Ο ΤΟΠΟΣ ΕΓΚΑΤΑΣΤΑΣΗΣ ΤΩΝ ΕΠΙΧΕΙΡΗΣΕΩΝ Οι κλασικές προσεγγίσεις αντιµετωπίζουν τη διαδικασία της επιλογής του τόπου εγκατάστασης των επιχειρήσεων ως αποτέλεσµα επίδρασης ορισµένων µεµονωµένων παραγόντων, οι οποίοι είναι ίδιοι σε όλες τις περιπτώσεις. Η κεντρική αντίληψη αυτών δέχεται τους λήπτες των αποφάσεων χωροθέτησης ως απόλυτα ορθολογικούς, που λαµβάνουν τις οικονοµικές αποφάσεις µε κριτήριο τη µεγιστοποίηση των κερδών της επιχείρησης. Η απόσταση ή εναλλακτικά το κόστος µεταφοράς, παίζει σηµαντικό ρόλο στη διαδικασία επιλογής τόπου εγκατάστασης των επιχειρήσεων, ανεξάρτητα εάν κάποιες από αυτές την εκτιµούν ως κυρίαρχο παράγοντα ή άλλες θεωρούν µικρότερη τη συνολική της επίδραση. Οι συµπεριφορικές προσεγγίσεις δηµιούργησαν µια νέα διάσταση στο πρόβληµα της χωροθέτησης, αφού διαπίστωσαν στις εµπειρικές τους αναλύσεις ότι οι σχετικές αποφάσεις δεν είναι πάντοτε «ορθολογικές». Κατά τις προσεγγίσεις αυτές, η αντικειµενική πραγµατικότητα δείχνει ότι, η έννοια του «ορθολογικού οικονοµικού ανθρώπου» αποδίδει στην ανθρώπινη συµπεριφορά χαρακτηριστικά, τα οποία δεν συνυπολογίζουν την αλληλεπίδρασή του µε το κοινωνικό σύνολο. Υπεισέρχεται, επίσης, στη διαδικασία χωροθέτησης το µέγεθος της επιχείρησης, αφού για τις µικρές επιχειρήσεις, η απόφαση του τόπου εγκατάστασης επηρεάζεται από τις συνήθειες και τις οικογενειακές συνθήκες του επιχειρηµατία. Η αύξηση του µεγέθους της επιχείρησης, αυξάνει και το βαθµό έρευνας για την αναζήτηση της άριστης τοποθεσίας. 1
Γενικά, οι θεωρίες που αναπτύχθηκαν από την δεκαετία του 60 και έπειτα οδηγούν στο συµπέρασµα ότι η χωροθέτηση µιας επιχείρησης είναι ένα σηµαντικό γεγονός που προϋποθέτει αποφάσεις µε ιδιαίτερη επιφύλαξη, ενώ ταυτόχρονα οι εµπειρικές έρευνες, θεωρούν το µέγεθος της επιχείρησης ως σηµαντική παράµετρο για την λήψη της απόφασης χωροθέτησης. Οι µαρξιστικές προσεγγίσεις ικανοποιώντας την τάση για υιοθέτηση ευρύτερων απόψεων πέραν αυτών των κλασικών υποδειγµάτων, προσπάθησαν να τοποθετήσουν την απόφαση για χωροθέτηση στο πλαίσιο συγκεκριµένων χαρακτηριστικών της κοινωνίας. Έτσι, επιδίωξαν δια µέσου της αποµόνωσης σηµαντικών στοιχείων της κοινωνίας που παρουσιάζουν κάποια ενότητα και αυτόνοµη δυναµική να εµφανίσουν το πρόβληµα της χωροθέτησης ως διαρθρωτικό πρόβληµα της οικονοµίας και σχέσεων κεφαλαίου µε την εργασία. Τα τελευταία χρόνια, στη διαδικασία χωροθέτησης η συζήτηση εµπλουτίζεται µε άλλους παράγοντες, όπως οι οικονοµίες συσπείρωσης, οι εξωτερικές οικονοµίες, οικονοµίες κλίµακας, ο τύπος των επιχειρήσεων, η εισαγωγή νέων τεχνολογιών, η επίδραση της ασκούµενης κρατικής πολιτικής, κ.λπ.. Παράλληλα, µειώνεται η σηµασία της απόστασης λόγω της ανάπτυξης νέων µεταφορικών υποδοµών, ενώ η εισαγωγή των νέων τεχνολογιών διαδραµατίζει σηµαντικό ρόλο κατά την επιλογή του τόπου εγκατάστασης, αφού οι επιχειρήσεις αποκτούν ευελιξία χωροθέτησης. Ο ρόλος του κράτους, µέσω της παροχής οικονοµικών κινήτρων και τη ρύθµιση οικονοµικών σχέσεων, συνέβαλλε σε µεγάλο βαθµό στη επιλογή της θέσης εγκατάστασης των επιχειρήσεων. Συνυπολογίζοντας και αυτούς τους προσδιοριστικούς παράγοντες µεταβάλλεται εντελώς η µορφολογία πρότυπο των θεωρητικών υποδειγµάτων.
Παράγοντες χωροθέτησης Θα γίνει στη συνέχεια η συνοπτική περιγραφή βασικών παραγόντων χωροθέτησης. Ανάλογα µε την «προέλευσή» τους µπορούµε να καταταγούν ως προς την εξεταζόµενη περιφέρεια σε δύο κατηγορίες: τους «εξωγενείς» και τους «ενδογενείς». Εξωγενείς είναι οι παράγοντες µε προέλευση ανεξάρτητη των χαρακτηριστικών της εξεταζόµενης περιφέρειας. εν έχουν δηλαδή σχέση µε τα πληθυσµιακά, οικονοµικά και φυσικά της πλεονεκτήµατα ή µειονεκτήµατα, αλλά είναι κυρίως αποτέλεσµα της κρατικής πολιτικής ή των πληθυσµιακών και οικονοµικών µεγεθών των περιφερειών που την περιβάλουν και των δυνατοτήτων σύνδεσης και επικοινωνίας µε αυτές. Στην κατηγορία αυτή µπορούν να συµπεριληφθούν: Toπληθυσµιακόήοικονοµικόδυναµικό (economic or population potential). Η χωροθέτηση, οργάνωση και λειτουργία Βιοµηχανικών Περιοχών (ΒΙΠΕ). Η κρατική πολιτική µε τη θεσµοθέτηση επενδυτικών κινήτρων. Η ανάπτυξη βασικών υποδοµών (Αεροδρόµια-Λιµάνια). Η θέση του αστικού κέντρου, πρωτεύουσας του νοµού ή της περιφέρειας στη διοικητική ιεραρχία της χώρας.
Παράγοντες χωροθέτησης Ενδογενείς είναι οι παράγοντες, των οποίων η προέλευση οφείλεται σε αυτή την ίδια την περιφέρεια και έχουν σχέση µε τα οικονοµικά, κοινωνικά και χαρακτηριστικά του φυσικού περιβάλλοντος αυτής ή διαφορετικά µε τη γενικότερη φυσιογνωµία της. Στην κατηγορία αυτή µπορούν να υπαχθούν για κάθε περιφέρεια: Τα πληθυσµιακά χαρακτηριστικά της. Τα χαρακτηριστικά του φυσικού της περιβάλλοντος και τους φυσικούς της πόρους. Η οικονοµική ευηµερία και η σχετική θέση της στον οικονοµικό χάρτη της χώρας. Ο παραγωγικός δυναµισµός της, όπως αυτός εµφανίζεται στη συνολική διαχρονική εξέλιξη του παραγόµενου προϊόντος και της απασχόλησης. Από την παραπάνω ταξινόµηση προκύπτει, ότι ο διαχωρισµός σε εξωγενείς και ενδογενείς παράγοντες δεν είναι απόλυτα σαφής και διακριτός, δεδοµένου ότι κάποιοι από αυτούς µπορούν να καταταγούν και στις δύο κατηγορίες. Έτσι, π.χ. η ύπαρξη ενός λιµένα σε µια περιφέρεια δεν είναι µόνο αποτέλεσµα της κρατικής χρηµατοδότησης για την κατασκευή του, αλλά και του φυσικού πλεονεκτήµατος η περιφέρεια να είναι παραθαλάσσια. Πέραν τούτου, είναι προφανές ότι υπάρχει αλληλεξάρτηση µεταξύ των εξωγενών και ενδογενών παραγόντων. Οι οικονοµικές και κοινωνικές µεταβολές, είναι πολλές φορές αποτέλεσµα της κρατικής πολιτικής και των δηµόσιων επιλογών. Π.χ. το ύψος των δηµόσιων επενδύσεων και η µέσα από αυτές η «άδικη» ή «µεροληπτική» µεταχείριση περιφερειών µπορεί να µεταβάλει τα οικονοµικά, δηµογραφικά και κοινωνικά χαρακτηριστικά τους.
Παράγοντες χωροθέτησης Στη διεθνή βιβλιογραφία αναφέρονται τα αποτελέσµατα εµπειρικών ερευνών σχετικών µε την καταγραφή των βασικότερων παραγόντων που επηρέασαν τις επιχειρήσεις να επιλέξουν την περιοχή, όπου έχουν εγκατασταθεί. Οι έρευνες αυτές συνήθως αποτελούν ex post αναλύσεις πληροφοριών που συνελέγησαν µε συνεντεύξεις ή άλλες µεθόδους από υφιστάµενες επιχειρήσεις. Μια χονδρική ταξινόµηση των παραγόντων που προέκυψαν από έρευνες στις ΗΠΑ περιλαµβάνει τις εξής κατηγορίες: (α) Τους παράγοντες ζήτησης. (β) Τους παράγοντες κόστους. (γ) Τους προσωπικούς παράγοντες. Αναλυτικότερα, κάθε µια από τις παραπάνω κατηγορίες περιλαµβάνει: Παράγοντες ζήτησης Το µέγεθος της ζήτησης του παραγόµενου προϊόντος στην περιοχή της επιχείρησης. Η εγγύτητα στο χώρο µε τις αναγκαίες υπηρεσίες και η ταχύτητα παροχής τους. Η δυνατότητα προσωπικής επαφής της επιχείρησης µε τους καταναλωτές και το προσδοκώµενο ύψος των πωλήσεων. Η βεβαιότητα ή αβεβαιότητα που χαρακτηρίζει τις αποφάσεις της επιχείρησης για τα δεδοµένα της περιοχής.
Παράγοντες χωροθέτησης Παράγοντες κόστους Το κόστος γης, στο οποίο περιλαµβάνονται και γενικές δαπάνες που σχετίζονται µε την περιοχή. Το κόστος κεφαλαίου, το κόστος των ασφάλιστρων και οι εξυπηρετήσεις που παρέχουν οι Τράπεζες. Το κόστος εργασίας, διοίκησης και διαβίωσης. Το κόστος των πρώτων υλών, καυσίµων και ενέργειας. Το µεταφορικό κόστος, το οποίο επηρεάζεται από την τοπογραφία της περιοχής, τα δίκτυα µεταφορών και τα ειδικά χαρακτηριστικά του προϊόντος. Προσωπικοί παράγοντες Η σηµασία του φυσικού εισοδήµατος. Οι περιβαλλοντικές προτιµήσεις. Η ύπαρξη ασφάλειας και ποιότητας ζωής στην περιοχή.
Παράγοντες χωροθέτησης Σε άλλη έρευνα που πραγµατοποιήθηκε στις ΗΠΑ και αφορούσε τις µεγαλύτερεςσε µέγεθος επιχειρήσεις, έδειξε ότι οι σπουδαιότεροι παράγοντες χωροθέτησης κατά τη δεκαετία του 70 ήταν οι εξής: Σε επίπεδο περιφέρειας Τι ευνοϊκό εργασιακό κλίµα και το περιβάλλον για τη διαβίωση των διοικητικών στελεχών. Η απόσταση από την αγορά, τους προµηθευτές, τις επιχειρήσεις παροχής υπηρεσιών και τις πρώτες ύλες. Το επίπεδο των ηµεροµισθίων. Το ευνοϊκό φυσικό περιβάλλον Σε επίπεδο τόπου εγκατάστασης Η πρόσβαση στο σιδηροδροµικό δίκτυο και τα µεταφορικά δίκτυα. Η ύπαρξη ειδικών διευκολύνσεων. Η αγροτική περιοχή. Το ευνοϊκό φυσικό περιβάλλον. Η διαθεσιµότητα γης και εγκαταστάσεων ιάφοροι άλλοι παράγοντες
Πολιτικές προσέλκυσης επιχειρήσεων στους νοµούς της Ελλάδας Στην Ελλάδα ο πρώτος προβληµατισµός για την ύπαρξη περιφερειακού προβλήµατος εµφανίσθηκε µετά την απογραφή του πληθυσµού που πραγµατοποιήθηκε το 1951. Οι συγκρίσεις που έγιναν σε σχέση µε τα στοιχεία της προπολεµικής απογραφής του 1941 και αφορούσαν τις µεταβολές και τις µετακινήσεις του πληθυσµού προς τα µεγάλα αστικά κέντρα προβληµάτισαν την Πολιτεία, µε αποτέλεσµα να λάβει τα πρώτα νοµοθετικά µέτρα για την ανάπτυξη των περιφερειών. Τα σηµαντικότερα από τα µέτρα που λήφθηκαν την περίοδο αυτή, αφορούσαν την απαγόρευση της εγκατάστασης νέων βιοµηχανιών στην Αττική, τον καθορισµό µειωµένων ασφαλιστικών εισφορών για τις επαρχιακές µεταποιητικές δραστηριότητες, την εφαρµογή ενιαίας τιµής ηλεκτρικού ρεύµατος για όλη την επικράτεια και την προτίµηση των προϊόντων των επαρχιακών και νησιωτικών περιοχών στους διαγωνισµούς του δηµοσίου. Τα µέτρα αυτά ολοκληρώθηκαν µε άλλα συµπληρωµατικά µέτρα που λήφθηκαν κατά τη δεκαετία του 60, τα σπουδαιότερα των οποίων αφορούσαν ειδικές ρυθµίσεις για παραγωγικές επενδύσεις µε εξαγωγικό προσανατολισµό και µέτρα για την ενίσχυση της κεφαλαιαγοράς. Για πρώτη φορά εισάγεται έννοια των «βιοµηχανικών περιοχών, ΒΙ.ΠΕ.» και καθορίζεται το θεσµικό τους πλαίσιο. Οι ΒΙ.ΠΕ. αποτελούν µέχρι σήµερα ένα συµπληρωµατικό µέσο πολιτικής, µε στόχο τη βιοµηχανική και περιφερειακή ανάπτυξη. Έχοντας την ικανότητα να αποτελέσουν, υπό ορισµένες προϋποθέσεις, εν δυνάµει «πόλους ανάπτυξης», συγκεντρώνοντας δραστηριότητες σε έναν χώρο και δηµιουργώντας οικονοµίες συγκέντρωσης, υποβοηθούν και ενισχύουν µια αυτοτροφοδοτούµενη αναπτυξιακή διαδικασία.
Πολιτικές προσέλκυσης επιχειρήσεων στους νοµούς της Ελλάδας Την περίοδο αυτή έγινε για 1 η φορά αναφορά για περιφερειακή ανάπτυξη, µε την έγκριση του «Πενταετούς Προγράµµατος Οικονοµικής Ανάπτυξης 1960-64» και ορίσθηκε ως στόχος η µείωση των ανισοτήτων στον ελληνικό χώρο. Όµως, η περίοδος αυτή χαρακτηρίζεται από «οπισθοδρόµηση» στην πολιτική της περιφερειακής ανάπτυξης, η οποία ήταν αποτέλεσµα της εφαρµογής του Ν. 147/67. Με το νοµοθέτηµα αυτό παρέχονταν φορολογική έκπτωση στα καθαρά κέρδη των επιχειρήσεων και άλλες οικονοµικές ενισχύσεις, άσχετα από την περιοχή εγκατάστασής τους εκτός των νοµών Αττικής και Θεσσαλονίκης. Η τελική κατάληξη από την εφαρµογή του ήταν η υπερσυγκέντρωση δραστηριοτήτων στους όµορους νοµούς Αθηνών και Θεσσαλονίκης, η δηµιουργία νοµών «οικονοµικών δορυφόρων» των δυο µεγαλύτερων νοµών της χώρας, όπου συγκεντρώθηκαν οι δραστηριότητες που προορίζονταν για τους νοµούς αυτούς, µε ταυτόχρονη υποβάθµιση της περιφερειακής πολιτικής. Στις αρχές της δεκαετίας του 70 εκδόθηκαν και άλλα νοµοθετήµατα, που περιλάµβαναν φορολογικά και χρηµατοδοτικά κίνητρα για ενίσχυση της περιφερειακής και της τουριστικής ανάπτυξης, ενώ προβλέπονταν για πρώτη φορά διαφοροποίηση των οικονοµικών ενισχύσεων µεταξύ των νοµών της χώρας. Η χώρα µε το Ν. 1078/71 διαιρέθηκε σε 3 ζώνες κινήτρων. Πριν όµως αρχίσει η εφαρµογή του διατάγµατος αυτού, αντικαταστάθηκε µε το Ν. 1312/72, µε τον οποίο, πέραν κάποιων διαφοροποιήσεων στα κίνητρα δηµιουργήθηκε και 4η γεωγραφική ζώνη κινήτρων.
Περιοχές κινήτρων του Ν. 1312/72 Υπήρξαν για πρώτη φορά σηµαντικές διαφοροποιήσεις στα κίνητρα µεταξύ των νοµών της χώρας και η δηµιουργία των γεωγραφικών ζωνών 10
Πολιτικές προσέλκυσης επιχειρήσεων στους νοµούς της Ελλάδας Μετά το 1974, η περιφερειακή πολιτική είναι περισσότερο ευδιάκριτη στα σχετικά νοµοθετήµατα και δίνεται µεγαλύτερη έµφαση στην ανάπτυξη των παραµεθόριων περιοχών (Θράκη, νησιά Αιγαίου). Για πρώτη φορά δηµιουργείται ξεχωριστή γεωγραφική ενότητα, στην οποία εντάσσονται οι παραµεθόριοι νοµοί, καθορίζεται επακριβώς η έννοια της «παραγωγικής επένδυσης» και κατονοµάζονται οι επιχειρηµατικοί κλάδοι που µπορούν να ενισχυθούν µέσω των προβλεπόµενων αναπτυξιακών κινήτρων. Μια άλλη καινοτοµία της περιόδου αυτής είναι η θέσπιση κινήτρων για την κινητικότητα του εργατικού δυναµικού από το κέντρο προς τις παραµεθόριες περιοχές, η οποία το 1981 γενικεύθηκε για όλους τους νοµούς για τους οποίους ίσχυαν τα αναπτυξιακά κίνητρα. Το 1976 µε την ψήφιση του Ν. 289/76 για την εξασφάλιση ευνοϊκού επενδυτικού κλίµατοςσεορισµένεςπαραµεθόριεςπεριοχέςδηµιουργείταιη5 η γεωγραφικήζώνη, στην οποία και εντάσσονται οι νοµοί της Θράκης και οι νησιωτικοί νοµοί Λέσβου, Χίου, Σάµου και ωδεκανήσου. Τα κίνητρα επεκτείνονται, πέραν του παραδοσιακού χώρου της βιοµηχανίας, βιοτεχνίας, µεταλλείων, ορυχείων και ξενοδοχειακών επιχειρήσεων, σε νέους τοµείς και κλάδους δραστηριότητας όπως οι γεωργικές και κτηνοτροφικές επιχειρήσεις. Τα πολύ ισχυρά κίνητρα της 5 ης ζώνης κινήτρων δεν µπορούν να τεκµηριωθούν οικονοµικά υπό οµαλές συνθήκες, ωστόσο συνετέλεσαν αποφασιστικά στην εγκατάσταση οικονοµικών µονάδων και δραστηριοτήτων στις περιοχές αυτές, που µε διαφορετικές συνθήκες ήταν δύσκολο να είχαν εγκατασταθεί.
Πολιτικές προσέλκυσης επιχειρήσεων στους νοµούς της Ελλάδας Το 1978 ψηφίσθηκε ο Ν. 849/78. Έγινε εκ νέου κατηγοριοποίηση των γεωγραφικών ζωνών της χώρας, αναλόγως των δυνατοτήτων τους για κοινωνική και οικονοµική ανάπτυξη, ενώ στην 5 η περιοχή ενίσχυσης περιλήφθηκε ζώνη βάθους 20 χιλιοµέτρων από τα σύνορα. Έγινε κατηγοριοποίηση των βιοµηχανικών κλάδων σε υψηλής, µέσης και χαµηλής οικονοµικής ενίσχυσης. Οι καινοτοµίες αφορούν τις δανειακές ενισχύσεις για προστασία του περιβάλλοντος και εγκατάστασης εργαστηρίων εφαρµοσµένης βιοµηχανικής έρευνας, καθώς και σε επενδύσεις εξοικονόµησης ενέργειας. Επί πλέον, προέβλεπε τη σύσταση αναπτυξιακών εταιρειών για την εκµετάλλευση τοπικών πόρων, τη σύσταση τοπικών οργανισµών µε στόχο τον προγραµµατισµό, την ανάπτυξη και εκµετάλλευση κοινωφελών έργων, και τη θέσπιση ειδικών κινήτρων για την κινητικότητα του εργατικού δυναµικού. Ο εν λόγω νόµος χαρακτηρίσθηκε ως «γενικός αναπτυξιακός νόµος», αφού επιδίωξε να δηµιουργήσει ένα ενιαίο πλαίσιο κινήτρων οικονοµικής και περιφερειακής ανάπτυξης. Στη συνέχεια, ψηφίσθηκε ο Ν. 1116/81. Εισάγεται ο θεσµός των δωρεάν κεφαλαιακών ενισχύσεων στην αναπτυξιακή νοµοθεσία. Επαναπροσδιορίζονται οι περιοχές εφαρµογής των κινήτρων από 5 σε 3, µε το αιτιολογικό της ενιαίας αντιµετώπισης του ελληνικού χώρου. Καταργήθηκαν η 4 η και 5 η γεωγραφική ζώνη εκτός από τον τουριστικό τοµέα, ενώ προβλέπονταν ενισχύσεις για επενδύσεις εκµετάλλευσης παραδοσιακών ή διατηρητέων κτισµάτων.
Περιοχές κινήτρων του Ν. 849/78 Υπήρξε διαφοροποίηση από τον προηγούµενο νόµο µε τη δηµιουργία 5ης περιοχής ενίσχυσης που περιέλαβε ζώνη βάθους 20 χιλιοµέτρωναπό τα σύνορα, 13
Πολιτικές προσέλκυσης επιχειρήσεων στους νοµούς της Ελλάδας Ο επόµενος αναπτυξιακός νόµος ήταν ο Ν. 1262/82 Εµφανίζεται σε µια εποχή αλλαγής του πολιτικού σκηνικού στη χώρα και αρχικά προέβλεπε (5) γεωγραφικές περιοχές κινήτρων. Η διαίρεση αυτή θεωρούνταν ότι, απεικόνιζε καλύτερα τις χωροταξικές και κοινωνικοοικονοµικές διαφοροποιήσεις, ενώ διαµόρφωνε τις προϋποθέσεις αυτοδύναµης περιφερειακής ανάπτυξης. Τελικά, η χώρα διαιρέθηκε σε τέσσερις (4) γεωγραφικές περιοχές κινήτρων. Παρείχετο η δυνατότητα ορισµού και άλλων ζωνών ευνοϊκότερης ενίσχυσης εντός κάθε περιοχής, εφόσον αυτές παρουσίαζαν κάποιο ιδιαίτερο αναπτυξιακό πρόβληµα. Στις ζώνες αυτές, εντός των ΒΙ.ΠΕ., σε ζώνες της ΕΤΒΑ και σε βιοτεχνικά κέντρα, δίνονταν οι ενισχύσεις της επόµενης ευνοϊκότερης, από άποψης κινήτρων, περιοχής. Ήταν δυνατός ο ορισµός ειδικών ζωνών για την εφαρµογή ειδικών προγραµµάτων περιφερειακής ανάπτυξης και ειδικών προγραµµάτων του αγροτικού τοµέα. Τα κίνητρα που παρείχε ο Ν. 1262/82 περιελάµβαναν επιχορηγήσεις, επιδότηση επιτοκίου, αφορολόγητες εκπτώσεις και αυξηµένες αποσβέσεις. Με επιδίωξη την αποδυνάµωση των φορολογικών κινήτρων, τα κίνητρα διαιρέθηκαν σε δύο οµάδες και οι επενδυτές µπορούσαν να κάνουν χρήση των κινήτρων της µιας εκ των δύο οµάδων. Με τον νόµο αυτόν θεσπίσθηκαν κατώτερα όρια ιδίας συµµετοχής του επενδυτή στον συνολικόκόστοςτηςεπένδυσης,ταοποίαήταν 35%, 25%και 15%γιατιςΒ /,Γ / και / περιοχές κινήτρων αντίστοιχα.
Πολιτικές προσέλκυσης επιχειρήσεων στους νοµούς της Ελλάδας Οι βασικές αλλαγές βελτιώσεις του Ν. 1262/82 σε σχέση µε τον προηγούµενο αναπτυξιακό νόµο ήταν: (α) ιευρύνθηκε η έννοια της παραγωγικής επένδυσης προσθέτοντας νέες οικονοµικές δραστηριότητες του πρωτογενούς τοµέα και του τοµέα των υπηρεσιών. (β) Προβλέπονταν σε µεγάλες επενδύσεις η συµµετοχή του ηµοσίου στο εταιρικό κεφάλαιο των επιχειρήσεων που επιχορηγούνταν. (γ) Προβλέπονταν επικάλυψη των ποσοστών ενίσχυσης των επενδύσεων µεταξύ των περιοχών, δίνοντας µεγαλύτερη διακριτική ευχέρεια στις αρµόδιες αρχές να εφαρµόσουν την επενδυτική πολιτική. (δ) όθηκαν αυξηµένα κίνητρα στις «ειδικές» επενδύσεις, στην µετεγκατάσταση µονάδων από τα δύο µεγάλα αστικά κέντρα προς την περιφέρεια, στην προσέλκυση επενδύσεων του εξωτερικού και στις επενδύσεις συνεταιρισµών και Οργανισµών της Τοπικής Αυτοδιοίκησης. (ε) Παρείχε µεγαλύτερη ευελιξία στον επενδυτή, ο οποίος είχε την δυνατότητα έναρξης της επένδυσης αµέσως µετά την υποβολή της αίτησης µε τα απαιτούµενα δικαιολογητικά, ενώ αποκεντρώθηκαν οι γνωµοδοτικές επιτροπές. (στ) εν προέβλεπε φορολόγηση των επιχορηγήσεων και η εκταµίευση του ποσού επιχορήγησης άρχιζε όταν ο επενδυτής είχε καταβάλει και δαπανήσει την ιδία συµµετοχή του σε ποσοστό 50%.
Περιοχές κινήτρων του Ν. 1262/82 Υπήρξε διαφοροποίηση από τον προηγούµενο νόµο µε τη δηµιουργία 5ης περιοχής ενίσχυσης που περιέλαβε ζώνη βάθους 20 χιλιοµέτρων από τα σύνορα 16
Πολιτικές προσέλκυσης επιχειρήσεων στους νοµούς της Ελλάδας Στις αρχές της δεκαετίας του 90 επιχειρήθηκε µια γενικότερη βελτίωση ορισµένων διατάξεων του Ν. 1262/82 χωρίς µεταβολή της βασικής του δοµής µε την ψήφιση του Ν. 1892/90. Οι λόγοι που οδήγησαν στις αλλαγές αυτές ήταν η ανάγκη για βελτίωση της ανταγωνιστικότητας της ελληνικής οικονοµίας και η επίλυση των προβληµάτων που προέκυψαν κατά την εφαρµογή του προηγούµενου νόµου. Ο νόµος καινοτόµησε υιοθετώντας ένα διαφορετικό καθεστώς υψηλών σχετικά επιχορηγήσεων ορισµένων κατηγοριών επενδύσεων ανά γεωγραφική περιοχή. Συνοπτικά, οι κατηγορίες αυτές αφορούσαν επενδύσεις του αγροτικού τοµέα, εκσυγχρονισµού τεχνικών εταιρειών, επενδύσεις εκσυγχρονισµού των εγκαταστάσεων ξενοδοχειακών επιχειρήσεων, επενδύσεις στον τοµέα των µεταλλείων, επενδύσεις αξιοποίησης απορριµµάτων και αποβλήτων καθώς και επενδύσεις σε διατηρητέα κτίρια για µετατροπή τους σε ξενώνες ή ξενοδοχεία ή εργαστήρια παραδοσιακών προϊόντων. Η επιχορήγηση των ειδικών κατηγοριών επενδύσεων ήταν 40% επί του κόστους της επένδυσης γιατιςα /, Β / και Γ / περιοχέςκινήτρων, 45%γιατην / περιοχήκινήτρων και 55%γιατηνΕ / περιοχήκινήτρων.
Πολιτικές προσέλκυσης επιχειρήσεων στους νοµούς της Ελλάδας Αναφορικά µε τις περιοχές κινήτρων που υιοθετήθηκαν, αυτές παρέµειναν σχεδόν οι ίδιες που προβλέπονταν από τον προηγούµενο νόµο εκτός ορισµένων µεταβολών. Παρά το γεγονός ότι οι αρχικές προθέσεις ήταν να µην µεταβληθεί σηµαντικά ο προηγούµενος νόµος, εν τούτοις στην πορεία διαµόρφωσής του περιέλαβε σηµαντικές αλλαγές, οι κυριότερες εκ των οποίων είναι: (α) Ενίσχυσε τα φορολογικά κίνητρα για την αύξηση της ελκυστικότητας ορισµένων περιοχών χαµηλών επιχορηγήσεων και κατάργησε τη συµµετοχή του ηµοσίου στις επιχορηγούµενες επενδύσεις. (β) Καταργήθηκε η ευνοϊκή µεταχείριση που ίσχυε για ορισµένους επενδυτές όπως οι συνεταιρισµοί, οι ΟΤΑ, οι επενδύσεις των Ελλήνων του εξωτερικού κ.λπ. (γ) ιευρύνθηκε περαιτέρω η έννοια της παραγωγικής επένδυσης. (δ) ηµιουργήθηκε ένα σύστηµα βαθµολογίας κατάταξης κάθε επένδυσης για τον υπολογισµό της επιχορήγησης και καταργήθηκε το εύρος των ποσοστών επιχορήγησης που ίσχυε για κάθε περιοχή, µε άµεση συνέπεια την κατάργηση των κοινωνικοοικονοµικών κριτηρίων προσδιορισµού της. (ε) Αυξήθηκαν τα ελάχιστα όρια της ιδίας συµµετοχής του επενδυτή, µε στόχο την ενίσχυση βιώσιµων επενδύσεων, την µείωση της δανειακής επιβάρυνσης και την ανάληψη µεγαλύτερου επιχειρηµατικού κινδύνου από τους φορείς. (στ) Για τον καλύτερο προγραµµατισµό των εγκρίσεων αλλά και της υλοποίησης των επενδύσεων προβλέφθηκε η υποβολή των επενδυτικών προτάσεων σε 2 περιόδους µέσα στο έτος και η οµαδική τους έγκριση σε 2 περιόδους.
Περιοχές κινήτρων του Ν. 1892/90 ηµιουργήθηκε ένα διαφορετικό καθεστώς υψηλών επιχορηγήσεων ορισµένων κατηγοριών επενδύσεων ανά γεωγραφική περιοχή, όπως επενδύσεις του αγροτικού τοµέα, του τουριστικού τοµέα, επενδύσεις στον τοµέα των µεταλλείων, κ.λ.π. 19
Πολιτικές προσέλκυσης επιχειρήσεων στους νοµούς της Ελλάδας Μετά 8 έτη θεσµοθετήθηκε ο Ν. 2601/98 Ο νόµος στηρίχθηκε στην αρχή ότι οι αυξηµένες οικονοµικές επιχορηγήσεις νοθεύουν την ανταγωνιστικότητα µεταξύ οµοειδών επιχειρήσεων, ενώ η χορήγηση άµεσων οικονοµικών κινήτρων δεν τύγχανε της απόλυτης αποδοχής των Ε.Ε. Οι επενδυτικοί φορείς διαχωρίζονται σε 2 κατηγορίες: Α.Στους νέους επενδυτικούς φορείς, όπου υπάγονται όλες οι επιχειρήσεις που έχουν χρόνο λειτουργίας όχι µεγαλύτερο των πέντε (5) ετών Β.Στους παλαιούς φορείς, όπου υπάγονται οι επιχειρήσεις µε χρόνο λειτουργίας >5 ετών Ο Ν. 2601/98 εφαρµόσθηκε για 6 χρόνια, και έτυχε πολλών αλλαγών, πολλές των οποίων αναιρούσαν αρχικές ρυθµίσεις. Οι γεωγραφικές περιοχές κινήτρων είναι 4 Ο νόµος αυτός υιοθέτησε µια διάκριση όσον αφορά τα είδη των παρεχόµενων ενισχύσεων. Οι παλαιοί φορείς, (περισσότερες των εγχώριων επιχειρήσεων) αποκλείονταν της επιχορήγησης και ετύγχαναν αφορολόγητων εκπτώσεων και επιδότησης του επιτοκίου των τόκων του επενδυτικού δανείου. Οι ενισχύσειςπου παρέχονται στους νέους φορείς, εναλλακτικά, είναι: (α) Επιχορήγηση των ενισχυόµενων δαπανών και επιδότηση των τόκων των µεσο- µακροπρόθεσµων δανείων. (β)επιδότηση των τόκων των µεσο-µακροπρόθεσµων δανείων και φορολογική απαλλαγή επί της αξίας των ενισχυόµενων δαπανών και της αξίας του καινούριου εξοπλισµού του οποίου αποκτάται η χρήση µε χρηµατοδοτική µίσθωση.
Πολιτικές προσέλκυσης επιχειρήσεων στους νοµούς της Ελλάδας Οι βασικές αλλαγές που επιφέρει ο Ν. 2601/98 είναι: (α)εισάγει για πρώτη φορά την διάκριση µεταξύ υφιστάµενων και νέων επιχειρήσεων, συνδέει την επιχορήγηση µε τη δηµιουργία νέων θέσεων εργασίας και ορίζει ένα ανώτατο όριο καταβαλλόµενης επιχορήγησης ανά δηµιουργούµενη θέση εργασίας. (β)μεταφέρει µε έµµεσο τρόπο το βάρος της ανάπτυξης στις ίδιες τις επιχειρήσειςκαι επιτυγχάνει σε κάποιο βαθµό τη διασφάλιση της δηµόσια; δαπάνης και την έγκαιρη υλοποίηση του σχεδίου, µέσω διαδικασιών αξιολόγησης και παρακολούθησης της υλοποίησης του επενδυτικού σχεδίου, αλλά και µε την καθιέρωση ενιαίας ελάχιστης τιµής ιδίας συµµετοχής στο 40% της επένδυσης. (γ)άρει τον περιορισµό του ανώτατου ποσούεπιχορήγησης και επιδότησης για µεταποιητικές µονάδες που πραγµατοποιούνται από νέους φορείς. (δ)εισάγει αυστηρότερες απαιτήσειςγια την υποβολή αιτηµάτων παρατάσεως της προθεσµίας ολοκλήρωσης των επενδύσεων και αναµόρφωσης του σχετικού κόστους.
Περιοχές κινήτρων του Ν. 2601/98 τη χρονική στιγµή της ψήφισής του Ο Νόµος αυτός διαφοροποίησε τις ζώνες των αναπτυξιακών κινήτρων και ανέτρεψε ανατράπηκε πλήρως η ισχύουσα πολιτική επενδυτικών κινήτρων. 22
Πολιτικές προσέλκυσης επιχειρήσεων στους νοµούς της Ελλάδας H ανάγκη για εναρµόνιση του Ν. 2601/98 µε τους προσανατολισµούς της οικονοµίας της χώρας οδήγησε στη θεσµοθέτηση του Ν. 3299/04. Ο Ν. 2601/98 απετέλεσε εργαλείο ανάπτυξης για τις επιχειρήσεις που επιθυµούσαν να εκσυγχρονισθούν και να διαδραµατίσουν πρωταγωνιστικό ρόλο στον κλάδο τους, σε εθνικό, βαλκανικό και ευρωπαϊκό επίπεδο. Για την αποτελεσµατικότητα του νόµου ελήφθησαν υπόψη οι µεταβολές του επιχειρηµατικού περιβάλλοντος που έχουν επέλθει από το 1998 µέχρι και την ψήφισή του. Με το νόµο αυτό η χώρα διαιρέθηκε σε 4 περιοχές κινήτρων, ενώ τα επενδυτικά σχέδια κατανεµήθηκαν σε 5 κατηγορίες οι οποίες και ανήκουν στον πρωτογενή, δευτερογενή ή τριτογενή τοµέα, καθώς και στον τουρισµό και οποιονδήποτε από τους τρεις πρώτους τοµείς. Σε σχέση µε προγενέστερούς του παρουσιάζει αυτοτέλεια, χωρίς παραποµπές σε προηγούµενους νόµους, µε σαφή προσδιορισµό µη υπαγοµένων δραστηριοτήτων και αποσύνδεσε τις επιχορηγήσεις από τη δηµιουργία νέων θέσεων εργασίας. Επίσης, θεσµοθέτησε την επιδότηση της απασχόλησης, αυξάνοντας το ενδιαφέρον για επενδύσεις εντάσεως εργασίας. Ακόµη, κατάργησε τη διάκριση µεταξύ παλαιών και νέων φορέων, διάκριση η οποία είχε καταστήσει τον προηγούµενο νόµο µη ελκυστικό, προέβλεψε νέα κίνητρα και αύξησε τις ενισχύσεις των παλαιών Ταυτόχρονα κατάργησε την επιδότηση των τόκων και την έµµεση φορολόγηση των ενισχύσεων.
Πολιτικές προσέλκυσης επιχειρήσεων στους νοµούς της Ελλάδας Στη συνέχεια ψηφίστηκε ο Ν. 3522/06, του οποίου οι βασικές µεταβολές αφορούσαν: (α) Τη µείωση των κατηγοριών ενίσχυσης των επενδυτικών σχεδίων από 5 σε 2. (β) Τον καθορισµό του ποσοστού επιχορήγησης ανάλογα µε το Α.Ε.Π., το ποσοστό ανεργίας και την γεωγραφική θέση κάθε νοµού. (γ) Η υπάρχουσα διαίρεση της χώρας σε τέσσερις ζώνες αντικαθίσταται από την νέα απλούστερη διαίρεση σε 3 περιοχές. Τα ποσοστά ενίσχυσης µπορούν να φθάσουν από 40% για τις επενδύσεις των µεγάλων επιχειρήσεων έως και 60% για τις µικρές επιχειρήσεις. (δ) ιευρύνθηκε το πεδίο εφαρµογής του κινήτρου της φορολογικής απαλλαγής για όλες τις επιχειρήσεις και τα επενδυτικά σχέδια και λήφθηκε ειδική µέριµνα για τις επιχειρήσεις που δραστηριοποιούνται ή επιθυµούν να δραστηριοποιηθούν εντός οργανωµένων ΒΙ.ΠΕ. και Β.Ε.ΠΕ. (ε) όθηκε µεγαλύτερη ευελιξία στις επιχειρήσεις για την εκτέλεση και ολοκλήρωση των επενδυτικών σχεδίων. Συγκεκριµένα, ενώ η έναρξη της υλοποίησης τους γινόταν µετά την δηµοσίευση της απόφασης υπαγωγής, πλέον µπορεί να αρχίσει µε ευθύνη του επενδύτη εφόσον του χορηγηθεί επιβεβαίωση επιλεξιµότητας. (στ) Επιταχύνθηκε η καταβολή των προβλεπόµενων ενισχύσεων στους δικαιούχους µε την θέσπιση της δυνατότητας προκαταβολής ίσης µε το 50% του εγκεκριµένου ύψους της επένδυσης αντί για 30% του Ν.3299/04.
Περιοχές κινήτρων του Ν. 3522/06 Μειώθηκανοι κατηγορίες ενίσχυσης των επενδύσεων σε 2, καθορίσθηκε το ποσοστό επιχορήγησης ανάλογα µε το Α.Ε.Π., το ποσοστό ανεργίας και την γεωγραφική θέση κάθε νοµού, οι περιοχές ενισχύσεων έγιναν 3,διευρύνθηκε το πεδίο εφαρµογής του κινήτρου της φορολογικής απαλλαγής και δόθηκε ευελιξία στις επιχειρήσεις για την εκτέλεση των επενδύσεων 25
Πολιτικές προσέλκυσης επιχειρήσεων στους νοµούς της Ελλάδας Πέραν των κινήτρων που δόθηκαν δια µέσου των αναπτυξιακών νόµων, υπήρξαν και άλλες ενισχύσεις που δόθηκαν στο πλαίσιο ευρωπαϊκών προγραµµάτων. Τα προγράµµατα αυτά, από την ένταξη της Ελλάδας στην ΕΟΚ έως σήµερα, είναι: Μεσογειακά Ολοκληρωµένα Προγράµµατα (ΜΟΠ) ιήρκησαν από το 1986 έως το 1993. Ήταν η αρχή άσκησης ουσιαστικής Ευρωπαϊκής Περιφερειακής Πολιτικής. Χρηµατοδότησαν σχέδια ενταγµένα σε συνολικά περιφερειακά προγράµµατα, τα οποία πραγµατοποιήθηκαν από τις ενδιαφερόµενες περιφέρειες. Το 1ο Κοινοτικό Πλαίσιο Στήριξης (Α/ ΚΠΣ) Ακολούθησε τα ΜΟΠ, που λόγω της καθυστέρησης στην υλοποίησή τους τα ενσωµάτωσε και χαρακτηρίστηκε κυρίως από τη µεγάλη διασπορά των διαθέσιµων πόρων σε µικρά έργα υποδοµής σε ολόκληρη τη χώρα. Στήριξε την οικονοµική δραστηριότητα και βελτίωσε το επίπεδο ζωής στις αγροτικές περιοχές. Αναβάθµισε το επαρχιακό δίκτυο µεταφορών και ενίσχυσε τον εκσυγχρονισµό των µικρών γεωργικών επιχειρήσεων.
Πολιτικές προσέλκυσης επιχειρήσεων στους νοµούς της Ελλάδας Το 2ο Κοινοτικό Πλαίσιο Στήριξης (Α/ ΚΠΣ) Το 2ο ΚΠΣ διήρκησε από το 1994 έως το 1999 και αποτέλεσε ένα ισχυρότατο µέσο για τον εκσυγχρονισµό της ελληνικής οικονοµίας. Μέσω αυτού διατέθηκαν σηµαντικοί πόροι για µία σειρά προγραµµάτων και δράσεων µε στόχο την ανάπτυξη της επιχειρηµατικότητας και τη βελτίωση της ανταγωνιστικότητας των επιχειρήσεων και της οικονοµίας. Το 3ο Κοινοτικό Πλαίσιο Στήριξης (Α/ ΚΠΣ) Το 3ο ΚΠΣ διήρκησε από το 2000 έως το 2006 και αποτέλεσε µία «συµφωνία» µεταξύ της Ελλάδας και της Ευρωπαϊκής Επιτροπής για την συγχρηµατοδότηση µέσω των Κοινοτικών ταµείων των αναπτυξιακών προτεραιοτήτων της χώρας. Το 3ο ΚΠΣ αποτελούνταν από δύο (2) µεγάλες κατηγορίες προγραµµάτων, τα Τοµεακά Επιχειρησιακά Προγράµµατα και τα Περιφερειακά Επιχειρησιακά Προγράµµατα (Π.Ε.Π.). Τέλος, αναφέρουµε το Εθνικό Στρατηγικό Πλαίσιο Αναφοράς (ΕΣΠΑ), το οποίο ακολούθησε το 3ο ΚΠΣ και βρίσκεται στη φάση της υλοποίησής του.
Περιφέρειες Νοµοί Α. Μακεδονία- Θράκη : Κατά κεφαλή επενδύσεις ανά νοµό που πραγµατοποιήθηκαν δια µέσου των αναπτυξιακών νόµων Ν. 1262/82 (χιλ. δρχ) Ν 1892/90 (χιλ. δρχ) Ν. 2601/98 ( ) Ν. 3299/04 ( ) Ν. 3522/06 ( ) 99.29 464.84 450,79 163,15 3,51 ράµα 64.40 95.61 193,31 64,08 2,07 Έβρος 66.55 577.77 243,51 344,20 6,14 Ξάνθη 139.93 925.26 556,75 100,24 3,14 Ροδόπη 116.09 746.01 1282,33 180,96 5,58 Καβάλα 119.59 70.89 124,61 75,45 0,43 Κ. Μακεδονία 74.44 51.81 252,68 79,05 1,24 Ηµαθία 67.05 71.54 111,77 16,45 2,48 Θεσσαλονίκη 34.02 20.40 150,34 49,38 - Κιλκίς 23.32 430.06 1680,52 430,05 5,75 Πέλλα 102.73 46.75 167,83 112,66 4,32 Πιερία 77.36 29.84 162,21 35,61 4,53 Σέρρες 45.14 39.90 142,33 92,05 1,53 Χαλκιδική 384.64 103.97 786,36 168,85 -. Μακεδονία 50.62 74.50 147,07 93,22 3,67 Γρεβενά 111.30 66.47 605,08 645,84 24,50 Καστοριά 52.56 25.27 222,38 28,42 2,23 Κοζάνη 26.44 59.17 47,09 9,93 1,06 Φλώρινα 74.32 173.50 81,11 61,87 - Ήπειρος 75.32 45.57 402,76 136,35 10,47 Άρτα 59.91 33.86 162,72 47,91 21,10 Θεσπρωτία 103.08 38.22 298,29 91,88 18,26 Ιωάννινα 73.93 48.57 600,79 238,06 7,29 Πρέβεζα 80.56 58.40 236,59 - - Θεσσαλία 63.52 74.06 137,33 50,78 1,39 Καρδίτσα 32.41 49.10 81,51 16,62 - Λάρισα 52.43 69.70 178,89 43,56 1,70 Μαγνησία 112.63 133.91 117,98 92,83 - Τρίκαλα 46.80 19.81 129,43 32,14 4,15 Ιόνια Νησιά 165.35 76.02 400,99 310,12 24,62 Ζάκυνθος 314.68 163.86 586,35 591,45 - Κέρκυρα 110.70 61.41 265,00 133,82 - Κεφαλλυνιά 202.70 66.14 266,75 545,58 86,23 Λευκάδα 155.51 26.78 993,45 298,86 87,04. Ελλάδα 58.10 63.65 221,70 52,20 1,29 Αιτ/νία 50.06 62.75 123,68 60,56 0 Αχαΐα 66.04 83.74 230,69 37,09 1,81 28
Οι νοµοί που «ευνοήθηκαν» ή «αδικήθηκαν» από την εφαρµογή των αναπτυξιακών νόµων την περίοδο 1982-2006 Οι νοµοί που βρίσκονται αριστερά του κατακόρυφου άξονα αδικήθηκαν ενώ οι υπόλοιποι νοµοί ευνοήθηκαν από την αναπτυξιακή πολιτική που εφαρµόσθηκε 29
Συµπεράσµατα Η Περιφερειακή Ανάπτυξη είναι στενά συνδεδεµένη µε την επιλογή του τόπου εγκατάστασης των επιχειρήσεων, αφού η χωροθέτηση δραστηριοτήτων εν γένει σχετίζεται άµεσα µε τις συγκεντρώσεις πληθυσµού και ευκαιριών απασχόλησης, το επίπεδο ευηµερίας και ανάπτυξης µιας περιοχής. Η µελέτη των προβληµάτων χωροθέτησης αποτελεί βασική συνιστώσα της συνολικής ανάλυσης των περιφερειακών ανισοτήτων και της χωρικής ασυµµετρίας. Αναφέρθηκαν οι κυριότερες προσεγγίσεις που αφορούν τη χωροθέτηση των επιχειρήσεων, περιγράφηκαν οι βασικότεροι παράγοντες χωροθέτησης και δόθηκαν τα χαρακτηριστικά των κυριότερων αναπτυξιακών νόµων που θεσµοθετήθηκαν µεταπολεµικά στην Ελλάδα και αφορούν την προσέλκυση επενδύσεων στους νοµούς. Συµπερασµατικά, η εγκατάσταση των επιχειρήσεων στις διάφορες περιοχές µιας χώρας εξαρτώνται από πολλούς παράγοντες, η σπουδαιότητα των οποίων διαχρονικά µεταβάλλεται. Οι διαφορές στα γενικότερα χαρακτηριστικά των περιοχών, οικονοµικά, κοινωνικά, γεωγραφικά διαφοροποιούν την ελκυστικότητά τους και επηρεάζουν ανάλογα τις προτιµήσεις των επιχειρήσεων για την εγκατάσταση στις περιοχές αυτές. Η γνώση της σπουδαιότητας των παραγόντων χωροθέτησης µπορεί να βοηθήσει την ασκούµενη περιφερειακή πολιτική για τη θεσµοθέτηση των ανάλογων κινήτρων προς τις επιχειρήσεις και τον προσανατολισµό τους για εγκατάσταση σε επιθυµητές περιοχές.