικείμενα βρέθηκε το 2010 σε τάφο στην αρχαία Ελεύθερνα στο Ρέθυμνο της Κρήτης ένα μοναδικής ομορφιάς χρυσό κόσμημα που απεικονίζει μια θεά-μέλισσα-άνθος. Παρά το μικρό του μέγεθος (2-3 εκ.), είναι ευδιάκριτη η μορφή μιας γυναίκας, πιθανώς θεάς, με δαιδαλική κεφαλή με φενάκη (περούκα), χέρια στήμονες, σώμα μέλισσας και φτερά στολισμένα με υπέροχα λουλουδάκια. Αν αντιστραφεί το κόσμημα βάζοντας το πάνω-κάτω η θεά εξαφανίζεται και εμφανίζεται ένα άνθος, ένας κρίνος ή «γρύλος» όπως τον λένε στην Κρήτη. Μια χρυσή μέλισσα που χρονολογείται γύρω στα 1.500 π.χ., εύρημα από τις ανασκαφές της Κνωσού στην Κρήτη. Χρυσή ζώνη με μέλισσες από το «θησαυρό του Καρπενησίου» (Ελληνιστική περίοδος 2ος αι. π.χ.). Αρχαιολογικό Μουσείο Αθηνών. Ανάμεσα σε άλλα ευρήματα από τις ανασκαφές στο Καρπενήσι βρέθηκε μια χρυσή ζώνη με φύλλα, ποικίλα άνθη και καρπούς, και ανάμεσα τους μέλισσες, κάμπιες και πουλιά. 14

Σκεύος για το κάπνισμα των μελισσών (4.500 π.χ. 3.300 π.χ.). Αρχαιολογικό Μουσείο Αθηνών. Πήλινες κυψέλες της Μινωικής εποχής (3.400 π.χ.). Κατά τις ανασκαφές στη Φαιστό στην Κρήτη βρέθηκαν πήλινες κυψέλες της Μινωικής εποχής πολύ παλαιότερης της Ομηρικής Νομίσματα με απεικονίσεις μελισσών. Παραστάσεις σε αμφορείς και αγγεία με σκηνές συλλογής μελιού. Μέλισσα, μόλις τη γνώρισε ο άνθρωπος και αναγνώρισε τη χρησιμότητά της έγινε σύμβολο και της δόθηκε μια σημαντική θέση ανάμεσα στους πρωταγωνιστές της Ελληνικής Μυθολογίας. Το δε μέλι, τροφή εκλεκτή, «θεϊκή» και «ουράνια», αγαπήθηκε για τη γεύση, τη γλύκα, τις θρεπτικές και θεραπευτικές ιδιότητές του και χρήσεις του, θέλοντας θεοί και άνθρωποι τρεφόμενοι με μέλι, να καθαρίσουν την ψυχή και το σώμα από κάθε σφάλμα, κερδίζοντας τη μακροζωία και ελπίζοντας στην αιωνιότητα. 15

16

ΒΙΒΛΙΟΓΡΑΦΙΑ 1. http://xwrapaidiwn.blogspot.gr/2012/04/blog-post_26.html 2. http://www.honeymell.com/code/main.aspx?subcat1lineid=66& CatHeaderID=3&CatLevel=1&control=&languageid=2 3. http://www.bee2bee.gr/index.php?screen=show_content&cid=28 4. http://www.geaolympou.gr/melissa-kai-arxaiologika-eyrhmata/ 5. file:///c:/users/marianna/desktop/%ce%97%20%ce%9c%ce% 95%CE%9B%CE%99%CE%A3%CE%A3%CE%91%20%CE%9 A%CE%91%CE%99%20%CE%A4%CE%9F%20%CE%9C%CE %95%CE%9B%CE%99%20%CE%A3%CE%A4%CE%97%CE% 9D%20%CE%95%CE%9B%CE%9B%CE%97%CE%9D%CE%9 9%CE%9A%CE%97%20%CE%9C%CE%A5%CE%98%CE%9F %CE%9B%CE%9F%CE%93%CE%99%CE%91%20- %20%CE%93%CE%97%20%CE%9F%CE%9B%CE%A5%CE% 9C%CE%A0%CE%9F%CE%A5.htm 6. http://dimstanou.chal.sch.gr/h%20biologia%20tis%20melissas.htm 17