«Π ᾶ σ α ἐ π ι σ τ ή μ η χ ω ρ ι ζ ο μ έ ν η ά ρ ε τ ῆ ς π α ν ο υ ρ γί α κ α ι ο ὐ σ ο φ ί α φαίνεται» (Πλάτων, Μενέξενος) Επιστήμη και ηθική Ανάμεσα στην επιστήμη και στην ηθική, δύο κορυφαία διανοητικά επιτεύγματα του ανθρώπου, υπάρχουν σημαντικές διαφορές. Οι διαφορές αυτές θα καταδειχτούν ευκρινέστερα, αν ορίσουμε τις έννοιες. Σύμφωνα, λοιπόν, με τα λεξικά επιστήμη είναι οι γνώσεις που προκύπτουν από τη μεθοδική έρευνα των φυσικών και κοινωνικών φαινομένων. Αντίθετα, η ηθική ορίζεται ως ένα σύνολο αξιών και κανόνων με τους οποίους ορίζεται τι επιτρέπεται, τι απαγορεύεται και τι οφείλουμε να κάνουμε στις σχέσεις μας με τους άλλους ανθρώπους. Πρώτη ολοφάνερη, εξ ορισμού, διαφορά ανάμεσα στις δυο έννοιες είναι ο σκοπός για τον οποίο καθεμιά δημιουργήθηκε. Σκοπός της επιστήμης είναι η μελέτη και η γνώση του κόσμου -φυσικού και κοινωνικού- στον οποίο ζούμε είναι, καταρχήν, η αναζήτηση της αλήθειας και η ικανοποίηση της φυσικής επιθυμίας του ανθρώπου να μαθαίνει (φύσει ὀρέγεται τοῦ εἰδέναι). Από την άλλη πλευρά η ηθική δημιουργήθηκε με σκοπό να κανονίζει (με όλη τη σημασία της λέξης) τις ανθρώπινες σχέσεις. Με ερευνητικό, λοιπόν, χαρακτήρα η επιστήμη, με επιτακτικό η ηθική. Διαφορετική, επίσης, είναι και η προέλευση καθεμιάς. Η επιστήμη προέρχεται και συγκροτείται ύστερα από μεθοδική έρευνα, ύστερα από παρατήρηση και πείραμα. Για την προέλευση της ηθικής τα πράγματα δεν είναι τόσο απλά. Ακόμα κι αν δε δεχτούμε ότι είναι θεόσταλτη και υπερβατική, δύσκολα θα αποδείξουμε πώς δημιουργήθηκε και πώς συγκροτήθηκε σε κώδικα με ισχύ που υπερβαίνει ακόμα και αυτόν της επιστήμης. Αρκεί, γι' αυτό να αναλογιστούμε τη διαχρονική και καθολική ισχύ που έχει μια από τις κορυφαίες ηθικές αξίες, η δικαιοσύνη. Η πιο σημαντική, ωστόσο, διαφορά είναι ο τρόπος με τον οποίο καθεμιά προσεγγίζει τη ζωή. Για την επιστήμη και, για να ακριβολογούμε, για τον επιστήμονα σημασία έχουν τα γεγονότα και η πραγματικότητα. Η πραγματικότητα γυμνή από ιδέες, από προκαταλήψεις και ιδεολογήματα, όπως δηλαδή είναι και όχι όπως ενδεχομένως τη φαντάζονται ή θα ήθελαν να είναι όσοι τη μελετούν. Επομένως, η επιστημονική γνώση δύσκολα αμφισβητείται, εφόσον είναι αντικειμενική. Απεναντίας, για την ηθική δεν έχει τόσο αξία η γνώση της πραγματικότητας, του γεγονότος, όσο το ποιόν του, αν δηλαδή είναι καλό ή κακό, δίκαιο ή άδικο, επιτρεπτό ή ανεπίτρεπτο. [ ]. Τέλος, ένα άλλο επίμαχο σημείο είναι η σχέση της γνώσης με την ηθική. Με απλά λόγια, η γνώση είναι ηθικά ουδέτερη ή κάθε γνώση έχει από τη φύση της και ποιότητα ηθική; Η απάντηση στο ερώτημα αυτό είναι πως η γνώση είναι ηθικά ουδέτερη. Δεν έχει ηθική η φύση ούτε η νομοτέλεια που τη διέπει, όπως δεν έχουν ηθική τα συμβάντα και τα γεγονότα της ζωής. [ ]. Ηθικός ή ανήθικος είναι ο δημιουργός ή ο δράστης, αν πρόκειται για δημιούργημα, για πράξη, για γεγονός κοινωνικό ή πολιτικό. Αλλά και η ηθικότητα ή η ανηθικότητα, σε κάθε περίπτωση, του ρέκτη κρίνεται -πρέπει να κρίνεται- δευτερογενώς, αφού δηλαδή γνωρίσουμε με ακρίβεια και αντικειμενικότητα τι ακριβώς έγινε και γιατί έγινε. Έτσι, βέβαια, δεν προστατεύουμε, ίσως, την ανθρωπότητα από ενέργειες ανήθικων ανθρώπων, όπως για παράδειγμα μπορεί να συμβεί με εφαρμογές της κλωνοποίησης, αλλά δεν της στερούμε και την ευεργετική προσφορά ηθικών ανθρώπων, που μπορεί να αποδειχτεί πολύ σημαντική για το μέλλον της. Η επιστημονική, λοιπόν, γνώση, καθώς ερμηνεύει την ουσία, τα αίτια, τη λειτουργία και τη σχέση των φαινομένων με αντικειμενικό τρόπο, είναι ηθικά ουδέτερη. Όπως η πραγματικότητα που ερμηνεύει είναι ηθικά ουδέτερη, έτσι ηθικά ουδέτερη είναι και η γνώση της, το είδωλο δηλαδή της πραγματικότητας αυτής στην ανθρώπινη νόηση. Αν έτσι έχουν τα πράγματα, μπορούμε, τελικά, να υποστηρίξουμε ότι η επιστήμη είναι δραστηριότητα αυτόνομη από την ηθική; Και παραπέρα, μπορούμε να υποστηρίξουμε ότι ο επιστήμονας είναι ηθικά ανεύθυνος για όσα ερευνά, για τα πορίσματα των ερευνών του και προπαντός για την εφαρμογή των πορισμάτων αυτών; Ότι μπορεί στο όνομα της επιστήμης να κάνει ό,τι θέλει; Όχι βέβαια. Γιατί μια θετική απάντηση στα ερωτήματα αυτά θα ήταν αντίθετη με την πραγματικότητα, μάρτυρες της οποίας είμαστε όλοι. Σοβαρά προβλήματα της ζωής μας οφείλονται στην εκμετάλλευση της επιστημονικής γνώσης και στη χρήση επιστημονικών επιτευγμάτων με τρόπο που αντιβαίνει στις αξίες και στους κανόνες της ηθικής. Όμως γι' αυτή τη χρήση δεν είναι «υπεύθυνη» η γνώση. Η προσωποποίηση σ' αυτή την περίπτωση είναι σημαντικό εκφραστικό λάθος. Ηθική ευθύνη έχει, όπως είπαμε, μόνο ο άνθρωπος, και μάλιστα ο ελεύθερος. Η γνώση είναι μεν δύναμη, αλλά είναι άψυχο μέσο που μπορεί να χρησιμοποιηθεί ηθικά ή ανήθικα από τον άνθρωπο. Επομένως, η ευθύνη ανήκει σ' αυτόν και ειδικότερα στον επιστήμονα για την πρόθεση με την οποία ερευνά και ανακαλύπτει μια γνώση και προπαντός για τον τρόπο με τον οποίο τη χρησιμοποιεί. Δεν πρέπει, λοιπόν, να γίνεται σύγχυση: άλλο πραγματικότητα, άλλο γνώση κι άλλο βούληση του ανθρώπου. Από αυτά στην ηθική υπόκειται μόνο η ελεύθερη ανθρώπινη βούληση, γιατί από αυτήν εξαρτάται σε κάθε περίπτωση η ηθική ποιότητα των ανθρώπινων ενεργειών, είτε πρόκειται για γεγονός είτε για επιστημονική έρευνα είτε για επιστημονικό και τεχνολογικό επίτευγμα. Και όπως σε κάθε άλλη περίπτωση, έτσι και στην επιστήμη η υπευθυνότητα του επιστήμονα απορρέει από την ελευθερία του να ορίζει προσωπικά ο ίδιος και κανένας άλλος το σκοπό της επιστημονικής του έρευνας ή τον τρόπο με τον οποίο εφαρμόζει επιστημονικά πορίσματα και γνώσεις και να κρίνει αν αυτά συμφωνούν με την αλήθεια -άρα και με την ηθική-την οποία ως πνευματικός άνθρωπος είναι ταγμένος να διακονεί. Σπ. Κούτρας, Πειστικός Λόγος, τ. Β, εκδ. Σαββάλας 1. Πώς αναπτύσσεται η πρώτη παράγραφος του κειμένου; 2. Να απαριθμήσετε τις διαφορές ανάμεσα στην επιστήμη και την ηθική. 3. Να γράψετε πώς συνδέονται οι παράγραφοι του κειμένου. 4. Να γράψετε τα συνώνυμα των υπογραμμισμένων λέξεων. 1
Είναι σύμμαχος ή εχθρός του ανθρώπου η επιστήμη; Η επιστημονική γνώση είναι ηθικά ουδέτερη. Η διάσπαση, λόγου χάρη, του ατόμου αυτή καθαυτήν δεν είναι ούτε καλή ούτε κακή. Ακόμη και στις περιπτώσεις που κάποια επιστημονική γνώση ανακαλύπτεται με κακή πρόθεση, η ηθική ανήκει στην πρόθεση, όχι στη γνώση. Το ίδιο ισχύει και για τη χρησιμοποίηση της επιστημονικής γνώσης ηθικός ή ανήθικος είναι ο τρόπος με τον οποίο ή ο σκοπός για τον οποίο χρησιμοποιείται, όχι η ίδια η γνώση. Επομένως, ο κίνδυνος δεν είναι η επιστήμη. Η επιστήμη αποτελεί κίνδυνο για τον άνθρωπο μόνο εάν δεν είναι ολοκληρωμένη. Αντίθετα, όπου είναι τελειοποιημένη, μετατρεπόμενη σε δημιουργία, τον ωφελεί, όπως είδαμε, πολλαπλά. Όμως, η επιστήμη και η τεχνολογία δεν είναι αυτόνομες δραστηριότητες του ανθρώπου, αλλά άμεσα συνδεδεμένες με τις ανάγκες μιας κοινωνίας, με τους σκοπούς που επιδιώκει, με τις αξίες που έχει. Κοινωνία, επιστήμη και τεχνολογία βρίσκονται σε σχέση αλληλεπίδρασης τόσο, που η κοινωνία με τις κρατούσες αξίες της να κατευθύνει την έρευνα της επιστήμης και τις εφαρμογές της επιστημονικής γνώσης. Τη δημιουργία, επομένως, δεν την κατευθύνει μόνο η γνώση. Ανάμεσα στη γνώση και στη δημιουργία παρεμβάλλεται αποφασιστικά η ανθρώπινη θέληση. Αυτό σημαίνει ότι κύριος παράγοντας για την ορθότητα, από ηθική άποψη, της δημιουργίας δεν είναι η γνώση αλλά η βούληση. Αν, λοιπόν, η ανθρώπινη δημιουργικότητα δεν πειθαρχήσει στις αξίες της δικαιοσύνης, της ελευθερίας και της ειρήνης και, αντί να οδηγήσει στην ευτυχία του ανθρώπου, καταλήξει στον αφανισμό του, την ευθύνη δε θα τη φέρει η επιστήμη αλλά η βούληση που θα επικρατήσει, τελικά, στην ανθρωπότητα. Την ευθύνη θα την έφερε η επιστήμη, αν η καταστροφική συνέπεια προερχόταν από σφάλμα δικό της, από ατελή δηλαδή γνώση. Δεν είναι, όμως, αυτός ο κίνδυνος. Και όσοι βλέπουν εδώ τον κίνδυνο, το κάνουν ή από άγνοια ή για να στρέψουν την προσοχή των ανθρώπων μακριά από τον αληθινό κίνδυνο. Δεν ευθύνεται, λοιπόν, η επιστήμη για τα σύγχρονα μεγάλα προβλήματα. Αλλά αυτά υπάρχουν. Είναι δεδομένα και γνωστά, όχι, όμως, άλυτα και αναπότρεπτα. Με δυσοίωνες προβλέψεις, με τη μεμψιμοιρία, με ευχές και εξορκισμούς τα προβλήματα αυτά δεν αντιμετωπίζονται. Αν δεν αναθεωρήσουμε τις προτεραιότητες που έχουμε, αν δεν καταγγείλουμε τους υπαίτιους και δεν καταλογίσουμε τις ευθύνες που ανήκουν στον καθένα, ώστε να επικρατήσει ως κυρίαρχη βούληση το καλό όλων των ανθρώπων, τότε είναι πολύ πιθανό τα δύσκολα προβλήματα που αντιμετωπίζουμε σήμερα να γίνουν αύριο μοιραία. Μεγαλύτερη απ' όλους ευθύνη γι' αυτό έχουν οι πνευματικοί άνθρωποι και ειδικότερα οι επιστήμονες, που κατέχουν τη γνώση. Σπ. Κούτρας, Πειστικός Λόγος, τ. Β, εκδ. Σαββάλας Να γράψετε τα συνώνυμα των υπογραμμισμένων λέξεων. OI ΣΤΟΧΟΙ ΤΗΣ ΕΠΙΣΤΗΜΗΣ ΣΤΟΝ KAINOYPIO ΑΙΩΝΑ [Το κείμενο που ακολουθεί είναι η ομιλία με τον τίτλο «Επιστήμη και Ανθρωπισμός» την οποία εκφώνησε στις 30 Δεκεμβρίου 2003 στην Αθήνα ο καθηγητής κ. Γρ. Δ. Σκαλκέας ως πρόεδρος της Ακαδημίας Αθηνών κατά την τελετή απονομής των ετήσιων βραβείων του ανώτατου πνευματικού ιδρύματος της χώρας] H επιστήμη, ως αέναος αγώνας του ανθρώπου για την κατάκτηση της γνώσεως, με τον διαλογισμό, την οξυδερκή παρατήρηση, τη διαίσθηση και την έρευνα, ανοίγει συνεχώς νέους ορίζοντες και φωτίζει τον νου. Οι κλασικοί έλληνες φιλόσοφοι, που είχαν αναπτύξει σε ύψιστο βαθμό τον θεωρητικό στοχασμό, της απέδωσαν καθαρώς θεωρητικό σκοπό και παραθεώρησαν την αξία και τη σημασία της εμπειρικής γνώσεως, η οποία κατ' αυτούς δεν είχε «λόγον διδόναι». Αλλά, καθώς ήταν αναπόφευκτο, δεν άργησε να επισυμβεί η πρακτική εφαρμογή του επιστημονικού λόγου - με τον Αρχιμήδη και τους διαδόχους του για παράδειγμα - ώστε στους καιρούς μας να εξελιχθεί σε αναπόσπαστο μέλος της επιστήμης και να κυριαρχήσει στην οικουμένη όλη ως τεχνολογία. Επιστήμη, βέβαια, και τεχνολογία δεν ταυτίζονται, διότι η επιστήμη παραμένει προσηλωμένη στην όλο και πιο βαθιά κατάκτηση της γνώσεως, ενώ η τεχνολογία έχει ως επιδίωξη την αξιοποίηση της επιστημονικής γνώσεως σε μέσον για την υπηρέτηση των τρεχουσών, πρακτικών αναγκών του ανθρώπου. Πολύ χαρακτηριστικά, ο Αϊνστάιν είχε τονίσει: «H επιστήμη δεν μπορεί να δημιουργήσει σκοπούς, αλλά να προσφέρει, το πολύ, τα μέσα για την ανάπτυξη κάποιων σκοπών, οι οποίοι έχουν συλληφθεί από προσωπικότητες που διαθέτουν υψηλότερα ηθικά ιδανικά». Έσπευσε ωστόσο να σημειώσει πως «η εποχή μας είναι η εποχή των τελείων μέσων και των συγκεχυμένων σκοπών». Αυτή η τελευταία ρήση προκαλεί έναν επίμονο προβληματισμό, και είναι αυτός ο προβληματισμός που με οδήγησε στην αποψινή, βραχεία ομιλία μου. Εάν, βέβαια, ο Αϊνστάιν είχε ζήσει όλον τον προηγούμενο αιώνα, έναν αιώνα ανθρώπινης κακουργίας, με επαναστάσεις, παγκοσμίους θερμούς και ψυχρούς πολέμους, αλλά και δοξασμένο από τη ραγδαία ανάπτυξη των θετικών επιστημών και της τεχνολογίας, ίσως προβληματιζόταν περισσότερο. H προώθηση των φυσικών επιστημών και η έκρηξη της τεχνολογίας, η οποία έχει προσλάβει φρενήρεις ρυθμούς στην εποχή μας, εγείρουν απορίες και συγκλονιστικά ερωτήματα. H επιστήμη αναπτύσσεται συνήθως σε σχέση με τις πρακτικές ανάγκες των ανθρώπων, ακολουθεί όμως βασικά την εξέλιξη μιας κοινωνίας και αντικατοπτρίζει το συγκεκριμένο πνευματικό και ηθικό της επίπεδο. Ποιο είναι όμως σήμερα, στις αρχές του 21ου αιώνα, το πνευματικό και ηθικό επίπεδο της κοινωνίας μας; Ο υλιστικός ευδαιμονισμός, που κυριαρχεί στα προηγμένα οικονομικώς κράτη, σε συνδυασμό με τα αξιοθαύμαστα επιστημονικά και τεχνολογικά επιτεύγματα, που πολλαπλασιάζονται ραγδαίως, δεν αφήνει στον άνθρωπο τον αναγκαίο χρόνο, για να ασχοληθεί, σοβαρά και επίμονα, με τον εσωτερικό του εαυτό, ώστε να επιτύχει όχι μόνο τη διανοητική και γενικότερα εγκυκλοπαιδική του συγκρότηση, αλλά για να κατορθώσει την ηθική 2
ολοκλήρωση της προσωπικότητάς του ως Ανθρώπου. Σήμερα, «ο άνθρωπος βουβαίνεται προς τα μέσα και θαυμάζει προς τα έξω» κατά τον βαθύ λόγο του Θεοδωρακόπουλου. H τεχνολογία, που βελτίωσε σημαντικά τις συνθήκες της ζωής μας, βοήθησε ή εμπόδισε τον άνθρωπο να γίνει περισσότερο Άνθρωπος; Ιδού το κρίσιμο ερώτημα. Το ανθρώπινο ον εξακολουθεί να αποτελεί αυτογενή και αυταπόδεικτη, υπέρτατη αξία της ζωής ή έχει βαθύτατα καταρρακωθεί και υποβιβασθεί έναντι των σύγχρονων υλιστικών αξιών, επικυρώνοντας την φοβερή ρήση του Νίτσε για τη «μεταξίωση των αξιών» στην εποχή μας; Τα ευγενή ιδεώδη του ανθρωπισμού, που βλαστάνουν, φυσιολογικά θα έλεγα, στο πολίτευμα μιας αυθεντικής Δημοκρατίας - που έχει ως σταθερό πυρήνα της την αξία του Ανθρώπου -, διασύρθηκαν και κατατρέχτηκαν στις ημέρες μας. Ο μηχανοποιημένος και κατακερματισμένος χαρακτήρας της εργασίας στις τεχνοκρατικές κοινωνίες σήμερα έχει ως αποτέλεσμα την αποξένωση του ανθρώπου-δημιουργού από τα δημιουργήματά του. H σύγχυση πραγματικών και πλασματικών αναγκών, η πνιγηρή εντατικοποίηση του ρυθμού της ζωής στις μεγαλουπόλεις, η εσωτερική μοναξιά, το άγχος και η αγωνία αλλοτριώνουν βαθύτατα και παρεμποδίζουν την πνευματική ολοκλήρωση των ανθρώπων ως Ανθρώπων αυθεντικών. Έτσι πλήττεται βαριά ο Ανθρωπισμός και δημιουργείται μια ηθική, ιδεολογική και τελικά υπαρξιακή σύγχυση του όντος. Και βέβαια, η τάση της προσηλώσεως στην ύλη, που παρατηρείται, και η αυξανόμενη πνευματική αδράνεια, σε συνδυασμό με την απίσχνανση της βουλήσεως για βαθύτερο διαστοχασμό του μυστηρίου του ανθρώπου, οφείλονται στην κυριαρχία του ορθολογισμού και στην τυφλή πρακτικότητα του σύγχρονου υλιστικού πολιτισμού. Μέσα στο κλίμα αυτό ζει, μεγαλώνει και εργάζεται ο σύγχρονος επιστήμονας, με αποτέλεσμα το έργο του να εντάσσεται επιτακτικά στις γενικότερες αυτές τάσεις της εποχής. H ένταξη όμως αυτή εγείρει - οφείλει να εγείρει - στη συνείδησή του το πρόβλημα της ηθικής ευθύνης, αξιώνοντας την άμεση, υπεύθυνη αντιμετώπισή του. Ο επιστήμονας βαρύνεται με πολύμορφη ευθύνη για τη γνώση που κατά κάποιον τρόπο παράγει και οφείλει να προβλέπει οποιοδήποτε πιθανό κίνδυνο που θα μπορούσε να προέλθει από τη χρήση της - ή την κατάχρησή της - στο μέλλον για τον άνθρωπο και για την οικουμένη. Πρέπει να αποφασίζει με άγρυπνη συνείδηση και υπευθυνότητα εάν τα αποτελέσματα των ερευνών του πρέπει τελικά να εφαρμοσθούν. Κάθε επιστημονικό επίτευγμα φρονώ πως πρέπει να εξετάζεται όχι μόνο ως γνωστική ή υλική κατάκτηση, αλλά και για το αν θα αποβεί ευεργετικό ή επιζήμιο, ή και καταστρεπτικό, για την ύπαρξη του ανθρώπου. Τον έλεγχο αυτό ουδείς άλλος μπορεί ή επιτρέπεται να επιβάλλει στη συνειδητή ελευθερία του επιστήμονα παρά μόνον η συναίσθηση της ανθρώπινης και γενικά της κοινωνικής του ευθύνης. Δυστυχώς, όμως, οι αποφάσεις για τη χρησιμοποίηση από τη σύγχρονη τεχνολογία επιστημονικών γνώσεων και ανακαλύψεων δεν ανήκουν πάντοτε στην απόφαση ή στη σύμφωνη γνώμη εκείνων που τις ανακάλυψαν, ούτε οι πολλαπλές συνέπειες από τη χρήση τους έχουν όσο και όπως θα άρμοζε υπολογισθεί. Για τούτο, συχνά οι στόχοι μιας ερευνητικής πορείας διασπείρονται. Πολλοί διάσημοι ερευνητές, όπως ο Henri Becquerel, ο Heinrich Hertz και άλλοι ισάξιοί τους, δεν μπόρεσαν να προβλέψουν τις πρακτικές εφαρμογές των ανακαλύψεών τους. Και ο Oppenheimer, όταν πληροφορήθηκε την καταστροφή της Χιροσίμα, ένιωσε βαριές τύψεις συνειδήσεως, διότι είχε τόσο αποφασιστικά συμβάλει στη διάσπαση του ατόμου, που βέβαια δόξασε και την επιστήμη και το όνομά του, αλλά διέσπασε και το ιερό κύρος του Ανθρώπου, προσφέροντάς του τη φονικότερη δύναμη. Και αργότερα, ο Χάιντεγκερ, όταν πληροφορήθηκε την άλωση του γενετικού μυστηρίου του ανθρώπου, είπε πως «τώρα μόνο ένας Θεός μπορεί να σώσει την ανθρωπότητα». Ως τελικός σκοπός της επιστήμης ανακύπτει σταθερά ο εξανθρωπισμός της ζωής και ως σκοπός της ζωής ο εξανθρωπισμός της επιστήμης, ώστε να υπηρετείται ο Άνθρωπος. Διότι μόνο με τον απόλυτο σεβασμό προς τον Άνθρωπο μπορεί να αντιμετωπιστεί αποτελεσματικά ο υλισμός και ο υπέρμετρος ευδαιμονισμός που κυριαρχεί και ορίζει την εποχή μας, και μόνο έτσι μπορεί να τιθασευθεί η επιστημονική αναρχία. Ο επιστήμονας οφείλει να συνειδητοποιήσει ότι πάνω από όλα βρίσκεται, αμετάθετος και αναντικατάστατος, ο Άνθρωπος. Και όπως, πολύ εύστοχα, όρισε ο Καντ: «ο άνθρωπος δεν πρέπει να χρησιμοποιείται ποτέ ως μέσον, για κάποιο σκοπό, αλλά να θεωρείται αυτός, ο ίδιος, ο τελικός σκοπός». Για να παραμείνουν όμως οι στόχοι της επιστήμης ανθρωποκεντρικοί, κρίνεται απολύτως αναγκαίος ο επανακαθορισμός τους από «προσωπικότητες με υψηλά ηθικά ιδανικά», κατά τον Αϊνστάιν, δηλαδή από έντιμους, υψηλόφρονες, συνεπείς και ανιδιοτελείς, διορατικούς, ειλικρινείς και αντικειμενικούς ανθρώπουςεπιστήμονες. Και για τον μεγάλο και κρίσιμο αυτό σκοπό, κρίνεται απαραίτητη η ανθρωπιστική τους συγκρότηση και καλλιέργεια, η βαθιά γνώση του δικαίου και του ηθικού τους καθήκοντος, η ορθή αντίληψη περί του αληθινά συμφέροντος τον Άνθρωπο, καθώς και μια ανεπτυγμένη κοινωνική συνείδηση ηθικής και αλληλεγγύης. Διότι στόχοι αμετακίνητοι της επιστήμης πρέπει, φρονώ, να είναι η βελτίωση των συνθηκών της ζωής του ανθρώπου σε όλες τις εκφάνσεις της, η μετάδοση της γνώσεως, η καταπολέμηση της αμάθειας και των προλήψεων, η ολόπλευρη καλλιέργεια σε βάθος του ανθρώπου, με κατάληξη τον σταθερό φωτισμό της συνειδήσεώς του, η φροντίδα για το περιβάλλον, η διασφάλιση της ειρήνης του κόσμου, της δικαιοσύνης και του σεβασμού των ανθρωπίνων δικαιωμάτων, σε συνδυασμό με τον δραστικό περιορισμό της δυστυχίας, οπουδήποτε γης. Όλα όμως αυτά μπορούν να επιτευχθούν μόνο μέσα από ανθρωποκεντρικότερη σκέψη και θεώρηση του επιστήμονα. Και εδώ ακριβώς εντοπίζεται η επιτακτική ανάγκη της συνδρομής του ανθρωπισμού ως του υψίστου σκοπού της επιστήμης. Διότι η ορθή λειτουργία μιας ανθρώπινης κοινωνίας κορυφώνεται στον βαθύ εξανθρωπισμό του ανθρώπου, στην ηθική ολοκλήρωση των μελών της. 3
Παρά την πολυμορφία των κατευθύνσεων και των πραγματώσεων που καλύπτει ο όρος ανθρωπισμός, στο βάθος του παραμένει ουσιαστικά αναλλοίωτος. Και σε τούτο το μέγιστο επίτευγμα πάλι η Αρχαία Ελλάδα άνοιξε τον δρόμο, θεσπίζοντας τον άνθρωπο-βιολογικό ον προς τον άνθρωπο-θεωρητικό ον μέτρο των πάντων. Το πλάσμα που ανακαλύπτει την αξία του νου, του λόγου, και τον θέτει κυβερνήτη της θεωρίας, αλλά και της ζωής του ανθρώπου. Για να έλθει αργότερα η θρησκεία του Ναζωραίου και να τον υψώσει με το πνεύμα της αγάπης. Αλλά και τα πνευματικά κινήματα που ακολούθησαν των χρόνων της Αναγεννήσεως, καθώς και του 18ου και 19ου αιώνα, νοστάλγησαν τις αρχές του κλασικού ανθρωπισμού, με τον αναλλοίωτο πυρήνα του. Σήμερα, που ο άνθρωπος υποβιβάζεται και γίνεται αντικείμενο, αριθμός, που πωλούνται και αγοράζονται οι υπαρκτικές του ανάγκες και τα ιδανικά του, αποτελεί κρισιμότατο χρέος του αιώνα μας να συνειδητοποιήσει η κοινότητα των επιστημόνων τον κίνδυνο και να αντιδράσει αποτελεσματικά, δαμάζοντας την τεχνοκρατία, μεταλλάσσοντας αποφασιστικά το υλιστικό υπόβαθρο της κοινωνίας και αποκαθιστώντας τον ανθρωπισμό ως απαραίτητη αξίωση του ανθρωπίνου όντος για κάθε εποχή. «Ο ανθρωπισμός», μας λέγει ο καθηγητής Τατάκης, «που θέλουμε να πραγματώσουμε, να έχει πάλι τόσο πλάτος και βάθος, ώστε να περιλάβει όλα τα έργα του ανθρώπου, βάζοντας το καθένα στη σωστή του θέση». H αναγέννηση, λοιπόν, αυτού του νέου ανθρωπισμού, που αξιώνουμε όλοι, συνιστά - όπως θα παρατηρούσε εύστοχα ο Erich Fromm - «μια αντίδραση στην απειλή εναντίον του ανθρώπου, μια απειλή που ολοένα μεγαλώνει». Αυτός ο νέος ανθρωπισμός οφείλει να συμβιώσει και να λειτουργήσει αρμονικά με τη σύγχρονη, πολύμορφη και πολυδύναμη επιστήμη, και στο ηθικό και στο διανοητικό και στο υλικό πεδίο του σημερινού ανθρώπου. Διότι δεν απορρίπτει τον τεχνικό πολιτισμό με τις τεχνολογικές του κορυφώσεις, αλλά τον αξιοποιεί, τον προάγει, τον εξανθρωπίζει. H επιστήμη και η τεχνολογία οφείλουν να αποκαταστήσουν μια γόνιμη σύζευξη με τα κελεύσματα του ανθρωπισμού, ώστε να αντικρίσουν τον άνθρωπο ως ψυχοσωματικό ον. Ένα τέτοιο συνειδητό αντίκρισμα σημαίνει πως ο τεχνολογικός πολιτισμός δεν βρίσκεται σε διάσταση με τον πνευματικό πολιτισμό, αλλά πως και οι δύο χρειάζονται, και οφείλουν, να συνεργασθούν για το καλό του ανθρώπου, του όντος, που βρίσκεται από καταβολής του κόσμου επικεφαλής της Δημιουργίας όλης. Συνειδητοποιώντας ο σύγχρονος επιστήμονας την άποψη αυτή, οφείλει να κατευθύνει την έρευνα και την όλη δράση του προς τη σταθερή προαγωγή και ανύψωση του ανθρώπου. Έτσι θα τον προφυλάξει και από την αλλοτρίωση, που τον οδηγεί στον οντολογικό του υποβιβασμό, και από τη μηχανοποίηση του βίου του και από τον υλιστικό του εναγκαλισμό, αποσαφηνίζοντας τους «συγκεχυμένους σκοπούς» των καιρών μας, κατά Αϊνστάιν, και επανατοποθετώντας, ως ύψιστο αίτημα της Ιστορίας, τον συνεχή εξανθρωπισμό του ανθρώπου. Διαφορετικά, η ζωή θα καταντήσει ένας διαρκής εφιάλτης. ΓΡ. Δ. ΣΚΑΛΚΕΑΣ ΤΟ ΒΗΜΑ, Κυριακή 18 Ιανουαρίου 2004 (Ο κ. Γρηγόριος Δ. Σκαλκέας είναι καθηγητής της Ιατρικής Σχολής του Πανεπιστημίου Αθηνών και Ακαδημαϊκός). 1. Ποια η διαφορά ανάμεσα στην επιστήμη και στην τεχνολογία; 2. «η εποχή μας είναι η εποχή των τελείων μέσων και των συγκεχυμένων σκοπών»: να αναπτύξετε σε μία παράγραφο 100 λέξεων την παραπάνω πρόταση. 3. «ο άνθρωπος βουβαίνεται προς τα μέσα και θαυμάζει προς τα έξω»: να αναπτύξετε σε μία παράγραφο 100 λέξεων την παραπάνω πρόταση. 4. Ποιοι παράγοντες παρεμποδίζουν την πνευματική ολοκλήρωση των ανθρώπων ως Ανθρώπων αυθεντικών; 5. Να γράψετε τα συνώνυμα των υπογραμμισμένων λέξεων. ΕΞΕΤΑΣΕΙΣ 2002 (ημερήσια) ΚΕΙΜΕΝΟ O εικοστός αιώνας δικαίως χαρακτηρίζεται ως αιώνας των μεγαλύτερων και σημαντικότερων κοινωνικοοικονομικών αλλαγών. Με τη ραγδαία εξέλιξη της τεχνολογίας, ο μέσος "Δυτικός άνθρωπος" ζει στο κατώφλι του 21ου αιώνα μία πολύ διαφορετική καθημερινή ζωή από τον αντίστοιχο άνθρωπο των αρχών του 20ου αιώνα. Ένα σημαντικό ποσοστό ευθύνης γι' αυτές τις δραματικές αλλαγές στην καθημερινή ζωή φέρει και η πρόοδος στις λεγόμενες βιοϊατρικές επιστήμες. Η ανακάλυψη της δομής του DNA, πριν από 45 περίπου χρόνια, και η επακόλουθη "έκρηξη γνώσης" στους τομείς της Μοριακής Βιολογίας και της Γενετικής φέρνουν την ανθρωπότητα αντιμέτωπη με μια νέα τάξη πραγμάτων. Έχουμε πλέον επιλύσει σε μεγάλο βαθμό το πρόβλημα της στειρότητας με τη χρήση μεθόδων τεχνητής αναπαραγωγής και ταυτόχρονα είμαστε σε θέση να επιλέξουμε το φύλο του παιδιού μας. Η πλήρης χαρτογράφηση του ανθρώπινου γονιδιώματος αλλά και η υφιστάμενη απομόνωση και ο χαρακτηρισμός της λειτουργίας μερικών εκατοντάδων γονιδίων θα οδηγήσουν πιθανότατα στο εγγύς μέλλον στη θεραπεία πολλών ασθενειών. Γενετικά τροποποιημένοι οργανισμοί και τρόφιμα υπόσχονται ότι θα επιλύσουν το πρόβλημα του υποσιτισμού, όμως ταυτόχρονα δημιουργούν τεράστια βιοηθικά προβλήματα. Παράλληλα, η πρόσφατη κλωνοποίηση ζωντανών οργανισμών μπορεί να επιλύσει και αυτή θέματα υποσιτισμού και επάρκειας οργάνων, όμως εγκυμονείται κίνδυνος δημιουργίας γενεών πανομοιοτύπων οργανισμών προς εκμετάλλευση και ταυτόχρονα αναδεικνύει επικίνδυνες απόψεις περί δημιουργίας μιας "αρίας φυλής". Πού βαδίζουμε, άραγε; Για χάρη ποιας προόδου και μελλοντικής ευδαιμονίας η επιστημονική κοινότητα αλλά και ολόκληρη η ανθρωπότητα πρέπει, αλόγιστα, να συνεχίσει αυτό τον δρόμο; Το μείζον ερώτημα της ανθρωπότητας και η διαχρονική αγωνία της είναι να εξηγηθεί ο σκοπός και το νόημα της ζωής και του θανάτου. Εάν προσεγγίσουμε κάποτε την αλήθεια αναφορικά με αυτά τα θεμελιακά ερωτήματα, ίσως μπορέσουμε τότε να επαναπροσδιορίσουμε τις αξίες μας και τους τρόπους επίτευξής των. (...) Αποτελεί κανόνα της 4
φύσης, κανόνα της βιολογίας, να υπάρχει και "θεϊκά" να μη διαταράσσεται η θεμελιώδης ακολουθία: γένεση, ζωή, αναπαραγωγή, θάνατος. Με βάση τα προαναφερόμενα, εάν οι άνθρωποι ήταν αθάνατοι ή γενικότερα κάποια μορφή ζωής ήταν αθάνατη, το οξύμωρο συμπέρασμα είναι ότι: το συγκεκριμένο είδος ζωής θα εξέλιπε μέσα σε λίγες σχετικά γενεές, διότι το περιβάλλον θα άλλαζε και δεν θα μπορούσαν αυτοί οι ζωντανοί οργανισμοί που το απαρτίζουν να αλλάξουν, ώστε να προσαρμοστούν στις νέες συνθήκες. (...) Μέχρις ότου απαντηθούν, εάν ποτέ, τέτοιου είδους φιλοσοφικά ερωτήματα, η δυνατότητα επίτευξης αθανασίας φαίνεται να βρίσκεται εκτός των γνωστών βιολογικών νόμων της φύσης. Αντίθετα, είναι προτιμότερο να βρεθούν εκείνοι οι τρόποι, ώστε να μετατραπεί το "ζην" σε "ευ ζην". Δηλαδή να προσδιοριστούν και να εφαρμοστούν εκείνα τα τεχνολογικά επιτεύγματα, τα οποία θα έχουν αποτέλεσμα οι άνθρωποι να γεννιούνται, να ζουν και να γερνούν με υγεία. Είναι βέβαιο πως η Μοριακή Βιολογία και η Γενετική έχουν ανοίξει νέους ορίζοντες στη μελέτη και κατανόηση της λειτουργίας του ανθρώπινου οργανισμού. Αυτό το ταξίδι, το οποίο ξεκίνησε πριν από λίγα σχετικά χρόνια στον άγνωστο και μαγευτικό κόσμο των βιολογικών νοημάτων της ζωής, δεν είναι ούτε εύκολο ούτε γρήγορο. Οι ταξιδιώτες πρέπει να είναι εφοδιασμένοι με υπομονή, με περίσσεια γνώση, με αμφισβήτηση, αλλά προπαντός με ηθική δεοντολογία. Σε κάθε περίπτωση, η Πολιτεία πρέπει να κρίνει και να αξιολογεί τους καρπούς και τις εμπειρίες τέτοιων εγχειρημάτων. Υπάρχουν άραγε γονίδια αθανασίας; Θα διαλευκανθούν πλήρως οι μοριακοί μηχανισμοί που διέπουν τη ζωή και τον θάνατο; Θα αποδεχθεί, ηθικά, η ανθρωπότητα σε μια τέτοια περίπτωση να παρέμβει; Αποτελεί προσωπική εκτίμηση ότι είναι προτιμότερο να στοχεύεται η ανεύρεση τρόπων βελτίωσης της ποιότητας της καθημερινής ζωής παρά τα επικίνδυνα ταξίδια με γνώμονα την ανθρώπινη ματαιοδοξία. Άλλωστε, όπως και ο ποιητής έχει δηλώσει: «... ηδονικά παντοτινά ζητάμε, μάταια πάντα...» (Διασκευή άρθρου του Στάθη Γκόνου από τον ημερήσιο τύπο) Α. Για τις ανάγκες μιας συζήτησης που πρόκειται να γίνει στην τάξη σας με θέμα την εξέλιξη της Γενετικής, μελετήσατε το παραπάνω κείμενο. Να γράψετε μια περίληψη του κειμένου αυτού με την οποία θα ενημερώσετε τους συμμαθητές σας για το περιεχόμενό του. (100-120 λέξεις) Μονάδες 25 Β 1. Να αναπτύξετε σε 70-80 λέξεις το νόημα του παρακάτω αποσπάσματος του κειμένου: "εγκυμονείται κίνδυνος δημιουργίας γενεών πανομοιοτύπων οργανισμών προς εκμετάλλευση". Μονάδες 10 Β 2. Με ποια συλλογιστική πορεία (επαγωγική-παραγωγική) αναπτύσσει τη σκέψη του ο συγγραφέας στην πρώτη παράγραφο του κειμένου; Να αιτιολογήσετε την απάντησή σας. Μονάδες 5 Β 3. Σε ένα κείμενο επιστημονικού λόγου συναντάμε συχνά ένα ειδικό λεξιλόγιο, δηλαδή τους ειδικούς όρους που χρησιμοποιούνται σε μια συγκεκριμένη επιστήμη. Να γράψετε πέντε από αυτούς τους όρους που περιέχονται στο κείμενο αυτό. Μονάδες 5 Β 4. Ποιες είναι οι εκφράσεις του μεταφορικού και εικονοπλαστικού λόγου που χρησιμοποιεί ο αρθρογράφος στην τελευταία παράγραφο του κειμένου και ποια συναισθήματα προκαλούν στον αναγνώστη; Μονάδες 5 Γ. Πληροφορηθήκατε από τον ημερήσιο τύπο ότι σε ερευνητικό κέντρο πρόκειται να γίνουν πρωτοποριακά πειράματα Γενετικής και προβληματιστήκατε για τη χρήση των αποτελεσμάτων τους. Να γράψετε ένα άρθρο για το περιοδικό του σχολείου σας, στο οποίο να εκφράσετε τις ανησυχίες σας για ενδεχόμενη κακή εφαρμογή της γνώσης και να τονίσετε με επιχειρήματα ότι είναι αναγκαίο η επιστήμη να βρίσκεται διαρκώς στην υπηρεσία του ανθρώπου. (500-600 λέξεις) Μονάδες 50 ΕΞΕΤΑΣΕΙΣ 2008 (ΕΠΑΝ ΕΣΠΕΡ) ΚΕΙΜΕΝΟ Ο θάνατος του Αμερικανού φυσικού Οπενχάιμερ, του μεγάλου επιστήμονα, που πρωτοστάτησε στην κατασκευή του φοβερότερου όπλου απ όσα γνώρισε ως τώρα η ιστορία, της ατομικής βόμβας, αλλά και του υψηλόφρονα ανθρώπου, που αισθάνθηκε βαθιά στην ψυχή του τον ηθικό αντίχτυπο αυτής της αποτρόπαιης εφεύρεσης, έφερε και πάλι στο πρώτο επίπεδο του στοχασμού και της ευαισθησίας μας το οξύ πρόβλημα της ευθύνης των σοφών στη διακυβέρνηση της οικουμένης. [...] Η «επιστήμη» δεν ήταν ανέκαθεν αυτή που είναι σήμερα, όχι ως ποσόν και ποιόν προϊόντων (αυτό δα είναι αυτονόητο), αλλά ως προοπτική και πρόθεση, ως πρόγραμμα και έργο εκείνων που τη διακονούν. Σε άλλους ιστορικούς χρόνους και σε άλλους πολιτισμούς ήταν πολύ διαφορετική από τη δική μας. [...] Η ευθύνη είναι σταυρός και προνόμιο μόνο προσωπικών όντων. Σαν αφηρημένη ενέργεια (απασχόληση, πρόγραμμα, μέθοδος) η «επιστήμη» ούτε έχει ούτε δεν έχει ευθύνη. Ευθύνη έχουν, δεν μπορούν παρά να έχουν, θέλοντας και μη έχουν τα πρόσωπα που κάνουν επιστήμη, οι επιστήμονες. Ακριβώς γιατί κάνουν (συνειδητά, εμπρόθετα, εκούσια) επιστήμη του νέου τύπου, του «ευρωπαϊκού», που δεν αρκείται στην απλή θεώρηση της πορείας των φαινομένων του κόσμου, αλλά αγωνίζεται ν αποσπάσει τα «μυστικά» αυτής της πορείας και με ειδική παρέμβαση να της αλλάξει την κατεύθυνση και το ρυθμό, για ν αντλήσει δύναμη. Όποιος ζητάει και παίρνει δύναμη, είτε την κρατάει ο ίδιος, είτε την παραχωρεί σε άλλους (βιομήχανους, στρατηγούς, πολιτικούς κτλ.) είναι υπεύθυνος για ό,τι πρόκειται να γίνει με αυτή τη δύναμη. Ξέρει, οφείλει να ξέρει ότι θα χρησιμοποιηθεί μπορεί ακόμα και πρέπει να προεικάζει τους τρόπους και τα αποτελέσματα της χρήσης της. Δεν είναι από «καθαρή αγάπη προς την πρόοδο της έρευνας», από «ένθεο ζήλο για την εύρεση της αλήθειας» που οι μεγάλοι οικονομικοί οργανισμοί, τα επιτελεία και οι κυβερνήσεις ξοδεύουν αμύθητα ποσά για εγκαταστάσεις και εξοπλισμό επιστημονικών εργαστηρίων, για μισθούς προσωπικού, για έπαθλα και διακρίσεις προς όσους προωθούν αποτελεσματικά και πρωτότυπα τις διάφορες εξερευνήσεις. Δύναμη διψούν ν αποκτήσουν. Όχι, φυσικά, για να τη 5
χαρούν σαν καλλιτέχνες της ζωής, αλλά για να την εκμεταλλευθούν και με αυτήν να επιτύχουν τους σκοπούς των. Ποιοι είναι αυτοί οι σκοποί; Και ποιοι θα ωφεληθούν από την πραγματοποίησή τους; Έχουν ή δεν έχουν την υποχρέωση να τους πληροφορηθούν οι επιστήμονες που συσσωρεύουν τη δύναμη και την προσφέρουν στους χρηματοδότες τους; Στο στυγνό τούτο ερώτημα συμπυκνώνεται ολόκληρο το πρόβλημα. Θα ειπούν: Δεν μας ενδιαφέρουν τα παραπέρα. Αν αυτό που εμείς με κόπο μαζέψαμε σπαταληθεί κακώς, η ευθύνη είναι εκείνων που θα το χρησιμοποιήσουν... Εμείς ευθυνόμαστε έως εκεί που τελειώνει το έργο το δικό μας. Λάθος! Άκρη δεν έχει κανενός η ευθύνη, εφόσον έγινε, με τον ένα ή τον άλλο τρόπο, η αιτία ν αρχίσει να ξετυλίγεται μια σειρά πράξεων. Τον βαρύνει η τελευταία όσο και η πρώτη. Και το χειρότερο, σε τέτοιες περιπτώσεις είμαστε υπεύθυνοι όχι μόνο για ό,τι επράξαμε αλλά και για ό,τι κάποτε (προπάντων για ό,τι) παραλείψαμε να πράξομε. Στα ηθικά όντα, όπως είναι ο άνθρωπος, σωτηρία από την ευθύνη δεν υπάρχει. Ε. Π. Παπανούτσος, Πρακτική Φιλοσοφία, Εκδόσεις Δωδώνη, Αθήνα-Γιάννινα, 1984, (β έκδοση), σ. 335-339. διακονώ: υπηρετώ. / προεικάζω: συμπεραίνω από πριν. / ένθεος: αυτός που εμπνέεται ή κατέχεται από το θείο, θεϊκός. ΘΕΜΑΤΑ: Α. Να γράψετε στο τετράδιό σας περίληψη του κειμένου σε 80-100 λέξεις. Μονάδες 25 Β. 1. Να αναλύσετε το νόημα του παρακάτω αποσπάσματος σε 60 περίπου λέξεις: «Και το χειρότερο, σε τέτοιες περιπτώσεις είμαστε υπεύθυνοι όχι μόνο για ό,τι επράξαμε αλλά και για ό,τι κάποτε (προπάντων για ό,τι) παραλείψαμε να πράξομε». Μονάδες 10 Β. 2. Ποιος είναι ο τρόπος ανάπτυξης της παρακάτω παραγράφου; Να δικαιολογήσετε την απάντησή σας. «Ο θάνατος του Αμερικανού φυσικού Οπενχάιμερ... στη διακυβέρνηση της οικουμένης». Μονάδες 5 Β. 3. Να γράψετε ένα συνώνυμο για καθεμιά από τις παρακάτω λέξεις: πρωτοστάτησε, ξέρει, έπαθλα, διάφορες, υποχρέωση. Μονάδες 5 Β. 4. Να ξαναγράψετε τις παρακάτω προτάσεις μετατρέποντας την ενεργητική σύνταξη σε παθητική και την παθητική σε ενεργητική. α. «οι μεγάλοι οικονομικοί οργανισμοί, τα επιτελεία και οι κυβερνήσεις ξοδεύουν αμύθητα ποσά». β. «Και ποιοι θα ωφεληθούν από την πραγματοποίησή τους;» Μονάδες 5 Γ. Ο Δήμος της περιοχής σας οργανώνει εκδήλωση με θέμα: «Η ευθύνη του επιστήμονα απέναντι στα σύγχρονα επιτεύγματα». Αναλαμβάνετε να εκπροσωπήσετε το σχολείο σας με ομιλία. Σε αυτήν να αναφερθείτε στους κινδύνους που προκύπτουν από την αλόγιστη χρήση των επιτευγμάτων της επιστήμης, καθώς και στις προϋποθέσεις κάτω από τις οποίες αυτή πρέπει να αξιοποιείται, ώστε να μην καθίσταται επιζήμια για τον άνθρωπο (400-500 λέξεις). Μονάδες 50 6