Α.Τ.Ε.Ι. ΚΑΛΑΜΑΤΑΣ ΤΜΗΜΑ ΛΟΓΟΘΕΡΑΠΕΙΑΣ ΟΡΓΑΝΩΣΗ ΚΑΙ ΔΙΟΙΚΗΣΗ ΥΠΗΡΕΣΙΩΝ ΥΓΕΙΑΣ ΚΕΦΑΛΑΙΟ 8 Η Δυναμική της ομάδας ΔΙΔΑΣΚΟΥΣΑ: Ιωάννα Καραμήτρη ΚΑΛΑΜΑΤΑ Ακαδημαϊκό έτος: 2012-2013 1
ΚΕΦΑΛΑΙΟ 8 Η Δυναμική της Ομάδας Σε αυτό το Κεφάλαιο θα μάθετε: Πώς ορίζεται η ομάδα Τι μορφή μπορεί να λάβουν οι ομάδες Ποια είναι τα χαρακτηριστικά των ομάδων Ποιους ρόλους μπορούν να λάβουν τα άτομα σε μια ομάδα Ποια είναι τα στάδια των ομάδων Ποια είναι τα γενεσιουργά αίτια των συγκρούσεων στις ομάδες Ποιοι είναι οι τρόποι αντίδρασης τη σύγκρουση μεταξύ των ομάδων Τι είναι δυναμική των ομάδων και σε ποια επίπεδα μελετάτε από τους ερευνητές 2
8.1. Η έννοια της ομάδας Τα άτομα έχουν την τάση να συνασπίζονται σε ομάδες ώστε να επιτύχουν τους στόχους τους. Ομάδα είναι δηλαδή μια συγκέντρωση δύο ή περισσότερων ατόμων που συναθροίζονται είτε από απλή σύμπτωση είτε από επιλογή και αλληλεπιδρούν έχοντας επίγνωση ότι αποτελούν κοινωνική ομάδα και αναλαμβάνουν διαφορετικά κίνητρα, έχοντας καθήκοντα και ρόλους, κοινά κίνητρα, κοινούς στόχους και σκοπούς (Κουλιεράκης και συν, 2000). Στις Υπηρεσίας Υγείας και Κοινωνικής Φροντίδας η φύση της οργανωμένης συλλογικής δράσης συνεπάγεται τη δημιουργία πολλών ομάδων μέσα από τις οποίες επιτυγχάνονται τα επιδιωκόμενα αποτελέσματα. Σε διάφορους Οργανισμούς και επιχειρήσεις το 50% του εργάσιμου χρόνου των διοικητικών στελεχών διατίθεται για τη συμμετοχή τους σε ομάδες, ενώ στα ανώτερα στελέχη ο χρόνος αυτός μπορεί να ανέβει στο 80%. Στις κοινωνικές οργανώσεις οι ομάδες μπορεί να έχουν τυπική ή άτυπη μορφή. Οι τυπικές ομάδες δημιουργούνται συνειδητά από τη διοίκηση και έχουν συγκεκριμένη ταυτότητα, σύνθεση και οργανωτική δομή. Οι ρόλοι είναι προκαθορισμένοι και προσδιορίζονται κυρίως από τους στόχους της οργάνωσης. Για παράδειγμα το τμήμα προμηθειών ενός νοσοκομείου αποτελεί μια τυπική ομάδα η οποία λέγεται και λειτουργική ομάδα. Ορισμένες φορές όμως τυπικές ομάδες σχηματίζονται για την υλοποίηση ενός συγκεκριμένου έργου για ένα ορισμένο χρονικό διάστημα και αυτές λέγονται ομάδες έργου. Οι άτυπες ομάδες δεν έχουν συνήθως αποφασισθεί από τη διοίκηση και δημιουργούνται για να καλύψουν τις ανάγκες των μελών της. Οι άτυπες ομάδες χωρίζονται κυρίως σε ομάδες συμφερόντων, όταν σχηματίζονται για να επιτύχουν με την από κοινού δράση την ικανοποίηση των συμφερόντων των μελών και σε ομάδες φιλίας που διαρκούν συνήθως περισσότερο και καλύπτουν κυρίως κοινωνικές ανάγκες (Μπουραντάς, 2002). Οι λογοθεραπευτές, για την πιο ολοκληρωμένη εκτέλεση του έργου τους, καλούνται συχνά να λειτουργήσουν στα πλαίσια ομάδων στις οποίες συμμετέχουν επαγγελματίες υγείας διαφόρων ειδικοτήτων. Για να μπορέσουν να λειτουργήσουν πληρέστερα σε αυτές τις ομάδες είναι χρήσιμο να κατανοήσουν ορισμένα στοιχεία 3
για τις ομάδες όπως ποια είναι τα χαρακτηριστικά τους, ποιες οι διεργασίες τους και ποια τα στάδιά τους. 8.2. Τα χαρακτηριστικά των ομάδων Κάθε ομάδα έχει τα δικά της χαρακτηριστικά τα οποία επιδρούν στον τρόπο λειτουργίας της. Ορισμένα από αυτά είναι: Το μέγεθος της ομάδας: σε μια μεγάλη ομάδα, όπως για παράδειγμα οι φίλαθλοι μιας ποδοσφαιρικής ομάδας, η συμμετοχή δίνει την αίσθηση της ανωνυμίας και αποτελεί καταφύγιο σε άτομα που τους επιτρέπει να αποποιούνται τις ευθύνες τους. Αντίθετα μια μικρή σε μέγεθος ομάδα αφήνει τα άτομα πιο εκτεθειμένα και οι πράξεις τους γίνονται περισσότερο αντιληπτές, όπως σε μια ομάδα εργασίας. Η συνοχή της ομάδας: προσδιορίζει το βαθμό συμμετοχής των μελών. Η συνοχή εξαρτάται από το πόσο τα άτομα αποδέχονται τους κοινούς κανόνες αλλά και τι έχουν έως τώρα επιτύχει. Η μεγαλύτερη συνοχή βοηθά στην αποτελεσματικότερη επικοινωνία, κινητοποίηση, συμμετοχή και αποτελεσματικότητα της ομάδας (Κουλιεράκης και συν, 2000). Οι κοινωνικοί κανόνες ή νόρμες: προσδιορίζει το βαθμό συμμετοχής των μελών. Η συνοχή εξαρτάται από το πόσο τα άτομα αποδέχονται τους κοινούς κανόνες αλλά και τι έχουν έως τώρα επιτύχει. Η μεγαλύτερη συνοχή βοηθά στην αποτελεσματικότερη επικοινωνία, κινητοποίηση, συμμετοχή και αποτελεσματικότητα της ομάδας (Κουλιεράκης και συν, 2000). Η δομή της ομάδας: από αυτήν καθορίζονται οι ρόλοι, οι σχέσεις ιεραρχίας, το είδος επικοινωνίας και οι μορφές του επικοινωνιακού πλαισίου αλλά και ο βαθμός συνοχής μιας ομάδας. Ρόλος είναι το ενιαίο σύνολο προσδοκώμενων συμπεριφορών που χαρακτηρίζει συγκεκριμένα πρόσωπα, μέσα από ένα δεδομένο πλαίσιο (Biddle, 1979). Οι ρόλοι αυτοί μπορούν τα ταξινομηθούν σε ρόλους καθηκόντων, οι οποίοι αποσκοπούν να κρατήσουν την ομάδα εστιασμένη στους στόχους της και κοινωνικοσυναισθηματικούς ρόλους που διευκολύνουν τη βιωσιμότητα και την ανάπτυξη της ομάδας (Bales, 1958). Κάθε άτομο μπορεί να αναλάβει περισσότερους από έναν ρόλους μέσα στην ομάδα (Sullivan & Decker, 2009). 4
Οι ρόλοι καθηκόντων μπορούν να συνοψιστούν σε άτομα που συντονίζουν παίρνουν πρωτοβουλίες παρέχουν πληροφορίες αναζητούν πληροφορίες διερευνούν τις απόψεις επεξεργάζονται τα δεδομένα της ομάδας αναλαμβάνουν τον προσανατολισμό των μελών διατυπώνουν αξιόλογες κρίσεις διαχειρίζονται λειτουργικές διαδικασίες κρατούν σημειώσεις Οι κοινωνικο-συναισθηματικοί ρόλοι μπορεί να είναι αυτοί του: εμψυχωτή, ο οποίος ενθαρρύνει όλα τα μέλη να επικοινωνούν και να συμμετέχουν εναρμονιστή, ο οποίος μετριάζει την ένταση και τις διαφωνίες παρατηρητή, που ενημερώνει τα μέλη σχετικά με τις παρατηρήσεις του παθητικού συμμετέχοντα, που παρακολουθεί παθητικά και αποδέχεται τις αποφάσεις της ομάδας 5
8.3. Τα στάδια των ομάδων Έχουν παρατηρηθεί πέντε στάδια στην εξέλιξη των ομάδων. Δεν είναι απαραίτητο όμως όλες οι ομάδες να καταλήξουν στο τελευταίο στάδιο δηλαδή της διάλυσης. Τα στάδια αυτά είναι τα παρακάτω: Στάδιο διαμόρφωσης της ομάδας κατά το οποίο καθορίζονται η θέση του κάθε μέλους και ο βαθμός αποδοχή του από τους άλλους. Στάδιο της σύγκρουσης, σύμφωνα με το οποίο εμφανίζονται επιφυλάξεις, αντιρρήσεις έως όπου να διαμορφωθεί η ιεραρχία στην ομάδα. Στάδιο της διαμόρφωσης των κανόνων, στο οποίο διαμορφώνονται οι νόρμες, οι διαδικασίες και τα θέματα συμπεριφοράς. Στάδιο της εκπλήρωσης. Εδώ τα μέλη της ομάδας επιτυγχάνουν το μέγιστο αποτέλεσμα καθώς η ομάδα επικεντρώνεται πλέον στο σκοπό της ύπαρξής της. Στάδιο της διάλυσης, το οποίο δεν είναι απαραίτητο να συμβεί σε κάθε ομάδα. Ορισμένες ομάδες έχουν συσταθεί για ένα συγκεκριμένο σκοπό και όταν αυτός παύει να υφίσταται ολοκληρώνεται και το έργο της ομάδας (Tuckman & Jensen, 1977). Στη διεθνή βιβλιογραφία συναντά κανείς και διαφορετικές ονομασίες στην ταξινόμηση των σταδίων της ομάδας, όπως για παράδειγμα ο Caple (1978) ο οποίος αναφέρει 5 στάδια: του προσανατολισμού, της σύγκρουσης, της σύνδεσης, της απόδοσης, της στασιμότητας. 8.4. Συγκρούσεις στις ομάδες Σύγκρουση μπορεί να ορισθεί η κατάσταση όπου ένα άτομο ή μια ομάδα μέσα από τη συμπεριφορά τους επιδιώκουν να εμποδίσουν σκόπιμα την επίτευξη των στόχων ενός άλλου ατόμου ή μιας ομάδας. Σύμφωνα με αυτόν τον ορισμό η σύγκρουση μπορεί να είναι διαπροσωπική, όταν αφορά σε άτομα και ομαδική, όταν αφορά σε ομάδες (Μπουραντάς, 2002).. 6
Για να μπορέσει κανείς να διαχειριστεί αποτελεσματικά τις συγκρούσεις θα πρέπει πρώτα να κατανοήσει τα γενεσιουργά τους αίτια. Κυριότερες πηγές συγκρούσεων είναι: Οι συγκρουόμενοι στόχοι: όταν η επίτευξη ενός στόχου συνεπάγεται τη μη επίτευξη ενός άλλου τότε αυτοί οι στόχοι είναι συγκρουόμενοι. Αν για παράδειγμα υπάρχει πρόθεση από ένα χορηγό για τη δωρεά ενός χρηματικού ποσού σε έναν Οργανισμό για την προμήθεια ενός και μόνο τεμαχίου εξοπλισμού για το τμήμα αποκατάστασης η ομάδα των φυσιοθεραπευτών θα προτείνει πιθανά την προμήθεια ενός μηχανήματος φυσιοθεραπείας, ενώ η ομάδα των λογοθεραπευτών ένα λογισμικό ειδικής αγωγής. Περιορισμένοι πόροι: αντίστοιχα με το παραπάνω παράδειγμα στους οργανισμούς οι πόροι είναι σπάνιοι και για το λόγο αυτό υπάρχουν συγκρούσεις ως προς την κατανομή τους. Διαφορετικές αντιλήψεις: στα νοσοκομεία αυτή η σύγκρουση είναι ορατή για παράδειγμα επειδή υπάρχουν διαφορετικές ειδικότητες εργαζομένων. Όπως αναφέρθηκε και στο κεφάλαιο για την ηγεσία, οι ιατροί αντιμετωπίζουν τα γεγονότα ιατροκεντρικά, ενώ οι διοικητικοί μετρούν κυρίως δείκτες όπως το κόστος σε σχέση με την αποτελεσματικότητα με συνέπεια να υπάρχουν συγκρούσεις. Οργάνωση: παίζει σημαντικό ρόλο στην αποφυγή ή στην ένταση των συγκρούσεων. Οι σαφώς προκαθορισμένοι ρόλοι και η ξεκάθαρη στοχοθεσία μειώνουν τις συγκρούσεις, ενώ αντίθετα οι συγκεχυμένοι ρόλοι και η έλλειψη συντονισμού και πληροφόρησης τους εντείνουν. Κακή επικοινωνία: η αλληλοκατανόηση είναι εφικτή μόνο όταν υπάρχει κατανοητή και αμφίδρομη επικοινωνία. Σε διαφορετική περίπτωση οι εντάσεις είναι αναπόφευκτες. Ζωτικός χώρος: αναφέρεται στο χώρο επιρροής του κάθε μέλους μιας οργάνωσης το οποίο παραβιάζεται όταν κάποιο άλλο άτομο επιθυμεί την επέκταση της δικής του σφαίρας επιρροής. Πρόκειται δηλαδή για ένα παιχνίδι ανταγωνισμού με στόχο τη δύναμη ή την εξουσία (Μπουραντάς, 2002). 7
Αντιδράσεις απέναντι στη σύγκρουση Οι συχνότερες αντιδράσεις απέναντι στη σύγκρουση είναι η αποφυγή, η διευθέτηση, ο συναγωνισμός, η συνεργασία και ο συμβιβασμός (Moorhead & Griffin, 2010) και η σχέση τους παρουσιάζεται στο παρακάτω σχήμα. Σχήμα 1. Τρόποι αντίδρασης στη σύγκρουση Πηγή: Καλογρίδη, 2007 Η αποφυγή της σύγκρουσης μπορεί να επιτευχθεί όταν η αλληλεπίδραση ανάμεσα στις ομάδες είναι χαλαρή και οι στόχοι είναι ασύμβατοι, όπως φαίνεται στην αριστερή γωνία του σχήματος. Οι ομάδες φτάνουν στη διευθέτηση της σύγκρουσης, όταν οι στόχοι τους είναι συμβατοί αλλά οι αλληλεπίδραση δεν θεωρείται ιδιαίτερα σημαντική για τη συνολική προσπάθεια επίτευξης του στόχου, όπως απεικονίζεται στην κάτω δεξιά γωνία του σχήματος 1. 8
Ανταγωνισμός: οι ομάδες αναπτύσσουν μεταξύ τους ανταγωνισμό, όταν οι επιδιωκόμενοι στόχοι είναι συμβατοί και οι αλληλεπιδράσεις που αναπτύσσονται μεταξύ τους για την εκπλήρωση του σκοπού τους είναι σημαντικές (πάνω αριστερή γωνία σχήματος 1). Όταν οι ομάδες αγωνίζονται για να επιτύχουν τον ίδιο στόχο αλλά μόνο μία μπορεί να τον πετύχει, λειτουργούν ανταγωνιστικά ενώ ορισμένες φορές αγνοούν τους κανόνες και διαδικασίες και τελικά φτάνουν στη σύγκρουση. Συνεργασία: οι ομάδες καταφεύγουν στη λύση της συνεργασίας, όταν η αλληλεπίδραση ανάμεσα τους είναι σημαντική για την επίτευξη του στόχου και ο ίδιος ο στόχος είναι συμβατός για όλες τις ομάδες (επάνω δεξιά γωνία του σχήματος 1). Η σύγκρουση σε αυτήν την περίπτωση μπορεί να αποφευχθεί με τη συζήτηση και την αναθεώρηση των γενικών στόχων, προκειμένου να βρεθεί η λύση που θα ικανοποιεί τις επιμέρους ανάγκες των ομάδων. Ο συμβιβασμός επέρχεται όταν οι αλληλεπιδράσεις μεταξύ των ομάδων για την επίτευξη του στόχου είναι αρκετά σημαντικές, ενώ οι στόχοι δεν είναι ούτε εντελώς συμβατοί ούτε ασύμβατοι. Στην περίπτωση του συμβιβασμού οι ομάδες αναπτύσσουν μεταξύ τους αλληλοεπίδραση προσπαθώντας ταυτόχρονα να φτάσουν στην επίτευξη των στόχων τους, χωρίς όμως επιθετικό τρόπο (Καλογρίδη, 2007). 8.5. Η δυναμική των ομάδων Η δυναμική των ομάδων μελετάει την πορεία της ομάδας εξετάζοντας τις δυνάμεις που αναπτύσσονται μέσα και έξω από αυτήν και συμβάλλουν ή δυσχεραίνουν την επίτευξη των στόχων της. Οι ειδικοί της δυναμικής των ομάδων μελετούν μέσα από την παρατήρηση - την ανθρώπινη συμπεριφορά στις ομάδες σε τρία επίπεδα. Σε επίπεδο ομάδας: μελετούν το βαθμό συμμετοχής των μελών, την επικοινωνία, τις αξίες τους, τη δομή και τη συνοχή των ομάδων, δηλαδή μελετούν τις δυνάμεις που δρουν μέσα στις ομάδες. Σε επίπεδο μελών της ομάδας: μελετούν το ψυχολογικό υπόβαθρο των μελών της ομάδας και την αλληλεπίδραση μεταξύ τους όπως ο βαθμός ικανοποίησης και αφοσίωσης ή αλληλοεκτίμησης μεταξύ των μελών. 9
Σε σχέση με το εξωτερικό περιβάλλον: μελετούν τη σχέση της ομάδας με το ευρύτερο κοινωνικό περιβάλλον ή σε σχέση με άλλες ομάδες, για παράδειγμα ποια είναι τα όρια επιρροής της συγκεκριμένης ομάδας. Μέσα από τη δυναμική των ομάδων προσπαθούν να προβλεφθούν διάφορες μελλοντικές καταστάσεις, χωρίς πάντοτε να έχουν την απόλυτη επιτυχία καθώς μικρές αλλαγές στις συνθήκες της ομάδας μπορούν να αλλάξουν και την αναμενόμενη συμπεριφορά. 10
Βιβλιογραφία Bales RF. (1958). Task roles and social roles in problem solving groups in Maccoby EE, Newcomb TM, Hartley EL. Readings in Social Psychology, New York: Holt, Rinehart & Winston Biddle BJ. (1979). Role Theory: Expectations, Identities and Behavior, New York: Academic Press Caple RB. (1978). The Sequential Stages of Group Development, Small Group Behavior, 9: 470 476 Καλογρίδη Ε. (2007). Ο ρόλος της Ομάδας στο Χώρο Εργασίας, Μεταπτυχιακή Εργασία, Αθήνα: Πάντειο Πανεπιστήμιο Κουλιεράκης Γ, Πάντζου Π, Μεταλληνού Ο. (2000). Κοινωνιολογική και Ψυχολογική Προσέγγιση των Νοσοκομείων / Υπηρεσιών Υγείας: Συμπεριφορές Υγείας, Πρότυπα και Μεταβολές, Πάτρα: Ελληνικό Ανοικτό Πανεπιστήμιο Moorhead G, Griffin RW. (2010). Organizational Behavior: Managing People and Organizations, 9 th edition, Mason, OH: South-Western Cengage Learning Μπουραντάς Δ. (2002). Μάνατζμεντ: θεωρητικό υπόβαθρο, σύγχρονες πρακτικές, Αθήνα: Γ. Μπένου Sullivan EJ, Decker PJ. (2009). Αποτελεσματική Ηγεσία και Διοίκηση στις Υπηρεσίες Υγείας, Αθήνα: Γκιούρδας Tuckman BW, Jensen MAC. (1977). Stages of Small Group Development Revisited, Group & Organization Management, 2: 419 427 11