θεσσαλονίκη για πάντα [...] Ναι! Είσαι µεγάλη πολιτεία. Η πιο µεγάλη από τις ελληνικές, δεν έχεις βέβαια τις αρχαιότητες της Αθήνας, ούτε τις δόξες της, όµως ασύγκριτα ευρύτερη έκταση παλαιάς καθηµερινότητας σε σκεπάζει. Οι συνοικίες σου δεν είναι φρέσκιες και αδούλευτες, χωράφια µε υπολείµµατα από ελαιώνες, αλλά πασπαλισµένες γκρίζα σκόνη, στάχτη και τριµµένα κόκκαλα, µούχλα, και κατουρλιά των αιώνων [...] [...] Περπατώντας εντός σου, χάνεται κανείς µες στη Μακεδονίτικη σαλάτα των λαών και το λαβύρινθο των χρόνων. Έφαγες κι έφαγες ανθρώπους εσύ, ω Νύµφη, εκατοµµύρια πατίκωσες µες την ανωνυµία και τη λησµονιά»... ΓΙΩΡΓΟΣ ΙΩΑΝΝΟΥ Απόσπασµα από το διήγηµα «Με τα σηµάδια της πάνω µου», ΤΟ ΙΚΟ ΜΑΣ ΑΙΜΑ, σελ. 184. 11
Πρόλογος στην πρώτη έκδοση Η ιδέα για τη µελέτη αυτή δηµιουργήθηκε όταν κυκλοφόρησε H πρωτεύουσα τῶv προσφύγων το 1984. Το πάθος και η ερωτική εµµονή µε την οποία ο Γιώργος Ιωάννου έσκυβε και ξαναέσκυβε στη γενέθλια πόλη η οποία τυχαίνει να είναι και δική µου µε συγκινούσε βαθύτατα. Τα κείµενά του ερωτικά και απελευθερωτικά µε έκαναν να επανασυνδεθώ µε την πόλη αυτή, από την οποία αποσπάστηκα όταν ήµουν ακόµα παιδί. Για µένα η Θεσσαλονίκη µετατράπηκε σε µια πόλη της φαντασίας, όπου οι ελάχιστες µνήµες της παιδικής µου ηλικίας συναντήθηκαν µε µια πόλη ποιητική, δονούµενη από τη µακραίωνη ιστορία της, µια πόλη-χοάνη πληθυσµών, µια πόληπαλίµψηστο µε ποικίλες διαστρωµατώσεις, σύµβολα και ήχους. Κάθε φορά που διάβαζα τα πεζογραφήµατα του Γιώργου Ιωάννου ένιωθα τις διαστάσεις µου να απλώνονται µέσα στο χρόνο, να φτάνουν µέχρι «το πορφυρό Βυζάντιο», στη λαµπρή «Συµβασιλεύουσα». Γόνος παππούδων προσφύγων από µακεδονίτικα µέρη που σήµερα ανήκουν στη Βουλγαρία, ένιωθα να «βλέπω» και να «βιώνω» το χρόνο και την ιστορία εκείνων. Ο Ι- ωάννου µε συνέδεσε µε την κοµµένη, βίαια, ρίζα µου. 13
ΕΛΕΝΑ ΧΟΥΖΟΥΡΗ Άρχισα να βλέπω τη Θεσσαλονίκη µε τα µάτια του Μύθου που ο Ιωάννου είχε πλάσει για την πόλη αυτή. Από την άλλη υπήρχε η λογοτεχνία. Η πόλη ως γένος λογοτεχνικό. Όλη αυτή η περιπέτεια της αναπαράστασης, του µετασχηµατισµού των εικόνων σε λέξεις. Η πρόκληση ήταν µεγάλη. Είχα προλάβει να δω το συγγραφέα λίγες µέρες πριν την τελευταία και µοιραία εισαγωγή του στο Σισµανόγλειο. Του είχα εκφράσει την επιθυµία µου να προχωρήσω σ αυτή τη µελέτη. εν µου είχε απαντήσει. εν ξέρω γιατί. Όταν µερικές µέρες αργότερα έφυγε, το θεώρησα κάτι σαν οφειλή. Ένα µικρό πρώτο σχεδίασµα δηµοσιεύτηκε στο περιοδικό Γράµµατα καί Τέχνες. Ουσιαστικά, όµως, άρχισα να ασχολούµαι συστηµατικά µε την εργασία αυτή από την άνοιξη του 1989. Οι φόβοι και οι αγωνίες µε είχαν κατακλύσει στο πρώτο στάδιο. Πώς θα τιθασευτεί όλο αυτό το υλικό; Ποια µέθοδο θ ακολουθήσω; Θα τα καταφέρω τελικά ή θα τ αφήσω στη µέση; Τελικά, παρ όλες τις πολλαπλές προσωπικές αναποδιές των χρόνων που ακολούθησαν, το πάθος και το πείσµα υπερίσχυσαν. Το αποτέλεσµα βρίσκεται ήδη εκτεθειµένο από κάθε άποψη στις επόµενες σελίδες του βιβλίου που κρατάτε στα χέρια σας. Ωστόσο, θα ήταν ακόµη δυσκολότερο να πραγµατοποιηθεί χωρίς την αρωγή και το θερµό ενδιαφέρον κά- 14
ποιων ανθρώπων, στους οποίους οφείλω ένα µεγάλο ευχαριστώ: τους καθηγητές της Φιλοσοφικής Σχολής του Πανεπιστηµίου Θεσσαλονίκης κ.κ. Ξενοφώντα Α. Κοκκόλη και Παναγιώτη Μουλλά για τις τόσο γόνιµες συµβουλές τους τις καθηγήτριες, σήµερα, της ίδιας Σχολής του Α.Π.Θ. κ.κ. Λίζυ Τσιριµώκου και Γεωργία Φαρίνου- Μαλαµατάρη για το πλούσιο και θεµελιώδους σηµασίας θεωρητικό υλικό που τόσο απλόχερα µου προµήθευσαν τον καλό µου φίλο δηµοσιογράφο και συγγραφέα Νίκο Μπακουνάκη, που είχε την υποµονή να διαβάσει τα κακογραµµένα πρώτα µου χειρόγραφα και να µου πει τη γνώµη του και, βέβαια, τον πολύ αγαπητό µου φίλο, δη- µοσιογράφο Ηλία Καφάογλου, που µου πρόσφερε κατά τη διάρκεια όλης αυτής της περιπέτειας µε τόση ανιδιοτέλεια τις συµβουλές του, τις παρατηρήσεις του, και γενικότερα κάθε δυνατή ηθική και ανθρώπινη συµπαράσταση. Τέλος, ευχαριστώ την οικογένεια του Γιώργου Ιωάννου για το φωτογραφικό υλικό που µου εµπιστεύτηκε, το Μάνο Χαριτάτο που παραχώρησε ευγενικά υλικό του Ε.Λ.Ι.Α. για την εικονογράφηση του εξωφύλλου και, βεβαίως, τις Εκδόσεις Πατάκη, που δέχτηκαν να προχωρήσουν στην έκδοση αυτού του πονήµατος. Αθήνα, Σεπτέµβριος 1995 ΕΛΕΝΑ ΧΟΥΖΟΥΡΗ 15
Πρόλογος στη δεύτερη έκδοση Η επιθυµία µου να επανεκδοθεί η µελέτη µου Η Θεσσαλονίκη του Γιώργου Ιωάννου Περιπλάνηση στο χώρο και το χρόνο δηµιουργήθηκε στο τέλος του 2009, αφενός λόγω του ότι είχε ήδη εξαντληθεί η πρώτη έκδοση και όταν κάποιος την αναζητούσε δεν µπορούσε να την βρει, και αφετέρου το ότι πλησίαζαν τα 25 χρόνια από το θάνατο του εκ Θεσσαλονίκης συγγραφέα. Ένας τρίτος, προσωπικός λόγος, ήταν ότι επρόκειτο για ένα βιβλίο στο οποίο είχα επενδύσει τη συναισθηµατική µου πρόσδεση µε την πόλη, στην οποία γεννήθηκα µεν δεν βίωσα δε: Τη Θεσσαλονίκη. Ένα βιβλίο, το οποίο µου είχε προσφέρει τη µοναδική ευκαιρία να ταξιδέψω σ αυτήν, µέσα από το σύνολο έργο του Γιώργου Ιωάννου και να την µυθοποιήσω µε τη σειρά µου. εν διστάζω άλλωστε να οµολογήσω ότι η σχέση µου µε τη Θεσσαλονίκη εξακολουθεί και σή- µερα να µην είναι πραγµατική αλλά περισσότερο φαντασιακή. Βεβαίως, όταν άρχισα να ασχολούµαι και στη συνέχεια να γράφω τη µελέτη, από το 1989 έως το 1995, µε µεγάλα διαστήµατα διακοπών, η «συζήτηση» στους φιλολογικούς και πανεπιστηµιακούς κύκλους για τις «λογοτεχνικές πόλεις» ή «τις πόλεις της λογοτεχνίας» µόλις είχε 17
ΕΛΕΝΑ ΧΟΥΖΟΥΡΗ αρχίσει, µε πρωτοπόρο το εµβληµατικό, έως και σήµερα, δοκίµιο της Λίζυς Τσιριµώκου Λογοτεχνία της πόλης, Λωτός, 1988. Σ αυτό το πλαίσιο δεν υπήρχε έως τότε µια συγκροτηµένη µελέτη για τη Θεσσαλονίκη ως πόλη της λογοτεχνίας µέσα από τα έργα πεζογράφων της. Αυτό ίσχυε και για την περίπτωση του Γιώργου Ιωάννου, του κατ εξοχήν µυθοποιού της Θεσσαλονίκης. Το γεγονός αυτό µεγάλωνε το ριψοκίνδυνο των απόψεών µου ή των υποθέσεων εργασίας όπως αυτές κατατίθενται στη µελέτη µου. Για το λόγο αυτό, ο «Επίλογος» της µελέτης η ο- ποία εκδόθηκε το 1995 χαρακτηριζόταν και ως µια νέα εισαγωγή αφού άφηνε ανοιχτά τα πεδία συζήτησης σχετικά µε τις υποθέσεις εργασίας που έκανα για το έργο του Γιώργου Ιωάννου σε σχέση µε τη Θεσσαλονίκη. Και αποτελεί µεγάλη χαρά για µένα το ότι η συζήτηση αυτή όχι µόνον άνοιξε αλλά στα χρόνια που ακολούθησαν έως σήµερα έχουν δηµοσιευτεί πληθώρα κειµένων αλλά και µελετών σχετικά και µε τη Θεσσαλονίκη ως λογοτεχνική πόλη µέσα από τα έργα των πεζογράφων της αλλά, ειδικότερα, και µέσα από το έργο του Γιώργου Ιωάννου. Στη δεύτερη αυτή έκδοση της µελέτης µου δεν έχω «πειράξει» το βασικό κορµό της. Προσθήκες και αλλαγές έγιναν στα πρώτα κεφάλαια, καθώς και στον «Επίλογο». Επίσης εµπλουτίστηκε, εκ των πραγµάτων, και η βιβλιογραφία. 18
Η συµπληρωµένη αυτή έκδοση έγινε πραγµατικότητα χάρη στον Πέτρο Παπασαραντόπουλο, ο οποίος ανεπιφύλακτα αποδέχτηκε την πρότασή µου και τον ευχαριστώ τα µάλα. Την Ελένη Κοτσυφού που επιµελήθηκε του βιβλίου, καθώς και την Αθηνά Ντάβα των εκδόσεων ΕΠΙ- ΚΕΝΤΡΟ που ανέλαβε τον άχαρο ρόλο της ψηφιοποίησης της µελέτης µου. Επίσης ευχαριστώ τη Βενετία Αποστολίδου για τις πάντα γόνιµες και εποικοδοµητικές υποδείξεις της. Ένα θερµό ευχαριστώ προς την οικογένεια Μηλαράκη για τη διάθεση των φωτογραφιών από το αρχείο Γιώργου Ιωάννου. Τέλος, αποτελεί µια ιδιαίτερη χαρά για µένα ότι η επανέκδοση της µελέτης µου συµπίπτει µε την επέτειο των 100 χρόνων από την ενσωµάτωση της Θεσσαλονίκης στον ελλαδικό κορµό. Γεγονός που είµαι απολύτως σίγουρη ότι θα ικανοποιούσε και τον Γιώργο Ιωάννου. Αγία Παρασκευή Αττικής Απρίλιος 2012 19