ΠΡΟΫΠΟΘΕΣΕΙΣ ΠΡΟΣΤΑΣΙΑΣ ΚΑΙ ΑΝΑ ΕΙΞΗΣ ΤΗΣ ΦΥΣΙΟΓΝΩΜΙΑΣ ΤΩΝ ΕΛΛΗΝΙΚΩΝ ΤΟΠΩΝ Ιωσήφ Στεφάνου, Καθηγητής ΕΜΠ, Αρχιτέκτων, Πολεοδόµος Εθνικό Μετσόβιο Πολυτεχνείο, Σχολή Αρχιτεκτόνων, Τοµέας Πολεοδοµίας-Χωροταξίας, /ντης Εργαστηρίου Πολεοδοµικής Σύνθεσης KEYWORDS: ΦΥΣΙΟΓΝΩΜΙΑ, ΠΡΟΣΤΑΣΙΑ ΤΟΠΩΝ ΠΕΡΙΛΗΨΗ Στην εισήγηση γίνεται προσπάθεια αφού διευκρινιστούν οι έννοιες της φυσιογνωµίας, της προστασίας και της ανάδειξης των τόπων µε βάση τις πλέον σύγχρονες επιστηµονικές απόψεις, να εντοπιστούν τα χαρακτηριστικά εκείνα των Ελληνικών τόπων που µπορούν να συνεισφέρουν προς µια τέτοια προσπάθεια. Ακολούθως τίθενται τα µεγάλα προβλήµατα που εµφανίζονται όπως η έλλειψη συστηµατικού χωροταξικού σχεδιασµού, η αλόγιστη έως τυχαία εγκατάσταση µονίµων ή προσωρινών εγκαταστάσεων και εξοπλισµών καθώς και η ανεξέλεγκτη και γενικευµένη σε όλο τον Ελληνικό χώρο εκτός σχεδίου δόµηση η οποία έχει υποβαθµίσει, αλλοιώσει και καταστρέψει τους περισσότερους και πλέον αξιόλογους Ελληνικούς τόπους. PREREQUISITES FOR CONSERVING AND ENHANCING THE PHYSIOGNOMY OF GREEK PLACES Joseph Stefanou, Professor N.T.U.A, Architect, Urban Planner National Technical University of Athens, School of Architecture, Department of Urban and Regional Planning, Director of Laboratory of Urban Design KEYWORDS: PHYSIOGNOMY, CONSERVATION OF PLACES SUMMARY This paper initially determines the notions of physiognomy, conservation and enhancement in relation to place, drawing on the latest examples of research in the field; it subsequently attemps to pinpoint the specific characteristics within Greek places that can contribute to these notions. Further, it outlines the considerable problems posed by the lack of reliable planning and design systems, the inconsiderate or even random implementation of permanent or temporary installations and their equipment as well as the uncontrollable and generalised urban development in protected areas, against the national city planning regulations. These have degraded, altered and in some cases completely obliterated the most significant and valuable locations in the country. 1
1. ΓΕΝΙΚΑ Το Εργαστήριο Πολεοδοµικής Σύνθεσης του ΕΜΠ ασχολήθηκε τα τελευταία χρόνια µε µια σειρά ερευνών µε θέµα τη Φυσιογνωµία της Ελληνικής πόλης. Πιστεύουµε ότι στο µέτρο του δυνατού και στο βαθµό που µας το επέτρεψαν οι συνθήκες χρόνου, οι οικονοµικές δυνατότητες κλπ. καταφέραµε να απαντήσουµε σε πολλά από τα ερωτηµατικά που τέθηκαν σχετικά µε το τι είναι φυσιογνωµία και πως εντοπίζεται και αναλύεται αυτή.. Είναι αναµφισβήτητο ότι ένα τέτοιο θέµα δεν εξαντλείται στα πλαίσια µερικών ερευνών. Άλλωστε σ όλες τις εργασίες µας, υποδεικνύεται στο τέλος µία σειρά απαραίτητων επί µέρους ερευνητικών προσπαθειών καθώς και προδιαγράφονται νέοι ορίζοντες και νέες κατευθύνσεις για τέτοιου είδους αναζητήσεις. Ας µη παραβλέπεται ακόµη το γεγονός ότι ένα τόσο ευρύ και παγκόσµιο θέµα στις θεωρητικές του βάσεις έχει µία διαχρονικότητα. Στη συγκεκριµενοποίησή του όµως για συγκεκριµένους τόπους, όπως οι Ελληνικοί τόποι και πόλεις, η επικαιρότητα εµφανίζεται πολλές φορές ιδιαίτερα πιεστική. Αναφερόµαστε π.χ. σε φαινόµενα όπως η Παγκοσµιοποίηση, ή η Ευρωπαϊκή Ενοποίηση, τα οποία µπορούν να επηρεάσουν τη Φυσιογνωµία των Ελληνικών τόπων αρνητικά ή θετικά, σε πολύ µεγάλο βαθµό. Τα φαινόµενα, όµως αυτά, εξελίσσονται µε ταχύτατους ρυθµούς, γεγονός που υποχρεώνει οποιαδήποτε Έρευνα αφενός να τους ακολουθεί και αφετέρου να ξαναεστιάζεται στα φαινόµενα, προκειµένου να παρακολουθεί τις εν τω µεταξύ εξελίξεις τους. Οι προσπάθειες λοιπόν του Εργαστηρίου Πολεοδοµικής Σύνθεσης στρέφονται στην αντιµετώπιση όσο το δυνατόν µεγαλύτερου φάσµατος παραµέτρων που σχετίζονται άµεσα ή έµµεσα µε τη Φυσιογνωµία των τόπων, τόσο σε θεωρητικό όσο και σε πρακτικό επίπεδο. Στο επίπεδο της θεωρίας έχουν ήδη τεθεί τα θέµατα νοηµατικού περιεχοµένου του όρου Φυσιογνωµία ως γνώµη για τη φύση µιας οντότητας, στην προκειµένη περίπτωση της πόλης ως οντότητας, ως χώρας, τόπου δηλαδή µε ιδιαίτερο προσωπικό λόγο και µύθο. Έχει επίσης γίνει αποδεκτό ότι η επιδιωκόµενη από όλους φυσιογνωµία, είτε προς διαφύλαξη είτε προς ανάδειξη, είναι εκείνη που αναφέρεται στην καλή γνώµη που σχηµατίζουµε για µια πόλη, δηλαδή σ αυτή που µας επιτρέπει να διακρίνουµε µια σειρά από ποιότητες, αυτή που εκφράζει µια σειρά ιδιότητες θετικές, ιδιότητες που συγκροτούν το καλό. Βέβαια, η κάθε εποχή έχει τις δικές της αντιλήψεις και διαµορφώνει τις δικές της θέσεις, όχι τόσο γι αυτές καθαυτές τις ιδιότητες, όσο για τις µορφές έκφρασης αυτών των ιδιοτήτων. Είναι δε γεγονός, ότι επειδή ακριβώς η Φυσιογνωµία των τόπων στηρίζεται στις ιδιαιτερότητες των κάθε είδους µορφηµάτων που τους συγκροτούν (µορφηµάτων χώρου, χρόνου και δράσεων ή συµπεριφορών) οι µορφές έκφρασης των ιδιοτήτων του καλού καθορίζουν αποφασιστικά τη φυσιογνωµία του κάθε τόπου σε κάθε Εποχή. Το δίκαιο, η Αλήθεια, η χρησιµότητα, ο σεβασµός, η συµπάθεια και η επικοινωνία, ως ιδιότητες του καλού εξασφαλίζουν το σωστό, το αληθινό, το χρήσιµο, το εν-τάξει, το εντασσόµενο, και το επικοινωνούν στις διάφορες µορφικές εκφράσεις και τις κάνουν θετικές, αποδεκτές, υποδειγµατικές. Η πεποίθηση ότι αυτές οι εκφράσεις υπάρχουν, οδηγούν, στην περίπτωση που οι σύγχρονες µορφές τους δεν έχουν ακόµα αφοµοιωθεί, στη νοσταλγία, στη διακαή και επίµονη αναζήτησή τους σε παρελθούσες εποχές. Έτσι η νοσταλγική διάσταση εµφανίζεται στενά συνδεδεµένη µε τη Φυσιογνωµία µιας πόλης, µε την έκφραση δηλαδή της προσωπικότητάς της, αφού δεν είναι δυνατόν αυτή να νοηθεί στερηµένη από όλες εκείνες τις αρετές που σφράγισαν προηγούµενες καταστάσεις της. Έτσι ο τόπος εµφανίζει προς τα έξω την ισχυρή του προσωπικότητα, την από παλιά θετική του όψη, την ξεχωριστή του ταυτότητα, που πιο πολύ και από την εικόνα του µπορεί να συνοψισθεί στο ίδιο του το όνοµα. Πράγµατι, η πυκνωτική αξία του ονόµατος µιας πόλης για παράδειγµα, τόσο σε λογικές όσο και σε µυθολογικές (συναισθηµατικές) εκφράσεις είναι εντυπωσιακή. Αυτό δεν σηµαίνει ότι κάτι τέτοιο µειώνει την αξία της εικόνας και την ανάγκη εξασφάλισης µιας όσο το δυνατόν πιο ολοκληρωµένης και συνολικής αντίληψής της. Έτσι το τοπίο ως συνολική αντίληψη του συνόλου των εντυπώσεων, 2
αισθητικών (οπτικών, ακουστικών, οσµητικών, γευστικών κλπ.) συναισθηµατικών και ιδεολογικών, είναι αυτό που φέρει τελικά την κύρια ευθύνη γι αυτό που αποκαλούµε Φυσιογνωµία του τόπου. Τα διάφορα πολιτιστικά οικοσυστήµατα διάλεξαν, µέσα στις διάφορες εποχές, τους δικούς τους ιδιαίτερους τρόπους έκφρασης και διατύπωσης αυτής της συνολικής εικόνας του τόπου του τοπίου. Το τοπίο, ως εικονική έκφραση του βαθύτερου είναι ενός τόπου, αποτελεί έτσι, ένα ιδιαίτερο αντικείµενο διερεύνησης προκειµένου να εξασφαλισθεί η προσέγγιση στη φυσιογνωµία αυτού του τόπου, να εκτιµηθεί και να αξιολογηθεί αυτή. Στην αντιµετώπιση του τοπίου ως εικονικής έκφρασης επισηµαίνονται µερικές από τις βασικές συνιστώσες του αστικού τοπίου στη σύγχρονη έκφρασή του και η αξία τους για τη διαµόρφωση της φυσιογνωµίας που θα το χαρακτηρίσει τα επόµενα χρόνια. Ως τέτοιες συνιστώσες εξετάζονται αφενός η οικολογική σκέψη που χαρακτηρίζει την εποχή µας και αφετέρου η επιρροή των τεχνολογιών εκείνων που αναπτύσσουν τους σύγχρονους τρόπους επεξεργασίας και ερµηνείας της εικόνας γενικότερα και του τόπου (τοπίου) ειδικότερα. Βεβαίως, όταν µιλάµε για αξιολόγηση, αυτόµατα αναφερόµαστε στην υποβολή του αντικειµένου κρίσης σε µια σειρά αξιών κοινά αποδεκτών από τις κοινωνικές οµάδες που θα δεχθούν αυτή την αξιολόγηση. Η προηγούµενη αναφορά στις ιδιότητες του καλού, δηλαδή στις αρετές εκείνες που θα εξασφαλίσουν, όπως τονίσθηκε, τη θετική γνώµη για το αντικείµενο κρίσης (στην προκειµένη περίπτωση της φυσιογνωµίας µιας πόλης) οδήγησε στη σκέψη πως αυτές οι ιδιότητες του καλού ως αρετές, δεν είναι δυνατό να αναζητηθούν παρά στο χώρο της θέσης. Έτσι η επιδίωξη π.χ. του δικαίου και η εξασφάλιση του ιδανικού, σε κάθε περίπτωση, βαθµού δεν µπορεί να αναζητείται σε αρνητικές µεταξύ τους καταστάσεις, δηλαδή ανάµεσα στο δίκαιο και στο άδικο, αλλά ανάµεσα σε δηµιουργικές αντιθέσεις των οποίων η σύνθεση είναι πάντα θετική, ανήκει στον ίδιο το χώρο της θέσης, που από µόνη της η αρετή αυτή ανήκει (στο παράδειγµά µας του δικαίου). Έτσι, η αναζήτηση του κατάλληλου για την κάθε περίπτωση δικαίου (σωστού), κινείται ανάµεσα στο Νόµο, ως κανόνα, και την Ελευθερία. Με αυτά τα δεδοµένα, επειδή ο ρόλος των αντιθέσεων στη δηµιουργία αλλά και στην αξιολόγηση της φυσιογνωµίας ενός τόπου εµφανίζεται ως θεµελιώδης, εµβαθύνουµε σε ορισµένες αντιθέσεις σηµαντικές για τη διάκριση φυσιογνωµιών, όπως για παράδειγµα, τη σχέση του οµοίου και του διαφορετικού, του ενός ως ιδιαίτερου και µοναδικού µε τα όµοια πολλά, των µερών ενός συνόλου µε το ίδιο το σύνολο και τελικά της τοπικότητας και της παγκοσµιότητας. Η πορεία της έρευνας µας οδήγησε στην ανάγκη διάκρισης και συνεργασίας τους και αυτή η ίδια ανάγκη συνεργασίας εµφάνισε τη σπουδαιότητα µιας νέας θεώρησης, ενός νέου βλέµµατος διάκρισης των φυσιογνωµιών. Ήδη, τονίσθηκε η σηµασία του εικονικού τοπίου και η αξία των εικαστικών µορφηµάτων µιας πόλης, ως βασικού φορέα, υπόβαθρου της φυσιογνωµίας της. Είναι γεγονός ότι η οπτική αντίληψη στηριζόµενη στην όραση, ως κυρίαρχη και ιεραρχικά καταλαµβάνουσα την πρώτη θέση µεταξύ των αισθήσεων, µέχρι τώρα µονοπώλησε το θέµα της φυσιογνωµίας, ακόµη και στους κύκλους των ειδικών. Όσες, µέχρι σήµερα, προσπάθειες διάσωσης, διατήρησης ή ανάδειξης του χαρακτήρα ενός τόπου έχουν γίνει έριχναν, κατά κανόνα, το βάρος τους στην οπτική απόδοση της εικόνας του. Οι θέσεις όµως που και στις προαναφερόµενες Έρευνες απαιτούν τη συµµετοχή και των υπόλοιπων εντυπώσεων οι οποίες πολλές φορές µπορεί να παίζουν εξ ίσου σηµαντικό ή και σηµαντικότερο ρόλο από την οπτική εικόνα. Το ακουστικό ή το οσµητικό τοπίο ορισµένων τόπων είναι σε αρκετές περιπτώσεις πιο ενδιαφέρον, λόγω π.χ. πρωτοτυπίας, µοναδικότητας, υψηλής αισθητικής απόδοσης, ιστορικής ή πολιτιστικής αξίας ή άλλων περιπτώσεων από το εικονικό. Κρίνεται λοιπόν, όχι απλά ενδιαφέρον αλλά απαραίτητο να αναλυθούν τα δεδοµένα τόσο σύνταξης όσο και αξιολόγησης και αυτών των δεδοµένων εφόσον αποτελούν βασικά δοµικά στοιχεία της φυσιογνωµίας µιας πόλης. 3
Μέχρι τώρα αναφερθήκαµε στις διάφορες µορφικές εκφράσεις οι οποίες όµως, ιδίως στην περίπτωση του αισθητικού αντικειµένου της πόλης, στηρίζονται και στηρίζουν αντίστοιχες λειτουργικές και χρηστικές εκφράσεις. Οι µέχρι τώρα αντιµετωπίσεις των χρήσεων και λειτουργιών των πολεοδοµικών κελυφών δεν έχουν λάβει υπ όψη µια παράµετρο η οποία από τις πρόσφατες Έρευνες επάνω στο θέµα της Φυσιογνωµίας αποδεικνύεται βαρύνουσα. Μια τέτοια παράµετρος είναι αυτή της µορφής χρήσης. Ως µορφή χρήσης εννοούµε το είδος, τον ιδιαίτερο τρόπο έκφρασης µιας χρήσης που συµβάλλει µ αυτόν τον τρόπο στην εµφάνιση των ιδιαιτεροτήτων εκείνων που συγκροτούν τον χαρακτήρα και εµφανίζουν κατ επέκταση την Φυσιογνωµία του τόπου. 2. ΠΕΡΙ ΤΟΠΟΥ Συνοψίζοντας λοιπόν τις µέχρι τώρα θέσεις µας για το θέµα της φυσιογνωµίας της πόλης θα ξεκινήσουµε από µια ουσιώδη διάκριση. Αυτήν ανάµεσα στον χώρο και στον τόπο. Ο χώρος, όπως και ο χρόνος, αποτελεί µιαν αφηρηµένη συνθήκη. Είναι ένα απλό περιέχον και η αξία του στηρίζεται στην περιεκτικότητά του. Ο αφηρηµένος χώρος από µόνος του δεν έχει χαρακτήρα ούτε ιδιαίτερη φυσιογνωµία. Αυτά τα δύο στοιχεία εµφανίζονται από την στιγµή που η παρουσία του ανθρώπου µε τις δραστηριότητές του συγκεκριµενοποιεί τον χώρο πληρώνοντάς τον µε ανθρωποποίητες µορφές, µε λειτουργίες, µε όνειρα, µε προσδοκίες, µε συναισθήµατα, µε σηµασίες. Τότε ο χώρος έχει µετατραπεί σε τόπο. [1] Ο τόπος έχει χαρακτήρα που συγκροτείται από το σύνολο των ιδιαζόντων χαρακτηριστικών των µορφών κάθε είδους που τον αφορούν, και από τη στιγµή που έχει πλέον µια οντότητα, µπορούµε να µιλάµε και για φυσιογνωµία. Χαρακτήρας και φυσιογνωµία, λοιπόν, αφορούν στον τόπο, εµφανίζονται όµως ως το αποτέλεσµα της συνολικής, και γιατί όχι, συλλογικής αντίληψης που αυτός ο τόπος προσφέρει στους κατοίκους, τους επισκέπτες, τους χρήστες, τους εραστές του. Τούτη όµως η συνολική αντίληψη, τούτη η πραγµατική συναισθηµατική και ιδεολογική εικόνα που ένας τόπος προσφέρει δεν είναι τίποτε άλλο από αυτό που ονοµάζουµε τοπίο. [2] Βέβαια, η δυτική παράδοση και ιδιαίτερα αυτή του τοµέα της τέχνης, µας κληροδότησε την ιδέα ότι τοπίο είναι η απεικόνιση µιας θέας και µάλιστα αυτής ενός φυσικού τοπίου. Είναι άλλωστε γνωστές οι περίφηµες συνταγές, τόσο για τις τεχνικές προοπτικής κλπ. όσο και για τα στοιχεία που θα έπρεπε να συγκροτούν το θεµατικό περιεχόµενο ενός καλού τοπίου. Στον αιώνα µας όµως, ιδίως µετά την ενασχόληση των επιστηµόνων µε την εικόνα του τόπου και την κυριαρχία τους στην περιοχή αυτή έναντι των καλλιτεχνών, ως τοπίο πλέον δεν θεωρείται η απεικόνιση της αντιληπτικής εικόνας ενός τόπου αλλά η αντιληπτική εικόνα αυτή καθαυτή. [3] Χώρος, τόπος, τοπίο, γενική χωρική συνθήκη ο χώρος, συγκεκριµένος βιωµένος µε δικά του χαρακτηριστικά ο τόπος, εικόνα-αντίληψη που εµφανίζει το σύνολο των χαρακτηριστικών του τόπου σε µια ενιαία αντίληψη -τον χαρακτήρα- το τοπίο. Και η Φυσιογνωµία; Αυτή αφορά την µοναδικότητα, την ταυτότητα, ακόµα την προσωπικότητα ενός τόπου, όπως αυτή διατυπώνεται και εµφανίζεται µέσα από τα χαρακτηριστικά του τοπίου του. Έτσι εύκολα µπορούµε να καταλάβουµε γιατί δικαιούµαστε να µιλάµε για ελληνικό χαρακτήρα π.χ.. ενός τόπου, για χαρακτήρα ορεινό ή νησιώτικο, βιοµηχανικό ή τουριστικό, όχι όµως και για ελληνική φυσιογνωµία σε ένα οικισµό. Η φυσιογνωµία αφορά την ίδια του την οντότητα, γι αυτό ξεκινήσαµε από το όνοµα. Έχει ασφαλώς να κάνει µε τον χαρακτήρα -και στα ανθρώπινα πρόσωπα το ίδιο δεν ισχύει;- δεν µπορεί όµως να συγχέεται µε αυτόν, και αυτό γιατί η φυσιογνωµία δεν µπορεί να µοιρασθεί, να κατηγοριοποιηθεί, να τυπολογηθεί. Η φυσιογνωµία αναφέρεται αποκλειστικά στην µοναδικότητα της οντότητας ενός τόπου, όπως 4
αυτή εκφράζεται µέσα από το τοπίο του, µέσα από αυτό που προσφέρει η αντιληπτική του εικόνα. Εδώ εποµένως, δικαιολογείται και η χρήση του όρου συνολική εικόνα [4] αφού κάθε µορφή αντίληψης, όραση, ακοή, αφή, όσφρηση, γεύση, όπως και η κιναισθητική και η λογική αντίληψη των στοιχείων ενός τόπου, δίνουν την δική τους συγκοµιδή ως συνεισφορά στην διαµόρφωση την αντίληψη και στην συνέχεια τη γνώση και βίωση του τόπου αυτού. Είναι γνωστές οι έρευνες στις µέρες µας για το ρόλο π.χ.. των ακουστικών τοπίων ή για την αξία των οσµητικών αποδόσεων ενός τόπου. Έτσι, όταν µιλάµε για την αισθητική φυσιογνωµία της Αθήνας θα πρέπει να διακρίνουµε ότι: α ο όρος αισθητική µε την σύγχρονη σηµασία του θεωρείται ως η ψυχολογική και η σηµαντική ερµηνεία των στοιχείων [5] που συγκροτούν το αισθητικό αντικείµενο, του β τοπίου της Αθήνας ή για παράδειγµα, του Ναυπλίου η φυσιογνωµία σύµφωνα µε τις θεωρητικές θέσεις που προηγήθηκαν, αναφέρεται στην ο ν τ ό τ η τ α της συγκεκριµένης πόλης όπως αυτή εκφράζεται µέσα από το σύνολο των ιδιαζόντων χαρακτηριστικών της. Και εδώ χρειάζεται µια περαιτέρω διευκρίνιση. Όταν αναφερόµαστε στην οντότητα µιας πόλης, αναφερόµαστε όχι στον αφηρηµένο χώρο, την έκταση που καταλαµβάνει, αλλά στην ίδια την έννοια της χώρας όπως αυτή δίνεται στον Πλατωνικό Τίµαιο και ξαναπροβάλλεται σήµερα µέσα από τις εργασίες σύγχρονων διανοητών όπως ο DERRIDA, Χώρα = Τόπος + Μύθος + Λόγος. [6] Η χρονική διάσταση, το τότε, το τώρα, το µετά επηρεάζει λοιπόν σηµαντικά την φυσιογνωµία της πόλης. Ίσως, εδώ, θα πρέπει να αναφερθούµε στην αντιστοιχία των όρων χώρο, τόπος, τοπίο, και στον χρόνο. Από την αφηρηµένη συνθήκη του χρόνου, η ανθρώπινη παρουσία και δραστηριότητα σε όλα τα επίπεδα εµφανίζει τον καιρό την εποχή. Αντίστοιχος του χωρικού τόπου ο χρονικός καιρός δίνει στο τότε την αίγλη του µύθου και του λόγου και όπως προστρέχουµε στο τοπίο για να περιγράψουµε την εικόνα του τόπου, το χρονικό και το χρονογράφηµα είναι τα αναλογικά εκείνα στοιχεία που περιγράφουν τον καιρό τη συγκεκριµένη ιστορική εποχή. Κατ αρχήν, βέβαια, ο όρος φυσιογνωµία αφορά τον άνθρωπο και µιλώντας για φυσιογνωµία ενός τόπου εξετάζουµε τον τόπο ανθρωποµορφικά αναζητώντας τον χαρακτήρα του. Χαρακτηρίζοντας έναν τόπο ως ανοικτό σύστηµα στοιχείων χώρου, χρόνου, συµπεριφορών, µπορούµε να αναζητήσουµε τα στοιχεία αυτά που αφορούν εκφράσεις ατοµικές ή συλλογικές και παρατηρούνται σε δράση, σε κίνηση ή σε στάση. Αναζητούµε δηλαδή απόδοση χαρακτηρισµών ηθικής συναισθηµατικής ή λογικής τάξης. Πώς οριοθετούµε δια του λόγου, λογικά ή απλά λεκτικά έναν χαρακτήρα και τι αφορά αυτός ο χαρακτήρας; Μια φυσιογνωµία αποδίδεται στην αντίληψή µας ως µορφική ενότητα και προκαλεί την κρίση µας για αναγνώριση αυτής της ίδιας της ενότητας ως όριο των σχέσεων εντός-εκτός και αυτό σε διάφορα επίπεδα. Έχουµε δηλαδή αναγνώριση ενότητας που αφορά χρησιµότητα, καταλληλότητα, σηµασία, σύνδεση µε τις άλλες µορφές και τους χρήστες, οργάνωση, τάξη, συντονισµό, ρυθµό, αναλογία κ.ά. ώστε να γνωρίζουµε την ταυτότητα αυτής της µορφικής ενότητας, να συνδεθούµε µαζί της µέσω του σχηµατισµού της ιδιαίτερης γνώµης µας. [7] Η γνώµη µας για τη µορφική ενότητα που αντιλαµβανόµεθα, συναισθανόµεθα και παρατηρούµε, µας συνδέει µαζί της και αποδίδει σ αυτήν την ταυτότητά της, το συγκεκριµένο χαρακτηρισµό της. Η γνώµη µας στο νοητικό επίπεδο προκύπτει από κρίση και ερµηνεία οι οποίες ανήκουν στη σφαίρα της διανόησης η οποία και διαθέτει τα κριτήρια χαρακτηρισµού καθώς και τα όρια ενοτήτων. Όρια, δηλαδή, πέραν των οποίων η συγκεκριµενοποίηση ενός χαρακτήρα ως λέξης (µέτρου) αλλάζει το περιεχόµενο της εννοίας του, το νόηµά του. 5
Όσα µέχρις εδώ αναπτύχθηκαν ορίζουν τις βασικές κατευθύνσεις αλλά και σηµατοδοτούν γενικότερα το στίγµα µιας έρευνας πάνω στον χαρακτήρα και την φυσιογνωµία της πόλης. Βέβαια, η προσέγγιση του τόπου, του λόγου και του µύθου µιας µεγαλούπολης δεν είναι καθόλου εύκολο πράγµα. Όµως, η συστηµατική ανάλυση και ερµηνεία ενός τοπίου και η συσχέτισή του µε όλα εκείνα τα ιδεολογικά και συναισθηµατικά (µυθολογικά) δηλαδή τα πολιτιστικά στοιχεία που το συνοδεύουν είναι απαραίτητη προϋπόθεση στην όποια προσπάθεια εντοπισµού αυτού του χαρακτήρα και ανάδειξης της φυσιογνωµίας µιας πόλης. [8] 3. Η ΣΗΜΕΡΙΝΗ ΕΛΛΗΝΙΚΗ ΠΡΑΓΜΑΤΙΚΟΤΗΤΑ Με δεδοµένα τα παραπάνω σ ότι αφορά την αξία της φυσιογνωµίας για την οντότητα των τόπων τους οποίους αυτή εκφράζει, ας έλθουµε να δούµε την κατάσταση και το καθεστώς που επικρατεί σήµερα στους ελληνικούς τόπους και αν ένα τέτοιο καθεστώς ωφελεί ή τουλάχιστον διασφαλίζει την προστασία της τόσο πολύτιµης φυσιογνωµίας τους. Η έλλειψη χωροταξικού σχεδιασµού που χαρακτηρίζει τον ελληνικό χώρο είναι ένας παράγων ιδιαίτερα αρνητικός προς αυτή την κατεύθυνση. Μια ιδιαίτερα αφελής και επιπόλαια νοοτροπία, η οποία όµως εξυπηρετεί την συνέχιση πελατειακών σχέσεων των πολιτευτών της χώρας, οδηγεί στην διασπορά όλων των διατιθέµενων πόρων σ όλη την επικράτεια χωρίς να επικεντρώνει πουθενά µια προσπάθεια δηµιουργίας ενός καλά µελετηµένου επιθυµητού µοντέλου ανάπτυξης το οποίο αν επιτυγχανόταν κάπου θα χρησίµευε ως πρότυπο εφαρµογής για περαιτέρω προσπάθειες. Έτσι παρουσιάζεται το φαινόµενο µιας γενικής υπανάπτυξης σ όλη την έκταση της χώρας, γεγονός που συµβάλλει αναµφισβήτητα στην υποβάθµιση και καταστροφή του περιβάλλοντος φυσικού και πολιτιστικού απ άκρη σ άκρη της επικράτειας. Στα πλαίσια αυτής της λογικής η επιµέρους τοµεακή υπανάπτυξη είναι αναπόφευκτη. εν µπορούµε να καυχηθούµε ότι διαθέτουµε ένα αξιόλογο ολοκληρωµένο και πλήρως αποδοτικό βιοµηχανικό πόλο, πολύ σε περισσότερο ότι η χώρα µας µε τέτοιους φυσικούς και πολιτιστικούς πόρους διαθέτει ένα υποδειγµατικά αναπτυγµένο πρότυπο τουριστικό κέντρο. Η διάσπαση των δυνάµεων και η διασπορά των οικονοµικών πόρων (χαρακτηριστικά της έλλειψης ενός χωροταξικού σχεδιασµού και µιας ολοκληρωµένης χωροταξικής πολιτικής), παράλληλα µε την κυριολεκτικά ασύδοτη δόµηση όπως αυτή εµφανίζεται και νοµιµοποιείται από το µοναδικό στα ευρωπαϊκά δεδοµένα καθεστώς της «εκτός σχεδίου δόµησης», συµβάλλουν καταστροφικά στην εξαφάνιση της φυσιογνωµίας των ελληνικών τόπων. Ένα ακόµα πλήγµα στην διατήρηση και ανάδειξη της προαναφερόµενη φυσιογνωµίας αποτελεί η εγκατάσταση (χωρίς ένταξη σε ευρύτερο χωροταξικό σχέδιο) των εγκαταστάσεων και εξοπλισµών των διαφόρων ανανεώσιµων πηγών ενέργειας. Πράγµατι η απελευθέρωση της ενέργειας και η εξ αυτής δυνατότητα των ιδιωτών πλέον να παράγουν και να πωλούν ενέργεια, σε συνδυασµό µε τον πλούτο των πηγών ανανεώσιµης ενέργειας (ηλιακής, αιολικής, γεωθερµικής κ.λ.π.) που διαθέτει ο τόπος, ιδιαίτερα στα πλέον ευαίσθητα σηµαία του, τα νησιά, δηµιουργεί ένα σοβαρότατο κίνδυνο για την φυσιογνωµία αυτών των τόπων. Οι επιλογές των σηµείων εγκατάστασης, η µορφή και το είδος των εξοπλισµών του παραγόµενου ρεύµατος κλπ αφήνονται στην διάθεση του κάθε ιδιώτη, µε αποτέλεσµα να γεµίζουν τα µικρά ιδίως νησιά µε τέτοιου είδους εξοπλισµούς και δίκτυα εις βάρος της ίδιας της φυσιογνωµίας και του χαρακτήρα τους. Τέλος το σοβαρότερο των προβληµάτων ίσως και το πιο επείγον να επιλυθεί είναι αυτό της λεγόµενης δεύτερης κατοικίας. Ολόκληρη πλέον η ελληνική ύπαιθρος πλήττεται ανελέητα από την αλόγιστη και ανεξέλεγκτη δόµηση συγκροτηµάτων για παραθερισµό µέσα σε ένα όργιο 6
καταστρατήγησης ακόµα και των υφιστάµενων νόµων. Μεγάλες εκτάσεις βοσκότοπων στα νησιά αγοράζονται από επιχειρηµατίες κατανέµονται ανά τέσσερα στρέµµατα, αριθµό κλειδί για την περίφηµη εκτός σχεδίού δόµηση και πωλώντας εξ αδιαίρετου σε τέσσερις ιδιοκτήτες µε την προοπτική να αποκτήσουν αυτοί ένα διαµέρισµα 50-60 νόµιµων τ.µ. συν ακόµα 50 τ.µ. που η κλίση του εδάφους αν και παράνοµα ευνοεί, µε αποτέλεσµα να κτίζονται στα 500 στρέµµατα µιας πλαγιάς 500 κατοικίες, χωρίς την παραµικρή πρόβλεψη δικτύων κοινόχρηστων χώρων, ελεύθερων χώρων κ.λ.π. Επί πλέον τόσο η τυποποιηµένη οµοιοµορφία όσο και η κλίµακα αυτών των κτισµάτων διαµορφώνουν µια ισοπεδωτική φυσιογνωµία και ένα αναµφισβήτητα εκχυδαϊσµένο κοινότυπο τοπίο για όλη την ελληνική νησιώτικη και όχι µόνο, ύπαιθρο. Συµπερασµατικά λοιπόν θα πρέπει να τονιστεί η ανάγκη σοβαρού χωροταξικού σχεδιασµού στηριγµένου στις απαιτήσεις µιας βιώσιµης ανάπτυξης, των τόπων σχεδιασµού που θα καθορίσει επακριβώς τους στόχους, θα προβάλει τα επιθυµητά µοντέλα ανάπτυξης σε κάθε τοµέα. Θα χωροθετήσει τις λειτουργίες και τις χρήσεις των χώρων και θα ορίσει που και υπό ποιες προϋποθέσεις επιτρέπεται η δόµηση καταργώντας επιτέλους την τόσο αµαρτωλή και καταστροφική «εκτός σχεδίου δόµησης». ΒΙΒΛΙΟΓΡΑΦΙΑ 1. Ιωσ. Στεφάνου, «Η Ψυχολογία των τόπων. Από τον πραγµατικό χώρο στον φανταστικό τόπο» Institut Français d`athénes Αθήνα 1994 2. J. Stefanou, «Etudes des paysages vers une Iconologie de l`image» (Doctorat d Etat) Univ. de Strasbourg I 1980 3. Ιωσήφ. και Ιουλία Στεφάνου, «Το αστικό τοπίο» εκδ. Τοµέα Πολεοδοµία Χωροταξίας Αθήνα 1989 4. K. Lynch, «The image of the city». M.I.T. press Boston Mass.1962 5. Α. Moles, «Théorie d information et perception esthétique». Ed. DENOEL/GONTHIER Paris 1972 6. J.Derrida, «Khora». Ed. Gallilee Paris 1993 7. Ιουλία και Ιωσήφ Στεφάνου, «Η περιγραφή της εικόνας της πόλης». Πανεπιστ. Εκδόσεις ΕΜΠ. Αθήνα 1999 8. Θ. Τερκενλή. «Το πολιτισµικό τοπίο. Γεωγραφικές προσεγγίσεις». Εκδ. Παπαζήση Αθήνα 1996 7