Αριστοτέλειο Πανεπιστήμιο Θεσσαλονίκης Φιλοσοφική Σχολή - Τμήμα Ιστορίας και Αρχαιολογίας 2ο Colloquium Υποψηφίων Διδακτόρων και Μεταπτυχιακών Φοιτητών του Τομέα Αρχαίας Ελληνικής & Ρωμαϊκής, Βυζαντινής & Μεσαιωνικής Ιστορίας Δευτέρα 19 Ιανουαρίου 2015 (Σπουδαστήριο Βυζαντινής και Μεσαιωνικής Ιστορίας, ΝΦΣ, 406) Πρόγραμμα Ημερίδας 09:30-10:30 The perception of the Greeks in the eastern provinces of the Seleucid Empire: The Indian sources, Ruwantha Kulatunga Mudiyanselage 10:30-11:30 The interaction of the «barbaricum» with the Roman Empire in the Balkan Peninsula (5 th -9 th c.): Integration through culture and religion, Elefterescu Alexandru Christian 11:30-12:30 Εβραίοι, Χριστιανοί και Εθνικοί στην Ύστερη Αρχαιότητα: Ανακαλύπτοντας αλληλεπιδράσεις και αλληλοεπιρροές μέσα από τη μελέτη των εβραϊκών επιγραφών της Ελλάδας, Λουδάρου Αναστασία 12:30-14:30 Διάλειμμα. Κοπή βασιλόπιτας Τομέα για το Νέον Έτος. 14:30-15:15 Ένα αγροτικό νοικοκυριό στη Χαλκιδική του 14 ου αιώνα, Γετίμη Ζωή 15:15-16:00 Δυτικές πριγκίπισσες στις βυζαντινές αυλές (1204-1453): Ένα αντιπροσωπευτικό παράδειγμα: Γιολάντα Μομφερρατική/Ειρήνη 1
Παλαιολογίνα (1288/9-1317), Ηλονίδου Κλεοπάτρα 16:00-16:45 Οι ευνούχοι στο Βυζάντιο, Διάδος Κωνσταντίνος 16:45-17:15 Διάλειμμα 17:15-18:00 Η δημόσια γλώσσα των elite του ανατολικού τμήματος της Ρωμαϊκής Αυτοκρατορίας. Η περίπτωση του επιθέτου «ἀξιολογώτατος», Μουρατίδης Γεώργιος 18:00-18:45 «Γένους πρώτου καὶ συνεκτικότος». Οι απόγονοι των συνιδρυτών της Αφροδισιάδος, Τσολάκης Γεώργιος 2
Περιλήψεις Ομιλιών The perception of the Greeks in the eastern provinces of the Seleucid Empire: The Indian sources, Ruwantha Kulatunga Mudiyanselage, υποψήφια διδάκτορας Αρχαίας Ιστορίας. Current trends of research in Achaemenid studies often focus on the western parts of the Seleucid empire to the neglect of the far east. The present thesis pays attention to the local literary traditions and evidence from this region, a task not achieved by any other scholar to date, as well as to the archaeological material that emerged in the 1960s and the 1970s. Furthermore, the significance of the particular thesis is strengthened by the fact that the study of the Hellenistic east after Alexander the Great is governed by a heliocentric attitude with a primary focus on the spread of Greek culture. The same bias and thinking can be seen even in those fundamental works that have come to dominate the field. Consequently, evidence, especially the archaeological, has a Eurocentric approach and an interdisciplinary co-operation between historians has been totally absent. The present study attempts to rectify these issues pertaining to the study of the further east, which for the purpose of the study is identified as the region. It thus focuses on a region generally less well known with a dynamic approach to all the available sources on both the Indian and Greek sides. The interaction of the «barbaricum» with the Roman Empire in the Balkan Peninsula (5 th -9 th c.): Integration through culture and religion, Elefterescu Alexandru Christian, υποψήφιος διδάκτορας Βυζαντινής και Μεσαιωνικής Ιστορίας. My thesis deals with the interaction of barbaricum with the Roman Empire in the Balkan Peninsula (5 th 9 th centuries) and tries to investigate its integration in the Roman-Christian world through culture and religion. The research therefore focuses on how the process of Christianization became an important tool of cultural integration in the roman world, that is to say an effective way of Romanization during Late Antiquity and the Early Middle Ages. The research is structured round the essential concepts of acculturation, ethnicity, center periphery dichotomy and border 3
to which I will return later on. The questions to which the thesis tries to answer are: how Christianity became to identify itself with roman; how the barbaricum interacted from a cultural and religious point of view with the roman world, and with what effects; how roman identity came into being and what it meant; what was the relation between roman and barbarian, between Christian and pagan; how Christianization became a tool of Romanization, and in which circumstances it failed to do so; how the border frontier dichotomy influenced identity issues, and how the center periphery dynamics affected the same topic. Εβραίοι, Χριστιανοί και Εθνικοί στην Ύστερη Αρχαιότητα: Ανακαλύπτοντας αλληλεπιδράσεις και αλληλοεπιρροές μέσα από τη μελέτη των εβραϊκών επιγραφών της Ελλάδας, Λουδάρου Αναστασία, υποψήφια διδάκτορας Αρχαίας Ιστορίας. Οι επιγραφές αποτελούν τη σημαντικότερη - αν όχι τη μοναδική- πηγή για την μελέτη των εβραϊκών κοινοτήτων της Ελλάδας κατά την ύστερη αρχαιότητα (1 ος αι. π.χ - 6ος αιώνας). Η μελέτη και ανάλυση των επιγραφικών μνημείων αποκαλύπτει σημαντικά στοιχεία για την καθημερινή ζωή των Εβραίων και τη χρήση της ελληνικής γλώσσας, την ονοματολογία και τις ιδιαίτερες θρησκευτικές και κοινωνικές αντιλήψεις τους, αντανακλώντας σε μεγαλύτερο ή μικρότερο βαθμό την επίδραση του εξωτερικού περιβάλλοντος στη δομή και ανάπτυξη των κοινοτήτων αυτών. Η παρούσα ανακοίνωση στοχεύει μέσα από την ολιστική προσέγγιση των διαθέσιμων ιστορικών και κατά περίπτωση αρχαιολογικών δεδομένων, στην ανάδειξη και διερεύνηση της πολιτικής, κοινωνικής και πολιτισμικής αλληλεπίδρασης των Εβραίων της ύστερης αρχαιότητας με το εξωτερικό τους περιβάλλον, εγείροντας συνάμα νέα ερευνητικά ερωτήματα. Ένα αγροτικό νοικοκυριό στη Χαλκιδική του 14 ου αιώνα, Γετίμη Ζωή, μεταπτυχιακή φοιτήτρια Βυζαντινής και Μεσαιωνικής Ιστορίας. Ένα μεγάλο τμήμα της Χαλκιδικής βρισκόταν κατά την Υστεροβυζαντινή περίοδο στην κατοχή των μονών του Αγίου Όρους. Οι αυτοκράτορες με χρυσόβουλλους 4
λόγους καθιστούσαν τις μονές δικαιούχους οἰκονομίας και παραχωρούσαν σε αυτές την απολαβή της αντίστοιχης χρηματικής προσόδου. Τον 14 ο αιώνα μετόχια και ολόκληρα χωριά συγκαταλέγονταν στα περιουσιακά στοιχεία των μονών. Τα εγκατεστημένα σε αυτήν τη γη αγροτικά νοικοκυριά κατέβαλλαν πλέον στις μονές τον φόρο που αντιστοιχούσε στην περιουσία τους. Στα Πρακτικά, έγγραφα που περιέχουν την απογραφή της περιουσίας των μονών, περιγράφονται εκτενώς τα μέλη και τα φορολογήσιμα περιουσιακά στοιχεία των αγροτικών νοικοκυριών. Οι διαθέσιμες πληροφορίες, που προέρχονται εξολοκλήρου από τα έγγραφα των μονών, μας επιτρέπουν να μελετήσουμε την οργάνωση της αγροτικής κοινωνίας και τις οικονομικές δραστηριότητες των μελών της. Απαραίτητη προϋπόθεση στην προσπάθειά μας αυτή είναι η κατανόηση της ρευστότητας των γεγονότων, αφού οι πηγές μας αποτελούν μια στιγμιαία μόνο απεικόνιση της πραγματικότητας. Δυτικές πριγκίπισσες στις βυζαντινές αυλές (1204-1453): Ένα αντιπροσωπευτικό παράδειγμα: Γιολάντα Μομφερρατική/Ειρήνη Παλαιολογίνα (1288/9-1317), Ηλονίδου Κλεοπάτρα, μεταπτυχιακή φοιτήτρια Βυζαντινής και Μεσαιωνικής Ιστορίας. Η παρούσα ανακοίνωση στοχεύει να παρουσιάσει το θέμα της διπλωματικής εργασίας μου μέσα από ένα αντιπροσωπευτικό παράδειγμα μελέτης. Αντικείμενο της έρευνας είναι οι δυτικές πριγκίπισσες που παντρεύτηκαν βυζαντινούς αυτοκράτορες στην ύστερη βυζαντινή περίοδο (1204-1453). Για τα έτη 1204-1261 η έρευνα εστιάζει στην Αυτοκρατορία της Νίκαιας. Τα ερωτήματα που τίθενται προς διερεύνηση αφορούν τόσο ζητήματα πολιτικής ιστορίας, όσο και πολιτισμικής, όπως την κατασκευή της ετερότητας και τις έμφυλες σχέσεις. Συγκεκριμένα, γίνεται προσπάθεια κατ αρχάς να διερευνηθούν οι στόχοι των πολιτικών επαφών με τη Δύση τις οποίες οι βυζαντινοί αυτοκράτορες εξασφάλιζαν μέσω αυτών των γάμων. Το δεύτερο ερώτημα ανήκει στο πεδίο της πολιτισμικής ιστορίας και αφορά την κατασκευή της ετερότητας. Δεδομένων των τριβών μεταξύ ορθόδοξων Ανατολικών και καθολικών Δυτικών οι οποίες είχαν ενταθεί μετά το 1204, αξίζει να διερευνηθεί αν και πότε η πολιτισμική διαφορετικότητα της δυτικής πριγκίπισσας γινόταν αντιληπτή και με ποιους μηχανισμούς κατασκευαζόταν η ετερότητά της. Στο ίδιο πλαίσιο, αντικείμενο μελέτης είναι και η αλληλεπίδραση των πολιτισμών. Το τρίτο προς διερεύνηση θέμα αφορά τις 5
έμφυλες κατασκευές. Αν «γυναίκα δεν γεννιέσαι, αλλά γίνεσαι», το ίδιο ισχύει και για τις βυζαντινές αυτοκράτειρες. Ποιοι ήταν οι κοινωνικοί ρόλοι που όφειλαν να επιτελέσουν οι δυτικές δεσποσύνες στις βυζαντινές αυλές για να μετασχηματιστούν σε Ρωμαίες αυτοκράτειρες; Αυτά είναι τα ερωτήματα που η παρούσα ανακοίνωση θα προσπαθήσει να απαντήσει μέσα από το παράδειγμα της Ειρήνης Παλαιολογίνας, συζύγου του αυτοκράτορα Ανδρόνικου Β Παλαιολόγου (1282-1328). Οι ευνούχοι στο Βυζάντιο, Διάδος Κωνσταντίνος, μεταπτυχιακός φοιτητής Βυζαντινής και Μεσαιωνικής Ιστορίας. Θέμα της παρουσίασης θα είναι «η θέση των ευνούχων στο Βυζάντιο». Το θέμα αυτό εντάσσεται στο πλαίσιο της κύριας μεταπτυχιακής μου εργασίας. Στόχος της εργασίας αυτής θα είναι α) η αποσαφήνιση του όρου ευνούχος και η διερεύνηση της ποικίλης ορολογίας που χρησιμοποιείται γι αυτούς β) η εξέταση της θέσης και αντιμετώπισης των ευνούχων από την βυζαντινή κοινωνία, νομοθεσία και εκκλησία γ) ο ρόλος των ευνούχων στην βυζαντινή αυλή και δ) η ενδεικτική ανάλυση περιπτώσεων προεξεχόντων ευνούχων της βυζαντινής αυλής της πρώιμης και μέσης περιόδου, που διαδραμάτισαν σημαίνοντα ρόλο στην πολιτική ζωή της αυτοκρατορίας. Στην παρουσίαση όμως θα επικεντρωθούμε σε ορισμένους μόνο από τους θεματικούς άξονες που αναφέρθηκαν παραπάνω. Αρχικά θα ξεκινήσουμε με την παρουσίαση της παλαιότερης και νεότερης έρευνας για τους ευνούχους, η οποία είναι σχεδόν ανύπαρκτη στην Ελλάδα για το συγκεκριμένο θέμα. Εν συνεχεία θα εστιάσουμε στην αποσαφήνιση του όρου ευνούχος, στην ορολογία που σχετίζεται με τους ευνούχους, καθώς και στους τρόπους ευνουχισμού. Τα δύο αυτά θέματα συνδέονται άρρηκτα μεταξύ τους, αφού το μεγαλύτερο μέρος της ορολογίας, που προσδιορίζει το άνδρα από τον οποίο έχουν καταστραφεί ή αφαιρεθεί οι γεννητικοί αδένες, προέρχεται από τις μεθόδους ευνουχισμού. Έπειτα θα δοθεί σε αδρές γραμμές το νομοθετικό πλαίσιο γύρω από τους ευνούχους. Από την προσπάθεια κατά την πρώιμη περίοδο για περιορισμό του εντός των βυζαντινών συνόρων ευνουχισμού, στο μετέπειτα νομοθετικό κενό σε ρύθμιση του Λέοντα Στ που οδήγησε στην κατακόρυφη αύξηση των γηγενών ευνούχων. Επίσης θα δούμε τον διαχωρισμό των ευνούχων σύμφωνα με το βυζαντινό δίκαιο και τις συνέπειες του διαχωρισμού αυτού. 6
Μετά θα γίνει συνοπτική αναφορά στην αντιμετώπιση και εν τέλει στην αποδοχή των ευνούχων από την Εκκλησία. Επίσης θα αναφερθεί η αντιμετώπιση των ευνούχων από ορισμένα Τυπικά μονών που φαίνεται ότι αντιτίθετο στην παρουσία ευνούχων στις ανδρικές μονές, αλλά και οι περιπτώσεις μονών που εγκαταβίωναν μόνο ευνούχοι. Ακολούθως θα ασχοληθούμε με την αντιμετώπιση των ευνούχων από την βυζαντινή κοινωνία, που εύκολα συμπεραίνει κανείς ότι η εικόνα τους, όπως αυτή παρουσιάζεται μέσα από τις πηγές, είναι πολυδιάστατη και συχνά αντιφατική. Με αφορμή την αντιμετώπιση του ευνούχων από την κοινωνία θα παρουσιάσουμε μια θεώρηση που έχει προταθεί από την Kathryn Ringrose, σύμφωνα με την οποία οι ευνούχοι εκλαμβάνονταν ως το τρίτο φύλλο από την βυζαντινή κοινωνία. Τέλος θα κλείσουμε την παρουσίαση με μια σύντομη αναφορά στην θέση των ευνούχων στην βυζαντινή αυλή. Αρχικά μέσα από τα αξιώματα που απαντούσαν αποκλειστικά σε αυτούς κατά την πρώιμη και μέση περίοδο, που φανέρωναν σε μεγάλο βαθμό την παντοδυναμία τους, μέχρι την μετέπειτα σταδιακή τους απομάκρυνση από τις νευραλγικές θέσεις στο παλάτι κατά τους ύστερους χρόνους. Η δημόσια γλώσσα των elite του ανατολικού τμήματος της Ρωμαϊκής Αυτοκρατορίας. Η περίπτωση του επιθέτου «ἀξιολογώτατος», Μουρατίδης Γεώργιος, μεταπτυχιακός φοιτητής Αρχαίας Ιστορίας. Σε ελληνικές επιγραφές της Αυτοκρατορικής περιόδου, εμφανίζεται πολύ συχνά το επίθετο ἀξιολογώτατος. Χρησιμοποιείται ως τίτλος, ο οποίος σύμφωνα με τις πηγές και την έρευνα που έχει γίνει μέχρι σήμερα, αναμφίβολα αφορά τα μέλη της τοπικής elite. Για την παρούσα εργασία χρησιμοποιούνται ελληνικές επιγραφές από το ανατολικό τμήμα της Ρωμαϊκής Αυτοκρατορίας. Στόχος είναι, αρχικά να συγκεντρωθεί όλο το επιγραφικό υλικό που αφορά το επίθετο και έπειτα να δοθεί μια ιστορική ερμηνεία. Θα παρουσιαστούν οι διάφορες παράμετροι του τίτλου, όπως η χρονολόγησή του, η γεωγραφική του κατανομή, το τι συνεπαγόταν, οι διάφορες προϋποθέσεις που μπορεί να υπήρχαν για την απόκτηση του, η επισημότητα ή μη του τίτλου, καθώς και η εθνική του προέλευση. Τέλος, θα γίνει μια προσπάθεια να χρησιμοποιηθούν αυτά τα δεδομένα για να φανεί το πως χρησιμοποιούταν από τις εξέχουσες οικογένειες των πόλεων και για ποιο λόγο. 7
«Γένους πρώτου καὶ συνεκτικότος». Οι απόγονοι των συνιδρυτών της Αφροδισιάδος, Τσολάκης Γεώργιος, μεταπτυχιακός φοιτητής Αρχαίας Ιστορίας. Στην εργασία εξετάζεται ο τρόπος με τον οποίο η αριστοκρατία της Αφροδισιάδος αντλούσε τη νομιμότητά της και προέβαλλε μέσα από τις επιγραφές την πολιτική δραστηριότητα και τις ευεργεσίες των μελών της, αλλά πολύ συχνά και τον ρόλο τον οποίο οι αριστοκρατικές οικογένειες είχαν διαδραματίσει κατά την ίδρυση της νέας κοινότητας. 8