ΘΕΡΑΠΕΙΑ ΕΞΕΛΙΞΕΙΣ 5 ΚΑΙ ΠΑΡΕΜΒΑΣΕΙΣ

ΘΕΡΑΠΕΙΑ ΕΞΕΛΙΞΕΙΣ 5 ΚΑΙ ΠΑΡΕΜΒΑΣΕΙΣ 5.1 ΕΞΕΛΙΞΕΙΣ ΚΑΙ ΝΕΑ ΠΡΟΓΡΑΜΜΑΤΑ Τα επίσηµα θεραπευτικά προγράµµατα που λειτουργούν σή- µερα στη χώρα είναι συνολικά 66 (βλ. Παράρτηµα ΙΙ). 1 Ο αριθ- µός των θεραπευτικών προγραµ- µάτων υπερδιπλασιάστηκε κατά το διάστηµα 2000-2005. Στη συνέχεια παρέµεινε στα ίδια επίπεδα µέχρι το 2006, ενώ παρουσιάστηκε και πάλι αύξηση ως το 2008 (Γράφηµα 5.1). Γράφηµα 5.1: Θεραπευτικά προγράµµατα, ανά τύπο (2000-2008) Το 2008 ιδρύθηκαν από τον ΟΚΑΝΑ έξι νέες µονάδες υποκατάστασης (Πειραιάς, Θεσσαλονίκη, Βόλος, Κέρκυρα, Κατερίνη, Πρέβεζα), κι επίσης Πάτρα-Ρίο το 2007, ενώ το Πρόγραµµα Σωµατικής Αποτοξίνωσης Εφήβων ΑΤΡΑΠΟΣ ξεκίνησε συνεργασία µε την Ε Θεραπευτική Μονάδα Υποκατάστασης Αθήνας για τα άτοµα άνω των 21 ετών. Το ΚΕΘΕΑ ίδρυσε την ανοιχτή δοµή υποστήριξης ΑΡΙΑ ΝΗ και την ανοιχτή θεραπευτική δοµή Θεσσαλονίκης, ενώ η ΠΛΕΥΣΗ διασπάστηκε σε δύο µονάδες το 2008 (τη µονάδα υποστήριξης νεαρών ενηλίκων και των οικογενειών τους και τη µονάδα υποστήριξης εφήβων και των οικογενειών τους). Επίσης, λειτούργησε και το Πρόγραµµα ΚΕΘΕΑ ΕΝ ΡΑΣΕΙ, µία ακόµα θεραπευτική κοινότητα στις δικαστικές φυλακές Κορυδαλλού (βλ. Κεφάλαιο 9). ΜΕΡΙΜΝΑ ΓΙΑ ΑΛΛΕΣ ΕΞΑΡΤΗΣΕΙΣ ΑΠΟ ΤΟ 18 ΑΝΩ Κατά το έτος αναφοράς ιδρύθηκε από τη Μονάδα Απεξάρτησης 18 ΑΝΩ (ΨΝΑ) το «Τµήµα ιατροφικών ιαταραχών», ένα εξειδικευµένο Κέντρο Υποδοχής και αντιµετώπισης περιστατικών που παρουσιάζουν συνύπαρξη τοξικοµανίας και διατροφικών διαταραχών. Πιο συγκεκριµένα, οι υπηρεσίες του αφορούν άτοµα εξαρτηµένα και µη από ουσίες που είχαν ή έχουν στο ιστορικό τους οιουδήποτε τύπου διατροφική διαταραχή, και οιασδήποτε ηλικίας. Οι υπηρεσίες που παρέχονται είναι: α. ατοµική και οµαδική ψυχοθεραπεία, β. οµάδες τέχνης και σωµατικής έκφρασης και γ. εναλλακτικές οµάδες ψυχο-εκπαιδευτικού χαρακτήρα. Επίσης ιδρύθηκε το «Τµήµα Παθολογικής Χρήσης ιαδικτύου». Πρόκειται για ένα Κέντρο Υποδοχής και αντιµετώπισης περιστατικών που παρουσιάζουν συνύπαρξη τοξικοµανίας και παθολογικής χρήσης του διαδικτύου. Οι υπηρεσίες του αφορούν ενήλικα άτοµα εξαρτηµένα ή µη από ουσίες, τα οποία είχαν ή έχουν στο ιστορικό τους οιουδήποτε τύπου διαταρακτική επαφή µε τον ιστό. Οι υπηρεσίες οι οποίες παρέχονται είναι: α. ατοµική και οµαδική ψυχοθεραπεία, β. οµάδες τέχνης και σωµατικής έκφρασης και γ. εναλλακτικές 1 Επιπλέον, σε έξι από τις παραπάνω µονάδες λειτουργούν συµβουλευτικοί σταθµοί. 83

οµάδες ψυχο-εκπαιδευτικού χαρακτήρα. Παράλληλα, το τµήµα έχει εντάξει στις δραστηριότητές του το «networking» και την «ηλεκτρονική διασυνδετική». Το «networking», κατ αναλογία µε το streetworking της ουσιοεξάρτησης, αφορά τη θεραπευτική παρουσία σε διαδικτυακούς τόπους υψηλής επισκεψιµότητας, µε στόχο την ευαισθητοποίηση των χρηστών. Στο πλαίσιο αυτό έχει ήδη συγκροτηθεί ένα group συζήτησης στον ιστότοπο κοινωνικής δικτύωσης Facebook, µε τίτλο «Εξαρτηµένοι ενήλικες από το διαδίκτυο στην Ελλάδα». Η ηλεκτρονική διασυνδετική αφορά την παρουσία κόµβων, που οδηγούν στη σελίδα και το ιστολόγιο του τµήµατος, σε ιστοσελίδες άλλων φορέων και το αντίστροφο. Στόχος είναι η ταχύτερη πρόσβαση των ενδιαφεροµένων στις παρεχόµενες υπηρεσίες. Στο πλαίσιο της ηλεκτρονικής διασυνδετικής έχει ήδη δηµιουργηθεί κόµβος διασύνδεσης στην ιστοσελίδα της «Οµάδας δράσης για την ψηφιακή ασφάλεια» DART (Digital Awareness & Response to Threats, www.dart.gov.gr). 5.2 ΘΕΡΑΠΕΥΤΙΚΟ ΣΥΣΤΗΜΑ ΚΑΤΑ ΤΟ ΕΤΟΣ ΑΝΑΦΟΡΑΣ Οι επίσηµα αναγνωρισµένοι φορείς που παρέχουν θεραπεία σε εξαρτηµένα άτοµα στη χώρα µας είναι οι εξής: ο ΟΚΑΝΑ, το ΚΕΘΕΑ, η Μονάδα Απεξάρτησης 18 ΑΝΩ Ψυχιατρικό Νοσοκοµείο Αττικής (ΨΝΑ), το Ψυχιατρικό Νοσοκοµείο Θεσσαλονίκης (ΨΝΘ), η Ψυχιατρική Κλινική του Πανεπιστηµίου Αθηνών, γενικά δηµόσια νοσοκοµεία (σε συνεργασία µε τον ΟΚΑΝΑ), το σωµατείο ΘΗΣΕΑΣ ήµος Καλλιθέας, το Ελληνικό Κέντρο Ψυχικής Υγιεινής και Ερευνών και το Υπουργείο ικαιοσύνης (φυλακές Ελεώνα). Το «Ερωτηµατολόγιο για τη θεραπεία» αντικατέστησε το «Έντυπο Περιγραφής Θεραπευτικής Μονάδας / TUF A», του οποίου αποτελεί αναθεωρηµένη εκδοχή. Η παρουσίαση των βασικών τύπων θεραπείας που παρέχονται στη χώρα βασίζεται σε στοιχεία που καταγράφηκαν στο «Ερωτηµατολόγιο για τη θεραπεία» για το έτος 2008. Αφορά τα 59 από τα 66 προγράµ- µατα που λειτούργησαν στη διάρκεια του έτους αναφοράς, παρέχοντας σε οργανωµένη δοµή υπηρεσίες κυρίως θεραπείας. εν συµπεριλαµβάνονται στην ανάλυση δύο προγράµµατα τα οποία δεν έδωσαν στοιχεία, δύο προγράµµατα σωµατικής αποτοξίνωσης τα οποία περιγράφονται στην Ενότητα 5.2.3 του Κεφαλαίου αυτού και τρία προγράµµατα σε φυλακή, τα οποία αναφέρονται στο Κεφάλαιο 9. Τα προγράµµατα απεξάρτησης που πρόσφεραν υπηρεσίες θεραπείας το 2008 διακρίνονται στους ακόλουθους τύπους: 24 θεραπευτικές µονάδες υποκατάστασης, από τις οποίες επτά (7) µονάδες µε κύρια ουσία χορήγησης τη µεθαδόνη και δεκαεπτά (17) µονάδες υποκατάστασης βουπρενορφίνης. 35 «στεγνά» προγράµµατα, εκ των οποίων δέκα (10) προγράµµατα εσωτερικής διαµονής ενηλίκων, δεκατέσσερα (14) εξωτερικής παραµονής ενηλίκων και έντεκα (11) εξωτερικής παραµονής εφήβων. Το 2008 η δηλωθείσα συνολική δυναµικότητα των θεραπευτικών προγραµµάτων σε θέσεις ήταν 5.756 άτοµα (από τα 59 προγράµµατα, τα τέσσερα δεν έδωσαν στοιχεία για τη δυναµικότητα). (Γράφηµα 5.2). Το µεγαλύτερο αριθµό σε προσφερόµενες θέσεις θεραπείας διαθέτουν οι µονάδες υποκατάστασης (83,46%), έναντι των «στεγνών» θεραπευτικών προγραµµάτων (16,54%). Κατά το έτος αναφοράς παρακολούθησαν την κυρίως φάση των προγραµµάτων συνολικά 7.193 άτοµα. 84

Συγκεκριµένα, µε την έναρξη του έτους 4.099 άτοµα βρίσκονταν ήδη υπό θεραπεία στις υπάρχουσες δοµές, ενώ στη διάρκεια του 2008 εισήχθησαν 3.094 εξαρτηµένοι για θεραπεία. 2 Γράφηµα 5.2: υναµικότητα, εξαρτηµένοι που βρίσκονται ήδη υπό θεραπεία και εισαγωγές για θεραπεία (2002-2008) Τα τελευταία χρόνια παρατηρείται σταθερή αύξηση στον αριθµό των θέσεων θεραπείας. Στο Γράφηµα 5.2 αποτυπώνεται η αύξηση που έχει σηµειωθεί από το 2002, άµεσο αποτέλεσµα της αύξησης των δοµών θεραπείας στη διάρκεια των ετών (η ανάλυση για το 2002 αφορά 26 θεραπευτικά προγράµµατα, 31 για το 2003, 40 για το 2004, 50 για το 2005 και 50 για το 2006). Αντίστοιχα, διαπιστώνεται αύξηση στο σύνολο των ατόµων που παρακολούθησαν θεραπευτικά προγράµµατα ανά έτος, όπως αυτό προκύπτει από το άθροισµα των ατόµων που βρίσκονται ήδη σε θεραπεία και των εισαγωγών (το 2002 ήταν 3.745 άτοµα, ενώ το 2008 7.193 άτοµα). Η αύξηση αυτή αφορά σχεδόν αποκλειστικά το Πρόγραµµα Υποκατάστασης, αφού στα «στεγνά» προγράµ- µατα εµφανίζεται µείωση των εισαγωγών. Ο συνολικός αριθµός των εργαζοµένων σε θεραπευτικές µονάδες το 2008 ήταν 1.058 άτοµα, εκ των οποίων ποσοστό 56,24% απασχολούνται σε «στεγνά» προγράµµατα και 43,74% στο Πρόγραµµα Υποκατάστασης. Στο Γράφηµα 5.3 απεικονίζεται η αύξηση που έχει σηµειωθεί από το 2002 στον αριθµό των εργαζοµένων σε θεραπευτικά προγράµµατα, η οποία οφείλεται κυρίως στην ανάπτυξη νέων δοµών. Το 2008, σε σύγκριση µε το 2002, τόσο ο αριθµός των θεραπευτικών προγραµµάτων όσο και Γράφηµα 5.3: Αριθµός εργαζοµένων σε προγράµµατα θεραπείας (2002-2008) 2 Όσον αφορά το στοιχείο των «εισαγωγών», αναφέρεται σε άτοµα και όχι σε περιστατικά (δεν περιλαµβάνονται δηλαδή επανεισαγωγές των ίδιων ατόµων στη διάρκεια του έτους) για κάθε δοµή της καταγραφής ξεχωριστά. Ωστόσο, έλεγχος για τον αποκλεισµό διπλοεγγραφών µεταξύ των διαφορετικών δοµών θεραπείας δεν είναι εφικτός. 85

Γράφηµα 5.4: Στελέχωση θεραπευτικών προγραµµάτων, ανά ειδικότητα (2008) ο αριθµός των εργαζοµένων υπερδιπλασιάστηκε. * Στο «Άλλοι» περιλαµβάνονται: γυµναστές, φύλακες / προσωπικό ασφαλείας, φαρµακοποιοί, επισκέπτες υγείας, τραπεζοκόµοι, βοηθοί θαλάµου και οδηγοί. Από τις ειδικότητες που στελεχώνουν τα θεραπευτικά προγράµ- µατα κατά το έτος αναφοράς (Γράφηµα 5.4), τα µεγαλύτερα ποσοστά του έµµισθου προσωπικού αντιστοιχούν σε ψυχολόγους (19,6%), νοσοκόµους (19,3%), καθώς και διοικητικούς υπαλλήλους, προσωπικό λογιστηρίου και εργάτες συντήρησης (15,1%). Οι ψυχίατροι αντιπροσωπεύουν το 6,4% των εργαζοµένων σε δοµές θεραπείας, ενώ στην πλειοψηφία τους (ποσοστό 67,6%) απασχολούνται στο Πρόγραµµα Υποκατάστασης (έναντι ποσοστού 32,4% που εργάζονται σε «στεγνά» προγράµµατα). Επίσης, στα θεραπευτικά προγράµµατα απασχολούνται κοινωνικοί λειτουργοί (8,2%), θεραπευτές, ειδικοί επανένταξης και εκπαιδευτές (7,2%), ιατροί άλλων ειδικοτήτων και µη πτυχιούχοι σύµβουλοι (5,8%). Σε µικρότερα ποσοστά αναφέρονται και άλλες ειδικότητες, όπως είναι οι φαρµακοποιοί, οι γυµναστές, οι φύλακες, οι επισκέπτες υγείας κτλ. Το 2008 εργάστηκαν εθελοντικά στα προαναφερθέντα θεραπευτικά προγράµµατα 34 συνολικά άτοµα, τα οποία παρείχαν υπηρεσίες διαφόρων ειδικοτήτων, όπως ψυχολόγοι (23,5%), άλλοι θεραπευτές, ειδικοί επανένταξης και εκπαιδευτές (8,8%), ψυχίατροι (5,9%), κοινωνικοί λειτουργοί (2,9%) και ιατροί διαφόρων ειδικοτήτων (2,9%). Ο συνολικός αριθµός των εθελοντών εµφανίζεται µειωµένος κατά 29,2% σε σχέση µε το 2006. Η παροχή επιµόρφωσης και εκπαίδευσης στο προσωπικό αποτελεί µέληµα των περισσότερων θεραπευτικών προγραµµάτων (89,5%). ( ύο προγράµµατα δεν έχουν δώσει σχετικά στοιχεία.) Ειδικότερα, ποσοστό 82,2% των προγραµµάτων εξασφάλισε τη συµµετοχή µέρους του προσωπικού του σε επίσηµη σειρά διαλέξεων ή µαθηµάτων σε άλλους οργανισµούς, κι επίσης το 82,2% οργάνωσε εκπαιδευτικά σεµινάρια εντός της µονάδας. Το 67,9% των προγραµµάτων λειτουργούν µε την παροχή επιστηµονικής εποπτείας στο θεραπευτικό προσωπικό. 5.2.1 Θεραπεία υποκατάστασης Το υπάρχον πλαίσιο λειτουργίας των µονάδων υποκατάστασης ΟΚΑΝΑ θεωρεί ως επιτυχή συµ- µετοχή σε Πρόγραµµα Υποκατάστασης ανεξάρτητα από το χρόνο παραµονής σε αυτό τη µείωση της χρήσης ψυχοτρόπων ουσιών, τη µείωση της παραβατικής συµπεριφοράς και τη βελτίωση της υπαρξιακής ευεξίας του ατόµου, ενώ ως επιτυχή αποπεράτωση του προγράµµατος την αποχή για έναν τουλάχιστον χρόνο από την ουσία υποκατάστασης, για την οποία δίδεται βεβαίωση και από τη µονάδα κοινωνικής επανένταξης. Η γενική φιλοσοφία του Προγράµµατος Υποκατάστασης αντιµετωπίζει την εξάρτηση από τα οπιούχα ως νόσο, δηλαδή ως κατάσταση ψυχικής, σωµατικής και κοινωνικής δυσλειτουργίας του ατόµου. Η θεραπεία υποκατάστασης παρέχεται είτε µε τη µορφή προοδευτικής αποτοξίνωσης / απεξάρτησης είτε, συνηθέστερα, µε τη µορφή συντήρησης, δηλαδή µακροπρόθεσµης χορήγη- 86

σης επαρκούς ποσότητας της ουσίας µε στόχο τον περιορισµό της επικίνδυνης και βλαβερής συµπεριφοράς (ΟΚΑΝΑ 2002). Ταυτόχρονα, η συνδυασµένη παροχή υπηρεσιών ψυχοκοινωνικής στήριξης µεγιστοποιεί τα αποτελέσµατα της φαρµακευτικής θεραπείας. Η θεραπευτική έµφαση τοποθετείται στην ιατρική / ψυχιατρική αντιµετώπιση και στην ατοµική / υποστηρικτική συµβουλευτική (το σύνολο των προγραµµάτων δίνουν µεγάλο βάρος σε αυτές). Επίσης, σχεδόν όλες οι µονάδες υποκατάστασης δίνουν έµφαση στην πρόληψη της υποτροπής (90,9%) και στην ατοµική ψυχοθεραπεία (87%). Επιπλέον, περισσότερα από τα µισά προγράµµατα δίνουν έµφαση στην οµαδική ψυχοθεραπεία (54,5%), ενώ περίπου ένα στα τρία αξιοποιεί την οικογενειακή θεραπεία (36,4%). Σε σύγκριση µε το 2006, το ποσοστό των θεραπευτικών µονάδων υποκατάστασης που δηλώνει ότι αξιοποιεί τις αρχές της ατοµικής θεραπείας παραµένει στα ίδια επίπεδα, ενώ όσον αφορά την οµαδική και την οικογενειακή θεραπεία παρουσιάζεται µείωση των ποσοστών. Εκτός από την ιατρική και ψυχιατρική βοήθεια, που είναι οι κύριες υπηρεσίες που προσφέρονται από την πλειονότητα των µονάδων υποκατάστασης, άλλες παρεχόµενες υπηρεσίες, οι οποίες διαφοροποιούνται κατά µονάδα, περιλαµβάνουν τη βοήθεια στην αναζήτηση εργασίας (παρέχεται από το 82,61% των συγκεκριµένων µονάδων), τον επαγγελµατικό προσανατολισµό (73,91%), τη στεγαστική (34,78%) και την οικονοµική βοήθεια (13,04%), καθώς και την παροχή βασικής / ακαδηµαϊκής εκπαίδευσης (17,39%). ύο είναι οι βασικοί τύποι των θεραπευτικών µονάδων υποκατάστασης, σύµφωνα µε την κύρια φαρµακευτική ουσία που χορηγείται για τη θεραπευτική αντιµετώπιση της εξάρτησης: α. οι µονάδες που εφαρµόζουν θεραπεία υποκατάστασης µε κύρια ουσία χρήσης τη µεθαδόνη (εφεξής µονάδες υποκατάστασης µεθαδόνης) και β. οι µονάδες που συνταγογραφούν αποκλειστικά βουπρενορφίνη ως υποκατάστατο (εφεξής µονάδες υποκατάστασης βουπρενορφίνης) (Παράρτηµα ΙΙ). Συγκεκριµένα, κατά τη διάρκεια του έτους αναφοράς, η πλειοψηφία των θεραπευοµένων σε µονάδες υποκατάστασης µεθαδόνης έλαβε µεθαδόνη ως υποκατάστατο (86,15%), ενώ ένας περίπου στους δέκα ασθενείς (11,13%) έλαβε βουπρενορφίνη. Όσον αφορά τις µονάδες υποκατάστασης βουπρενορφίνης, το ποσοστό των θεραπευοµένων που έλαβε βουπρενορφίνη ανέρχεται σε 86,07%. Και στους δύο τύπους προγραµµάτων ένα αρκετά µικρό ποσοστό ασθενών έλαβε φαρµακευτική αγωγή µε ναλτρεξόνη (0,42% και 0,5%, αντίστοιχα), ουσία η οποία χορηγείται σε άτοµα τα οποία έχουν επιτύχει πλήρη αποχή από τις ουσίες, συµπεριλαµβανοµένου και του υποκατάστατου. Το 2008, η συνολική δυναµικότητα των θεραπευτικών προγραµµάτων υποκατάστασης ήταν 4.804 άτοµα (αφορά τις 23 από τις 24 δοµές) (Γράφηµα 5.5). Ο συνολικός αριθµός εισαγωγών σε Πρόγραµµα Υποκατάστασης ανέρχεται σε 1.650 άτοµα, εκ των οποίων ποσοστό 37,45% αντιστοιχεί σε µονάδες υποκατάστασης µεθαδόνης και 62,55% σε µονάδες υποκατάστασης Ως «νέες εισαγωγές» ορίζεται ο αριθµός των ατόµων τα οποία εισήχθησαν στο πρόγραµµα για πρώτη φορά. βουπρενορφίνης. Ποσοστό 78,3% επί του συνόλου των εισαγωγών αφορά άτοµα τα οποία εισήχθησαν για πρώτη φορά σε θεραπεία σε µονάδες υποκατάστασης (31,81% των νέων εισαγωγών σε προγράµµατα µεθαδόνης και 68,19% σε προγράµµατα βουπρενορφίνης). Η µέση δύναµη των προγραµµάτων το 2008 ήταν 3.455 άτοµα (αφορά 21 από τις 24 δοµές). Κατά τη διάρκεια του 2008, συνολικά 5.053 άτοµα παρακολούθησαν Πρόγραµµα Υποκατάστασης, εκ των οποίων το 56,16% στις µονάδες που χορηγούν κατά κύριο λόγο µεθαδόνη και το 43,8% στις µονάδες χορήγησης βουπρενορφίνης. Εξετάζοντας διαχρονικά τα παραπάνω ποσοτικά στοιχεία κατά την τελευταία τετραετία (2005-2008, 87

στοιχεία για το έτος 2007 δεν υπάρχουν) διαφαίνονται οι ακόλουθες τάσεις: Γράφηµα 5.5: υναµικότητα, εξαρτηµένοι που βρίσκονται ήδη υπό θεραπεία και εισαγωγές σε µονάδες υποκατάστασης (2008) Όσον αφορά τη συνολική δυναµικότητα του Προγράµµατος Υποκατάστασης, παρατηρείται αύξηση σε ποσοστό της τάξης του 47,82% σε σύγκριση µε το 2006 και 56,99% σε σχέση µε το 2005. Επίσης, αύξηση παρατηρείται και στον αριθµό των εργαζοµένων σε ποσοστό 29,33% από το 2006 ως το 2008, ενώ µεταξύ 2005 και 2006 ο αριθµός των εργαζοµένων παρέ- µεινε στα ίδια περίπου επίπεδα. Ο συνολικός αριθµός των εισαγωγών (νέες εισαγωγές και επανεισαγωγές) αυξήθηκε σε ποσοστό 37,27% σε σχέση µε το 2006 και 65,83% σε σχέση µε το 2005. Ως συνέχεια των παραπάνω, παρατηρείται αύξηση της µέσης δύναµης των αντίστοιχων δοµών (σε ποσοστό 16,17% σε σύγκριση µε το 2006 και 27,96% σε σύγκριση µε το 2005). Αύξηση εµφανίζεται και στο συνολικό αριθµό των θεραπευοµένων (27,92% και 40,24% για τις αντίστοιχες χρονικές περιόδους). Στο θεραπευτικό Πρόγραµµα Υποκατάστασης οι ανάγκες των προβληµατικών χρηστών δεν φαίνεται να έχουν καλυφθεί, παρά την αύξηση του αριθµού των προσφερόµενων θέσεων και του αριθµού των εισαγωγών στις συγκεκριµένες δοµές. Το πρόβληµα της ύπαρξης λίστας αναµονής για ένταξη σε θεραπεία αφορά το σύνολο των µονάδων υποκατάστασης (εξαίρεση αποτελεί η Μονάδα Υποκατάστασης στην Αθήνα, η οποία λειτουργεί ως πρόγραµµα χαµηλού ουδού και πραγµατοποιεί εισαγωγές από τις άλλες µονάδες υποκατάστασης). Κατά τη διάρκεια του έτους παρατηρείται διαφοροποίηση του αριθµού των αιτούντων που βρίσκονται σε αναµονή για ένταξη σε θεραπεία. Ενδεικτικά αναφέρεται ότι µε βάση σχετικά στοιχεία (τέλη εκεµβρίου 2008) 5.261 άτοµα βρίσκονται σε αναµονή για ένταξη στο Πρόγραµµα Υποκατάστασης του ΟΚΑΝΑ, και πιο συγκεκριµένα 3.569 άτοµα για τις επτά δοµές υποκατάστασης της Αθήνας και του Πειραιά και 930 άτοµα για τις πέντε δοµές της Θεσσαλονίκης. Για κάθε µία από τις υπόλοιπες δώδεκα µονάδες υποκατάστασης βουπρενορφίνης που λειτουργούν στην περιφέρεια (Παράρτηµα ΙΙ) διατηρείται ξεχωριστή λίστα αναµονής. Σε αυτές τις µονάδες, 762 συνολικά άτοµα (397 το 2006) βρίσκονται σε αναµονή προκειµένου να ενταχθούν σε θεραπεία. Οι έξοδοι από τις µονάδες υποκατάστασης αντιστοιχούν στο 1/5 περίπου (17,44%) του συνολικού αριθµού εξαρτηµένων που παρακολούθησαν το Πρόγραµµα Υποκατάστασης το 2008. Για την αξιολόγηση των αποτελεσµάτων που αφορούν την έκβαση της θεραπευτικής διαδικασίας πρέπει να συνεκτιµηθεί το γεγονός ότι τα προγράµµατα υποκατάστασης είναι κατά κανόνα µακράς διαρκείας. Από τη διαχρονική εξέταση των στοιχείων (Γράφηµα 5.6) σχετικά µε τους λόγους αποχώρησης από 88

τις µονάδες υποκατάστασης έχουν εξαιρεθεί δύο µονάδες λόγω φιλοσοφίας (χαµηλού ουδού) και µία µονάδα η οποία δεν έδωσε σχετικά στοιχεία. Γράφηµα 5.6: Λόγοι αποχώρησης από τις µονάδες υποκατάστασης (2006-2008) Όσον αφορά τις δοµές χορήγησης µεθαδόνης, ο κυριότερος λόγος εξόδου από τις συγκεκριµένες µονάδες το 2008 είναι η πρόωρη χορήγηση εξιτηρίου (58,52%). Το συγκεκριµένο ποσοστό εµφανίζεται αρκετά αυξηµένο σε σύγκριση µε το 2006. Αν και τα τελευταία χρόνια γίνεται προσπάθεια για * Στο «Άλλο» περιλαµβάνονται: α. φυλάκιση και β. λόγοι υγείας. συγκράτηση στη θεραπεία, αντί της αποποµπής των δύσκολων ασθενών που εµφανίζουν υποτροπές, το πλαίσιο λειτουργίας των µονάδων υποκατάστασης του ΟΚΑΝΑ, η «µαζικότητα των προγραµµάτων και η ανάπτυξη ιδιαίτερης συλλογικής ψυχολογίας ανάµεσα στα µέλη» επιβάλλουν την ύπαρξη ορισµένων σαφών λόγων θεραπευτικής αποποµπής από το πρόγραµµα. Σύµφωνα µάλιστα µε την πολιτική συγκράτησης των θεραπευοµένων στο πρόγραµµα, οι αποποµπές, προκειµένου να έχουν θεραπευτικό χαρακτήρα, συµπεριλαµβάνουν την προοπτική επανένταξης σε ορισµένο σύντοµο σχετικά χρονικό διάστηµα. Σηµαντικός λόγος εξόδου από τις µονάδες µεθαδόνης είναι και η παραποµπή σε άλλη µονάδα ή υπηρεσία (25,85%), γεγονός που οφείλεται σε µεγάλο βαθµό στην ύπαρξη δοµών µε πιο έντονο προσανατολισµό στην κατεύθυνση της συντήρησης, όπου και προωθούνται τα άτοµα εκείνα που δυσκολεύονται να ανταποκριθούν στις απαιτήσεις ενός προγράµµατος βραχείας διάρκειας. Το συγκεκριµένο ποσοστό εµφανίζεται µειωµένο κατά 6,1% σε σύγκριση µε το 2006, ενώ βρίσκεται στα ίδια επίπεδα µε το 2005. Το 3,98% αποχωρεί από τις µονάδες υποκατάστασης µεθαδόνης έχοντας ολοκληρώσει τη θεραπεία. Όσον αφορά τα προγράµµατα υποκατάστασης βουπρενορφίνης δεν εµφανίζονται σηµαντικές διαφοροποιήσεις στην ιεράρχηση των λόγων εξόδου τα τελευταία χρόνια. Ως κυριότερος λόγος εξόδου από το πρόγραµµα αναφέρεται η πρόωρη χορήγηση εξιτηρίου (54,55%), ποσοστό αυξηµένο σε σύγκριση µε το 2006. Άλλη αιτία αποχώρησης από τη θεραπευτική δοµή συνιστά η εθελοντική αποχώρηση (26,16%), η οποία παρουσιάζει µείωση σε σχέση µε το 2006. Σχετικά µε την ολοκλήρωση της θεραπείας σε αυτόν τον τύπο προγραµµάτων αντιστοιχεί το 5,93% των εξόδων. Αναφορικά µε τους ασθενείς που έλαβαν πρόωρο εξιτήριο από τις µονάδες υποκατάστασης, ο κυριότερος λόγος αναφέρεται στη χρήση ουσιών εκτός της µονάδας και αντιστοιχεί στο 58,2% στις µονάδες υποκατάστασης µεθαδόνης (46,77% το 2006) και στο 31,4% στις µονάδες υποκατάστασης βουπρενορφίνης (28,66% το 2006). Άλλοι λόγοι αποποµπής από το πρόγραµµα περιλαµβάνουν τη συµµετοχή σε άλλες, εκτός της χρήσης ουσιών, παράνοµες δραστηριότητες (18,85% και 7,75%, αντίστοιχα, για τους δύο προαναφερθέντες τύπους µονάδων), την παραβίαση των κανόνων της µονάδας (1,23% και 16,67%, αντίστοιχα), την απουσία από θεραπευτικές / συµβουλευτικές συνεδρίες (3,69% και 2,71%, αντίστοιχα), καθώς και τη βίαιη συµπεριφορά εντός της µονάδας (2,87% και 3,1%, αντίστοιχα). 89

5.2.2 «Στεγνά» προγράµµατα θεραπείας Γράφηµα 5.7: υναµικότητα, εξαρτηµένοι που βρίσκονται ήδη υπό θεραπεία και εισαγωγές σε «στεγνά» θεραπευτικά προγράµµατα (2008) Σύµφωνα µε τα στοιχεία για τη λειτουργία των «στεγνών» θεραπευτικών προγραµµάτων για το 2008, η συνολική δυναµικότητα σε θέσεις ήταν 952 άτοµα (µείωση 27,2% των προσφερόµενων θέσεων σε σύγκριση µε το 2006). (Τα στοιχεία αφορούν 32 από τα 35 θεραπευτικά προγράµµατα.) Τις περισσότερες θέσεις θεραπείας διαθέτουν οι δοµές εξωτερικής παραµονής (61,7%) σε σύγκριση µε τις µονάδες εσωτερικής διαµονής (38,3%). Κατά τη διάρκεια του έτους αναφοράς παρακολουθούσαν την κυρίως θεραπευτική φάση των «στεγνών» θεραπευτικών προγραµµάτων 696 άτοµα. Όπως προκύπτει από το Γράφηµα 5.7, από το σύνολο των εισαγωγών που πραγµατοποιήθηκαν το 2008 (1.444 άτοµα), οι περισσότερες αφορούν τα προγράµµατα εξωτερικής παραµονής ενηλίκων (46,1%) και τα προγράµµατα εσωτερικής διαµονής ενηλίκων (44,9%), ενώ ακολουθούν τα προγράµµατα εφήβων (8,9%, ποσοστό το οποίο αντιστοιχεί σε 129 άτοµα). Μεταξύ 2006 και 2008 παρατηρείται µεν αύξηση του αριθµού των θεραπευτικών δοµών (από 33 σε 35), αλλά και µείωση του αριθµού των εισαγωγών (κατά 11,1%). Το 82,9% των ασθενών που εισήχθησαν σε «στεγνά» θεραπευτικά προγράµµατα το 2008 αφορά άτοµα που ήρθαν για πρώτη φορά σε επαφή µε τις συγκεκριµένες µονάδες. Ειδικότερα, το µεγαλύτερο ποσοστό νέων εισαγωγών σηµειώθηκε σε προγράµµατα εξωτερικής παραµονής ενηλίκων [88% επί του συνόλου των εισαγωγών σε προγράµµατα αυτού του τύπου, ενώ ακολουθούν τα προγράµµατα εφήβων (85,3%) και τα προγράµµατα εσωτερικής διαµονής (80,9%)]. Το 2008, η µέση δύναµη σε σύνολο 33 εκ των 35 θεραπευτικών προγραµµάτων τέτοιου τύπου ήταν 642 άτοµα. Ο συγκεκριµένος αριθµός προκύπτει ως µέσος όρος του αριθµού των ατόµων που παρακολουθούσαν τα συγκεκριµένα θεραπευτικά προγράµµατα σε τρεις χρονικές στιγµές του έτους αναφοράς. Ο συσχετισµός του συγκεκριµένου στοιχείου για την εξαγωγή συµπερασµάτων ως προς την κάλυψη της δυναµικότητας δεν είναι δυνατός για τους ακόλουθους δύο λόγους: 1. στο σύνολο των προγραµµάτων εφήβων, όπως και σε ορισµένα προγράµµατα εξωτερικής παραµονής ενηλίκων, η µέση δύναµη αφορά αποκλειστικά χρήστες που βρίσκονται σε θεραπεία, ενώ η δυναµικότητα αναφέρεται επιπλέον σε θέσεις που προσφέρονται σε γονείς ή σε άτοµα της οικογένειας των χρηστών και 2. ορισµένα προγράµµατα του δικτύου συνεργατών είναι καινούρια και η λειτουργία τους διαµορφώνεται σταδιακά στη διάρκεια του έτους, έτσι ώστε να µπορέσουν να εξυπηρετήσουν τον αριθµό των ατόµων που δηλώνεται στη δυναµικότητά τους. 90

Από τη διαχρονική εξέταση (2005-2008, στοιχεία για το έτος 2007 δεν είναι διαθέσιµα) των παραπάνω στοιχείων για τα «στεγνά» θεραπευτικά προγράµµατα διαµορφώνονται οι ακόλουθες τάσεις: Παρατηρείται αύξηση της µέσης δύναµης σε ποσοστό 4,1% σε σχέση µε το 2006 ενώ σε σύγκριση µε το 2005 η µέση δύναµη παρέµεινε στα ίδια επίπεδα. Ο αριθµός των ατόµων που παρακολουθούσαν θεραπεία σε «στεγνά» θεραπευτικά προγράµµατα αυξήθηκε κατά 14,3% το 2008 σε σχέση µε το 2006 και κατά 4% σε σχέση µε το 2005. Τέλος, σχετικά µε το συνολικό αριθµό εισαγωγών που πραγµατοποιήθηκαν το 2008, καταγράφηκε µείωση σε ποσοστό 11,1% σε σχέση µε το 2006 και 2,7% σε σχέση µε το 2005. Σχετικά µε την έκβαση της θεραπευτικής διαδικασίας, το 32,4% από τα άτοµα που δέχθηκαν θεραπευτικές υπηρεσίες σε «στεγνά» προγράµµατα συνεχίζει ακόµη τη θεραπεία στο τέλος του έτους αναφοράς (αφορά 33 από τα 35 προγράµµατα που έδωσαν σχετικά στοιχεία). Το ποσοστό αυτό αφορά ασθενείς στους οποίους η θεραπευτική διαδικασία βρισκόταν ακόµη σε εξέλιξη, λόγω της χρονικής στιγµής της εισαγωγής τους στο πρόγραµµα και της προγραµµατισµένης διάρκειας θεραπείας. Γράφηµα 5.8: Λόγοι εξόδου από τα «στεγνά» θεραπευτικά προγράµµατα (2006-2008) Στο Γράφηµα 5.8 παρουσιάζονται οι λόγοι εξόδου από τα «στεγνά» θεραπευτικά προγράµ- µατα κατά την τελευταία τριετία (2006-2008). Στο συγκεκριµένο υπολογισµό περιλαµβάνονται 33 από τα 35 προγράµµατα που λειτούργησαν το 2008 (ο αντίστοιχος αριθµός για το 2006 ήταν 27 από τα 33), διότι εξαιρέθηκαν δύο προγράµµατα εξωτερικής παραµονής ενηλίκων τα οποία δεν έδωσαν σχετικά στοιχεία. Ως «πρόωρη χορήγηση εξιτηρίου» ορίζεται η αποποµπή από το πρόγραµµα λόγω παραβιάσεων των κανονισµών πλαισίου. Ο κυριότερος λόγος εξόδου από τα προγράµµατα εσωτερικής διαµονής είναι η εθελοντική αποχώρηση, όπου περίπου ένας στους δύο ασθενείς διακόπτει πρόωρα τη θεραπευτική διαδικασία ιδία βουλήσει (47,25%). Από την άλλη, ένα εξίσου µεγάλο ποσοστό ασθενών φαίνεται να αποχωρεί από το πρόγραµµα έχοντας ολοκληρώσει τη θεραπεία (40,78%). Ένα στα δέκα άτοµα λαµβάνει πρόωρη χορήγηση εξιτηρίου από τα συγκεκριµένα προγράµµατα. Η οικειοθελής αποχώρηση (43,2%), αλλά και η ολοκλήρωση της διαδικασίας (34,01%), αποτελούν τους επικρατέστερους λόγους εξόδου από τα προγράµµατα εξωτερικής παρα- µονής ενηλίκων. Περίπου ένα στα δέκα άτοµα φεύγει από το πρόγραµµα λόγω αποποµπής για παραβιάσεις των κανονισµών πλαισίου (14,63%). Στα προγράµµατα εφήβων, ένας στους δύο ασθενείς αποχωρεί οικειοθελώς (50,39%), γε- 91

γονός το οποίο ενδεχοµένως σχετίζεται µε τα χαρακτηριστικά της συγκεκριµένης ηλικιακής οµάδας και τη δυσκολία του εφήβου να αναγνωρίσει τη χρήση ως πρόβληµα. Περίπου ένα στα δέκα άτοµα λαµβάνει πρόωρη χορήγηση εξιτηρίου, ενώ περίπου ένας στους τέσσερις εφήβους που φεύγει από το πρόγραµµα έχει ολοκληρώσει την παρακολούθησή του. Εάν συγκρίνουµε τα στοιχεία αυτά µε τα αντίστοιχα του 2006 και του 2005, παρατηρούνται οι ακόλουθες τάσεις: Η ολοκλήρωση της θεραπευτικής διαδικασίας ως λόγος εξόδου από τα προγράµµατα εξωτερικής παραµονής ενηλίκων παρουσίασε µείωση από το 2005 ως το 2006, ενώ παρέµεινε στα ίδια επίπεδα µέχρι το 2008 (45,4% το 2005, 35,3% το 2006 και 34% το 2008). Ενώ µεταξύ 2005 και 2006 παρατηρείται αύξηση του ποσοστού των ατόµων που αποχωρούν οικειοθελώς από το πρόγραµµα, στη συνέχεια και µέχρι το 2008 εµφανίζεται µείωση του ποσοστού (39,5% το 2005, 52,7% το 2006 και 43,2% το 2008). Επιπλέον, καταγράφεται αύξηση στον αριθµό των ενηλίκων που λαµβάνουν πρόωρη χορήγηση εξιτηρίου (8,1% το 2005, 4,8% το 2006 και 14,6% το 2008). Μείωση παρουσιάζει το ποσοστό των εφήβων που αποπέµπονται από τα προγράµµατα λόγω παραβιάσεων των κανονισµών πλαισίου (17,7% το 2005, 21% το 2006 και 14,7% το 2008). Παρά την αύξηση που είχε σηµειωθεί µεταξύ 2005-2006 στον αριθµό των εφήβων που ολοκλήρωσαν τη θεραπευτική διαδικασία, το 2008 παρουσιάζεται και πάλι µείωση, µε το ποσοστό να επανέρχεται στα επίπεδα του 2005 (26,8% για το 2005, 34,5% για το 2006 και 28,7% για το 2008). Σηµαντική διαφοροποίηση δεν φαίνεται να προκύπτει όσον αφορά την εθελοντική αποχώρηση των εφήβων (55,4% το 2005, 49% το 2006 και 50,4% το 2008). Σχετικά µε τους επικρατέστερους λόγους για τους οποίους οι θεραπευόµενοι έλαβαν πρόωρη χορήγηση εξιτηρίου το 2008, προκύπτουν οι ακόλουθες διαφορές µεταξύ των τριών τύπων θεραπείας: Από προγράµµατα εσωτερικής διαµονής οι ασθενείς αποπέµπονται κυρίως εξαιτίας της χρήσης παράνοµων ουσιών εκτός της µονάδας (28,77%), της βίαιης συµπεριφοράς εντός της µονάδας (19,18%), της χρήσης παράνοµων ουσιών εντός της µονάδας (17,81%) και της παραβίασης κανόνων ή κανονισµών της µονάδας / προγράµµατος (16,44%). Στα προγράµµατα εξωτερικής παραµονής ενηλίκων οι κυριότεροι λόγοι αποποµπής είναι η βίαιη συµπεριφορά εντός της µονάδας (33,33%), η χρήση παράνοµων ουσιών εκτός της µονάδας (19,61%) και η χρήση αλκοόλ (19,61%). Τέλος, στις µονάδες εφήβων, οι σηµαντικότεροι λόγοι πρόωρης χορήγησης εξιτηρίου είναι η χρήση παράνοµων ουσιών εκτός της µονάδας (53,33%) και η βίαιη συµπεριφορά εντός της µονάδας (33,33%). 5.2.3 Άλλες θεραπευτικές παρεµβάσεις Μονάδες σωµατικής αποτοξίνωσης Στη χώρα µας λειτουργούν δύο εξειδικευµένες δοµές σωµατικής αποτοξίνωσης: o ΙΑΝΟΣ, στο πλαίσιο του Τµήµατος Αποκατάστασης Εξαρτηµένων (ΨΝΘ), δυναµικότητας 19 ατόµων, και η Μονάδα Εφήβων ΑΤΡΑΠΟΣ, δυναµικότητας 20 ατόµων ανά τρίµηνο. Βασικός στόχος των παραπάνω µονάδων αποτελεί η παροχή φαρµακευτικής βοήθειας σε χρήστες κυρίως ηρωίνης, αλλά και άλλων ουσιών για την αντιµετώπιση των σωµατικών στερητικών συµπτωµάτων. Ταυτόχρονα επιδιώκεται η ενηµέρωση σε θέµατα υγείας, η πρόληψη της υποτροπής, καθώς και η ευαισθητοποίηση και η προετοιµασία για τη φάση της θεραπείας µε τη λειτουργία οµάδων ψυχοθεραπείας. 92

Η προγραµµατισµένη διάρκεια του Προγράµµατος ΙΑΝΟΣ είναι 21 ηµέρες ενώ της Μονάδας Εφήβων ΑΤΡΑΠΟΣ 120 ηµέρες (90 ηµέρες σωµατική αποτοξίνωση). Κατά το έτος αναφοράς παρακολούθησαν τις δύο µονάδες σωµατικής αποτοξίνωσης συνολικά 359 άτοµα. Από τα άτοµα που έφυγαν από το πρόγραµµα µέχρι και το τέλος του έτους αναφοράς, το 54,47% ολοκλήρωσε το πρόγραµµα και προωθήθηκε στην επόµενη φάση της θεραπευτικής διαδικασίας, το 32,89% αποχώρησε οικειοθελώς και το 12,11% έλαβε πρόωρη χορήγηση εξιτηρίου για παραβιάσεις των κανονισµών πλαισίου. Μονάδες εφήβων έγκαιρης παρέµβασης Οι µονάδες εφήβων λειτουργούν στο πλαίσιο της φιλοσοφίας της έγκαιρης παρέµβασης, δηλαδή παρέµβασης σε αρχικά στάδια της χρήσης, όταν η εξάρτηση δεν έχει ακόµα εδραιωθεί. Ο αριθ- µός των θεραπευτικών δοµών που απευθύνονται στη συγκεκριµένη πληθυσµιακή οµάδα και στοχεύουν στην έγκαιρη παρέµβαση έχει αυξηθεί τα τελευταία χρόνια. Η διαχρονική τάση µείωσης της χρήσης παράνοµων εξαρτησιογόνων ουσιών κατά τη διάρκεια της εφηβείας (Κοκκέβη 2005), η δυσκολία των εφήβων να αναγνωρίσουν τη χρήση ως πρόβληµα αυτό καθεαυτό, καθώς και η αντίστασή τους στην αναζήτηση βοήθειας έχουν ως αποτέλεσµα τη σχετικά περιορισµένη προσέλευση, η οποία παρατηρείται στις θεραπευτικές υπηρεσίες απεξάρτησης για εφήβους, καθώς και το υψηλό ποσοστό των ατόµων που αποχωρούν οικειοθελώς από τα εν λόγω προγράµµατα. Τα τέσσερα προγράµµατα έγκαιρης παρέµβασης που έχουν ιδρυθεί τα τελευταία χρόνια προσβλέπουν στην ανάπτυξη ενός πολυφασικού θεραπευτικού σχήµατος, το οποίο θα περιλαµβάνει την παροχή υπηρεσιών κυρίως θεραπείας. Προς το παρόν παρέχουν εξειδικευµένες υπηρεσίες βραχείας διάρκειας, που βασίζονται κατά κύριο λόγο στη συµβουλευτική, ενώ παράλληλα στοχεύουν στην κινητοποίηση των εφήβων χρηστών για προσέλευση και παραµονή στο πρόγραµµα (Παράρτηµα ΙΙ). Κατά το έτος αναφοράς, η συνολική δυναµικότητα των τεσσάρων δοµών έγκαιρης παρέµβασης ήταν 120 άτοµα. Στο πλαίσιο των δοµών αυτών παρασχέθηκαν υπηρεσίες συµβουλευτικής σε έφηβους χρήστες ουσιών και γονείς ή σηµαντικούς άλλους. Από τους συµµετέχοντες στο πρόγραµµα οι µισοί σχεδόν (41,18%) αποχώρησαν οικειοθελώς. Επιπλέον, το 2008, στο πλαίσιο της Μονάδας Εφήβων ΑΤΡΑΠΟΣ (ΟΚΑΝΑ), λειτούργησε µε οργανωµένο τρόπο και σε συστηµατική βάση το πρόγραµµα έγκαιρης παρέµβασης για πειραµατικούς χρήστες, το οποίο παρακολούθησαν συνολικά 36 άτοµα. Πρόγραµµα Προαγωγής Αυτοβοήθειας Από το 2001 λειτουργεί στο Τµήµα Ψυχολογίας του Αριστοτελείου Πανεπιστηµίου Θεσσαλονίκης το Ανοιχτό Πρόγραµµα Ψυχοκοινωνικής Υποστήριξης, σε συνεργασία µε τον ΟΚΑΝΑ. Το 2008 το πρόγραµµα λειτούργησε χωρίς τη χρηµατοδότηση του ΟΚΑΝΑ και παρέµεινε ανοιχτό µε την υποστήριξη του Αριστοτελείου Πανεπιστηµίου, χωρίς όµως να καλύπτεται το µεγαλύτερο µέρος των εξόδων. Βασικό άξονα του προγράµµατος αποτελεί η προαγωγή της αυτοβοήθειας στην αντιµετώπιση της εξάρτησης από ψυχότροπες ουσίες ναρκωτικά και αλκοόλ. Ειδικότερα, στόχος του προγράµµατος είναι η παροχή υποστήριξης σε άτοµα και σε οικογένειες που αντιµετωπίζουν προβλήµατα εξάρτησης. 93

Ο συνολικός αριθµός των ατόµων που συµµετείχαν στις δράσεις του προγράµµατος κατά τη διάρκεια του έτους αναφοράς ήταν 460 (µείωση 26,16% σε σχέση µε το 2006). Από τα άτοµα αυτά, 393 είχαν πρόβληµα εξάρτησης από ναρκωτικά και 67 από το αλκοόλ. Επίσης, στο πρόγραµµα συµµετείχαν και 135 συγγενείς και φίλοι χρηστών ψυχοτρόπων ουσιών. Ο µηνιαίος µέσος όρος ατόµων µε προβλήµατα χρήσης, στα οποία παρέχεται ψυχοκοινωνική υποστήριξη, εκτιµάται ότι ανέρχεται στα 119 άτοµα. Επιπρόσθετες δράσεις του προγράµµατος, πέρα από τη σύσταση και την ενίσχυση οµάδων αυτοβοήθειας, περιλαµβάνουν την υποστήριξη σε ιατρικά (54 άτοµα αποδέκτες της υπηρεσίας το 2008), εκπαιδευτικά (71 άτοµα), νοµικά (42 άτοµα) και εργασιακά ζητή- µατα (41 άτοµα). Επίσης, στο πρόγραµµα λειτουργεί δράση προσέγγισης χρηστών στο δρόµο (δουλειά-στο-δρόµο / streetwork). Στο πλαίσιο της δράσης αυτής προσεγγίστηκαν 62 χρήστες. (Η δράση λειτούργησε µόνο τρεις µήνες µέσα στο 2008, εξαιτίας των προβληµάτων χρηµατοδότησης που αντιµετωπίζει το πρόγραµµα.) ΑΘΑΝΑΣΙΟΣ ΣΤΑΜΟΣ, ΕΛΕΥΘΕΡΙΑ ΚΑΝΑΒΟΥ 94