ΙΜΑΡΕΤ Στη σκιά του ρολογιού Ιμαρέτ-Φεϋζούλ: Επαρμηνεύοντας τα τεμένη της Άρτας 5
9
Εξώφυλλο: Σκίτσο της κεντρικής ιδέας για το τέμενος του Φεϋζουλλάχ Οπισθόφυλλο: Απεικόνιση της πόλης της Άρτας του 19 ου αιώνα από τον λόφο της Περάνθης 10
ΠΕΡΙΕΧΟΜΕΝΑ 013 Πρόλογος 015 Συντελεστές 019 1.Ιμαρέτ-Στη σκιά του μυθιστορήματος 022 2.Η Άρτα,ως Μεσαιωνικό (Ε)μποριό ή Χώρα 024 3.Η οθωμανική Άρτα 030 4. Τοπ Αλτί 032 5.Η Άρτα Σήμερα 036 6.Το τέμενος του Φεϋζουλλάχ 6α.Ιστορικό πλαίσιο 6β.Η σημερινή κατάσταση του τεμένους 6γ.Παθολογία 6δ.Αρχιτεκτονικά σχέδια της αποτύπωσης του τεμένους του Φεϋζουλλάχ 054 7.Το τέμενος του Φαϊκ πασά (Ιμαρέτ) 7α.Ιστορικό πλαίσιο 7β.Η σημερινή κατάσταση του τεμένους 7γ.Παθολογία 7δ. Αρχιτεκτονικά σχέδια της αποτύπωσης του τεμένους του Φαϊκ Πασά 078 8.Κεντρική ιδέα 086 9.Τέμενος Φεϋζουλλάχ-Κτήριο φύλαξης-έκθεσης-αποκατάστασης ευρήμάτων της 18 ης εφορίας βυζαντινών αρχαιοτήτων 9α.Κεντρική ιδέα-η σύνθεση 9β.Κτηριολογικό 9γ.Αρχιτεκτονικά σχέδια της πρότασης για το τέμενος του Φεϋζoυλλάχ και του κτηρίου για την αποκατάσταση των αρχαιολογικών ευρυμάτων 108 10.Συγκρότημα αρχαιολογικού χώρου Ιμαρέτ-Ανάδειξη τεμένους Φαϊκ πάσα και οθωμανικού λουτρού-μουσείο για την οθωμανική Άρτα-Συγκρότημα καταγραφής και ανάδειξης της βαλκανικής μουσικής 10α.Κεντρική ιδέα-η σύνθεση 10β.Κτηριολογικό 10γ.Αρχιτεκτονικά σχέδια της πρότασης για τον αρχαιολογικό χώρο του Ιμαρέτ,του μουσείου και του κέντρου καταγραφής βαλκανικής μουσικής 146 11.Συμπεράσματα 11
Πρόλογος Η ιστορική μυθιστοριογραφία αποτελεί πάντα την ευκαιρία για τον αναγνώστη να έρθει σε επαφή με πτυχές της ιστορίας που πολλές φορές δεν θα τις άγγιζε μέσα από ένα απλό ιστορικό σύγγραμμα. Το κυρίως πρόσωπο γίνεται ο ξεναγός του σε αυτή την ιδιότυπη περιήγηση στο χρόνο και στον τόπο. Η παρούσα διπλωματική εργασία αποτελεί συνέχεια της ερευνητικής εργασίας με τίτλο: ΙΜΑΡΕΤ-Στην σκιά του ρολογιού Η οθωμανική Άρτα του 19 ου αιώνα στη σκιά ενός μυθιστορήματος, με θέμα την καταγραφή των γεγονότων και των μνημείων όπως παρουσιάζονται στο μυθιστόρημα του Γιάννη Καλπούζου Ιμαρέτ-στη σκιά του ρολογιόυ, με ξεναγούς πάντα τους ήρωες του, τον Λιόντο Θερσίτη και τον Νετζίπ γιό του Γιασάρ Αφέντη. Μέσα από το ιστορικό μυθιστόρημα ανοίγεται η πόρτα της ιστορίας της πόλη της Άρτας του 19 ου αιώνα. Η περιήγηση με τους δυο πρωταγωνιστές της ιστορίας αποκαλύπτει μια διαφορετική πόλη. Μια πόλη που σήμερα δύσκολα ο επισκέπτης μπορεί να αναγνωρίσει. Η Άρτα έχει αποκοπεί από την περίοδο εκείνη και οι ελάχιστοι δεσμοί με την εποχή αυτή χάνονται μέσα από την αδιαφορία και την λήθη που ακολουθεί οτιδήποτε φέρει το στίγμα του κατακτητή. Την ιδία μοίρα ακολουθούν και τα κτίσματα εκείνης της περιόδου. Δύο χαρακτηριστικά κτήρια που σώζονται ως σήμερα είναι το τέμενος του Φεϋζουλλάχ και το τέμενος του Φαϊκ Πασά από το συγκρότημα του Ιμαρέτ. Ενώ εντοπίζονται και λείψανα από το οθωμανικό λουτρό(χαμάμ)του συγκροτήματος χωρίς να είναι δυνατή η πλήρη καταγραφή του. Μέσα από την μελέτη των δυο μνημείων της οθωμανικής περιόδου της πόλης, με την καταγραφή της υφιστάμενης κατάστασής τους και την ιστορική τεκμηρίωση τους αναδεικνύεται η ιστορική τους σημασία στην Άρτα του σήμερα. Παράλληλα προτείνεται ο επαναπροσδιορισμός τους μέσα στην πόλη, όχι μόνο ως μουσεία του εαυτού τους αλλά προσδίδοντας τους επιπλέον χρήσεις ήπιου χαρακτήρα καθιστώντας τα ενεργά μέλη της πόλης μέσα από αντίστοιχες δραστηριότητες. Αναλυτικότερα προτείνεται για το τέμενος του Φεϋζουλ η οργάνωση του, ως χώρου φύλαξης, αποκατάστασης και έκθεσης των ευρημάτων της τοπικής Βυζαντινής εφορίας αρχαιοτήτων, ενώ το τέμενος του Φαϊκ Πασά να συγκεντρώνει την ιστορική καταγραφή της οθωμανικής περιόδου της πόλης και παράλληλα εκεί να οργανώνεται χώρος καταγραφής της βαλκανικής μουσικής κληρονομιάς. Επιπρόσθετα λόγω της θέσης των μνημείων σε σχέση με τον ποταμό Άραχθο, προτείνεται η ενοποίηση των αρχαιολογικών χώρων μέσω δραστηριοτήτων στο παράκτιο τμήμα της πόλης επαναπροσδιορίζοντας τελικά την σχέση Άρτας όχι μόνο με την πρόσφατη της ιστορία αλλά και με την γεωγραφία της και συγκεκριμένα με την εμβληματική και καταλυτική παρουσία του Αράχθου. 13
Συντελεστές Η συγκεκριμένη διπλωματική εργασία δεν θα μπορούσε να υλοποιηθεί χωρίς την παρουσία προσώπων που συνέβαλαν με τον τρόπο τους να ανακαλύψω την ιστορία της πόλης της Άρτας και να προσεγγίσω τα μνημεία και να εκφράσω τις σκέψεις μου για αυτά. Αρχικά οφείλω ευχαριστίες στους επιβλέποντες Καθηγητές μου κ. Σταύρο Γυφτόπουλο και κ. Παναγιώτη Βασιλάτο, για τις συμβουλές τους για το πώς πρέπει να αξιοποιηθεί η καταγραφή της οθωμανικής αλλά και της σύγχρονης Άρτας στην προσπάθεια μου να δοθεί μια νέα ερμηνεία στα σωζόμενα τεμένη. Στον κύριο Γιάννη Καλπούζο για το μυθιστόρημα του Ιμαρέτ-Στη σκιά του Ρολογιού που έγινε η πηγή έμπνευσης της ερευνητικής αλλά και της διπλωματικής μου εργασίας και στην συμβολή του στη συλλογή πληροφοριών για την Άρτα των οθωμανικών χρόνων. Στον κύριο Ελπιδοφόρο Ιντζέμπελη, διότι μέσω του λευκώματος του Άρτα 1881-1941 μπόρεσα να αποκτήσω καλύτερη εικόνα της Άρτας, αλλά και για τις συμβουλές του κατά την συνάντηση μας στο Μενίδι Αιτωλοακαρνανίας για αναζήτηση πληροφοριών σε έντυπα που δεν μπορούσα να φανταστώ ότι υπήρχαν. Στην 18 η εφορία Βυζαντινών αρχαιοτήτων και ειδικότερα στους φύλακες κ. Καραδήμα και κ. Παφίλια που μου επέτρεψαν την είσοδο και μελέτη των τεμενών του Φαϊκ Πασά και Φεϋζουλ. Ένα μεγάλο ευχαριστώ στον Μουσικοφιλολογικό Σύλλογο Άρτας ΣΚΟΥΦΑ για την απλόχερη παροχή πληροφοριών τόσο μέσω του αρχείου τους, όσο και δικών τους μαρτυριών. Στην κα Ζαχάρη Δήμητρα, υπεύθυνη στο παράρτημα των Γενικών Αρχείων του Κράτους για την παροχή πληροφοριών καθώς και την άδεια να φωτογραφήσω τον μοναδικό χάρτη του 1881 μ.χ. Τέλος ένα μεγάλο ευχαριστώ οφείλω στους γονείς μου και στα αδέλφια μου, για την συμπαράσταση και υποστήριξη στην επιτόπια έρευνα μου, καθώς και σε αγαπημένα μου συγγενικά πρόσωπα που συνέβαλαν στην αναζήτηση βιβλιογραφίας στην Άρτα αλλά και στα Ιωάννινα. Επίσης η εργασία δεν θα είχε επιτευχτεί χωρίς την συμβολή των συναδέλφων και ενοίκων των καμαρινιών του κτηρίου Μπουμπουλίνα της σχολής των Αρχιτεκτόνων, Μπουλουγούρα Μαρία, Τσώλη Μαρία, Δημήτρη, Νάταλι, Άντρη, Αργυρώ, Ελεάνθη και επιπλέον για την ανοχή των απόψεων μου Εβελίνα και Ντόνα. Τέλος ένα μεγάλο ευχαριστώ οφείλω στην σύντροφο μου Λένα που με βοήθησε σε επιτόπιες καταγραφές και ανέχτηκε όλες τις ανησυχίες μου κατά την διάρκεια του ταξιδιού μου στην Άρτα του 19 ου αλλά και του 21 ου αιώνα και στην μικρή μου Μυρτώ που η είσοδος της στην ζωή μου, έδωσε νέα ώθηση και χαρά για να ολοκληρώσω την μελέτη μου. 15
Ένα Ιμαρέτ είναι η γη. Το Ιμαρέτ του Θεού. Και εμείς οι φτωχοί, τα ορφανά και οι ταξιδιώτες της ζωής, που μας φιλοξενεί. Ισμαήλ Mπέης-Ιμαρέτ στη σκιά του ρολογιού 17
18
1.Ιμαρέτ-Στη σκιά του μυθιστορήματος Ένα Ιμαρέτ είναι η γη. Το Ιμαρέτ του Θεού. Και εμείς οι φτωχοί, τα ορφανά και οι ταξιδιώτες της ζωής, που μας φιλοξενεί. Με αυτά του τα λόγια, ο παππούς Ισμαήλ Μπέης, μας εισαγάγει στο ιστορικό μυθιστόρημα του Γιάννη Καλπούζου Ιμαρέτ-στη σκιά του ρολογιού, ανοίγοντας την πόρτα της ιστορίας στην Άρτα των οθωμανικών χρόνων. Στην Άρτα του Δεσποτάτου που προσπαθεί να κρατήσει την μνήμη της στα δύσκολα χρόνια της τουρκοκρατίας αλλά παράλληλα κτίζει σχέσεις με τους Οθωμανούς και εβραίους συγκατοίκους της. H παρούσα εργασία αποτελεί συνέχεια της ερευνητικής εργασίας με θέμα, Ιμαρέτ-Στη σκιά του ρολογιού, Η οθωμανική Άρτα του 19 ου αιώνα στη σκιά ενός μυθιστορήματος. Αποτελεί μια προσπάθεια περιήγησης στην πόλη της Άρτας, έχοντας ως ξεναγούς δυο παιδικούς φίλους, τον Λίοντο και τον Νετζίπ, πρωταγωνιστές του μυθιστορήματος. Μαζί τους ο αναγνώστης περιδιαβαίνει την πόλη ακολουθώντας όχι την συνήθη χρονική καταγραφή των ιστορικών γεγονότων αλλά αντίθετα τους ακολουθεί μέσα από τις βόλτες, τις περιπέτειες και τους έρωτες, που βιώνουν στην Άρτα του 1854, ενώ παράλληλα περιγράφεται η πόλη, οι συνοικίες και τα μνημεία της. Η περιπλάνηση με τους πρωταγωνιστές της ιστορίας αποκαλύπτει μια διαφορετική πόλη, που σήμερα δύσκολα ο επισκέπτης μπορεί να αναγνωρίσει. Οι ελάχιστοι δεσμοί με την εποχή αυτή χάνονται μέσα από την αδιαφορία και την λήθη που ακολουθεί οτιδήποτε φέρει το στίγμα του κατακτητή. Το ρολόι του κάστρου σήμαινε την δεύτερη ώρα της νύχτας Τα ελαιόδεντρα εναλλάσσονταν με αμπελώνες και δυτικά στο βάθος, έκαναν κατά διαστήματα δειλά την εμφάνιση τους τα φώτα της Άρτας. Σαν ένα από τα βιβλία που τόσο αγαπούσε έμοιαζε η πόλη 19
20
21
2.Η Άρτα, ως Μεσαιωνικό (Ε)μποριό ή Χώρα Οι περιγραφές στην πόλη γίνονται μέσα από τα ίδια πρόσωπα και τις οικείες φυσιογνωμίες όπως του παππούς του Νετζίπ, του Ισμαήλ Μπέη. Πήρε να μας λέει ο παππούς Ισμαήλ την άποψη του για το όνομα της Άρτας. Δεν συμμερίζονταν τις γνώμες άλλων Υποστήριζε ότι προέρχεται από την αραβική λέξη «ναρντά», που σημαίνει «εναπομείναν κομμάτι». Το μέρος δηλαδή που δεν κατάφαγε ο Άραχθος με τις κατεβασιές του, κι ότι επικράτησε μεταξύ 880 και 950 του ευρωπαϊκού ημερολογίου, όταν οι Σαρακηνοί πειρατές λεηλατούσαν τα παράλια της Ηπείρου κι έφθαναν δια μέσου του πλωτού Αράχθου μέχρι την πόλη μας. Η προέλευση της ονομασίας της πόλης δεν είναι ξεκάθαρη και οι ερμηνείες που δίνονται πολλές. Στο μυθιστόρημα αναφέρονται πιθανές εκδοχές: Ο Λιόντος υποστηρίζει την άποψη του νονού Δαμιανού Μέγη, ότι η ονομασία προέρχεται από την παράφραση του ονόματος της θεάς Άρτεμις, θεότητας στην οποία απέδιδαν τιμές στην αρχαία Αμβρακία. Η πιο ενδιαφέρουσα ωστόσο άποψη δίνεται από τον Ισμαήλ Μπέη, τον παππού του Νετζίπ, που προέρχεται από τη λατινική λέξη arta, που μεταφράζεται με ελεύθερη απόδοση ως στενή αλλά ισχυρή γη και αναφέρεται στην μορφολογία της ευρύτερης περιοχής. Το 1204 η πόλη της Άρτας ορίζεται από τον Μιχαήλ Κομνηνό-Δούκα ως έδρα του Δεσποτάτου της Ηπείρου, αποκτώντας πολιτική και στρατιωτική δύναμη σε μεγάλο τμήμα της Βαλκανικής χερσονήσου. Η θέση της πόλης, σε συνδυασμό με τα δυο σημαντικά της επίνεια στον Αμβρακικό κόλπο της δίνει την δυνατότητα να αποκτήσει εμπορικές σχέσεις με πόλεις της δύσης και να γίνει κόμβος προς την πόλη των Ιωαννίνων αλλά και ανατολικότερα. Η μεσαιωνική Άρτα οργανώνεται γύρω από το κάστρο της πόλης και τα κτίσματα που το περιβάλουν. Τα τείχη οικοδομούνται πάνω στα εναπομείναντα ίχνη των οχυρώσεων της αρχαίας Αμβρακίας, ενώ στο εσωτερικό αναφέρονται το ανάκτορο του δεσπότη με μικρό ναό και κατοικίες εύπορων Αρτινών. Η υπόλοιπη πόλη οργανώνεται στη νοτιοδυτική πλευρά εκτός των τειχών και καλείται Εμποριό και περιλαμβάνει κατοικίες ναούς και καταστήματα. Δεν αναφέρονται αμυντικές οχυρώσεις παρά μόνο τα λείψανα από την Αρχαία Αμβρακία. Η πόλη αναπτύσσεται περιμετρικά του τείχους της πόλης, με κατεύθυνση νοτιοδυτική, μεταξύ του λόφου της Περάνθης και του Αράχθου Το 1416 μ.χ. η εξουσία της πόλης περνά στα χέρια του Καρόλου Τόκκου. Η Άρτα δεν διαθέτει πλέον το μέγεθος του 13 ου αιώνα ενώ οι συνεχόμενοι πόλεμοι και οι εναλλαγές στην εξουσία συρρικνώνουν το Εμποριό, δεδομένου ότι οι περισσότερες κατοικίες, για λόγους ασφάλειας εντοπίζονται πλέον στο εσωτερικό του κάστρου, που καλείται πια Χώρα. Η εικόνα της μεσαιωνικής Άρτας διασώζεται μόνο από περιγραφές, ίχνη κατοικιών, ναούς και την μεσαιωνική κατασκευαστική φάση του κάστρου. 22
23
3.Η οθωμανική Άρτα Το 1449 μ.χ. η Άρτα καταλαμβάνεται από τον Αντιναύαρχο του Σουλτάνου Βαγιαζίτ Β, Φαϊκ Πασά μετατρέποντας το Δεσποτάτο σε τμήμα της οθωμανικής αυτοκρατορίας. Η πόλη ορίζεται έδρα του βιλαετιού και καζά της Άρτας με την θέση του βοεβόδα να εξαρτιέται απευθείας από την Κωνσταντινούπολη. Τα όρια του καζά ορίζονται με δυτικό σύνορο τη κορυφογραμμή του Μπαλτανεσιού (Θεσπρωτικά βουνά) και το κάτω τμήμα της κοίτης του ποταμού Λούρου ενώ στο βορρά διαχωρίζεται από τον καζά των Ιωαννίνων με γραμμή ταυτόσημη με τα σημερινά όρια του ομώνυμου νομού. Στα ανατολικά χωρίζεται με το σαντζάκι των Τρικάλων και ως νότιο σύνορο καθορίζονται τα ελληνοτουρκικά σύνορα, γραμμή η οποία συμπίπτει με τη σημερινή οριοθέτηση των νομών Αιτωλοακαρνανίας και Άρτας. Σύμφωνα με τους περιηγητές ο πληθυσμός της πόλης τον 17 ο αιώνα ανέρχεται στους 10.000 κατοίκους εκ των οποίων η πλειοψηφία είναι Έλληνες και οι υπόλοιποι Οθωμανοί, ενώ καταγράφονται μικρές κοινότητες Εβραίων και κάποιοι εξόριστοι Βενετοί. Στα τέλη, του 18 ου αιώνα, ο πληθυσμός μειώνεται γύρω στους 5.000 κατοίκους. Στο σύνολο της η πόλη διαθέτει 6 τζαμιά, τούρκικο τεκέ Δερβίσηδων, πύργο με ρολόι,26 χριστιανικούς ναούςενώ αποτελεί έδρα μητρόπολης. Η πόλη συνεχίζει να διατηρεί την οργάνωση του μεσαιωνικού Δεσποτάτου ( Κάστρο-Εμποριό) αλλά από την στιγμή που η Ήπειρος ορίζεται πασαλίκι με έδρα τα Ιωάννινα, η Άρτα χάνει τη δύναμή της. Μια ενδιαφέρουσα προσπάθεια απεικόνισης της Άρτας των αρχών του 19ουαιωνα είναι του Παναγιώτη Ζωγράφου, έργο πιστό στην περιγραφή του Στρατηγού Μακρυγιάννη που έζησε στην Άρτα και συμμετείχε στη μάχη του 1821. Στον πίνακα του Παναγιώτη Ζωγράφου εντοπίζεται η θέση του κάστρου και η ανάπτυξη της πόλης από τα τείχη προς τον νότο. Εντός του κάστρου διακρίνονται οι κατοικίες των Οθωμανών και ξεχωρίζουν οι μιναρέδες των τζαμιών. Από την θέση τους στον πίνακα μπορούν να αναγνωριστούν το τέμενος του Σουλταν Αχμέτ και εκείνα του Σουλταν Βαγιαζήτ και Κιλίτς Βεη. Στο νότιο άκρο της πόλης διακρίνεται ο ναός της Παρηγορήτισσας που χρησιμοποιήθηκε ως οχυρωματικό μέσο από τους Οθωμανούς, ενώ στα αριστερά του εντοπίζεται το σεράι. Μεταξύ της πόλης και το ποταμού εντοπίζεται ένα ακόμα τέμενος το οποίο ενδεχομένως είναι ο τεκές της πόλης με το οθωμανικό νεκροταφείο. Στην άλλη πλευρά του Αράχθου εντοπίζεται το τέμενος του Φαϊκ πασά με το Ιμαρέτ. Και στα αριστερά του πίνακα εντοπίζεται και η ομώνυμη γέφυρα της Άρτας. Το Απρίλιο του 1854 γεννιούνται ο Λιόντος Θερσίτης και ο Νετζίπ γιος του Γιασάρ Αφέντη. Η οθωμανική Άρτα βρίσκεται σε αναβρασμό μετά την εξέγερση στο Ραδοβίζι. Περιδιαβαίνοντας την πόλη οι ήρωες μεταφέρονται από τις γειτονιές των μουσουλμάνων σε εκείνες των χριστιανών και των Εβραίων, οι οποίες εντοπίζονται στις παρυφές του κάστρου αλλά και μέσα σε αυτό. Μέχρι και το εσωτερικό του φρουρίου επισκεφθήκαμε, το οποίο χρησιμοποιούσε για έδρα του ο οθωμανικός στρατός, και μου έδειξε το κεραμοσκέπαστο διώροφο τζαμί του Σουλτάν Μεχμέτ με τον πέτρινο και χρωματιστό μιναρέ. Το κάστρο, διοικητικό και στρατιωτικό κέντρο, βρίσκεται στα βορειανατολικά της πόλης, και έρχεται σε επαφή με τον ποταμό Άραχθο. Διαθέτει πολλές κατασκευαστικές φάσεις από την περίοδο της αρχαίας Αμβρακίας, την μεσαιωνική αμυντική οχύρωση των μέσων του 13 ου αιώνα και τις εργασίες εκσυγχρονισμού του κάστρου μεταξύ 1796 με 1820 από τον Αλή Πασά. Στο εσωτερικό του, σύμφωνα με περιηγητές, υπάρχουν τριάντα οθωμανικές κατοικίες, στρατώνας, φυλακές, ενώ στη πύλη οργανώνεται ιμαρέτ για την δωρεάν σίτιση των απόρων και οικοδομείται τέμενος αφιερωμένο στο Σουλτάνο Μεχμέτ το οποίο εντοπίζεται σε γκραβούρες εποχής. Στην προέκταση του κάστρου στα δυτικά των τειχών οικοδομείται ο πύργος του ρολογιού της πόλης (saat kule) στα μέσα του 17 ου αιώνα. Ως κύριο υλικό χρησιμοποιείται πέτρα αντίστοιχη με εκείνη που οικοδομείται το κάστρο με αποτέλεσμα να δίνεται η αίσθηση στον επισκέπτη ότι ο πύργος είναι συνέχεια του κάστρου. 24
Εκτός των τειχών η πόλη οργανώνεται γύρω από το κάστρο έως την μονή της Παρηγορήτισσας και οι συνοικίες της Άρτας σύμφωνα με το ιστοριοδίφη Μητροπολίτη Άρτας Σεραφείμ Ξενόπουλου είναι: 1.Της Περιληφτής, από τον ομώνυμο ναό της Περιβλέπτου, 2.Ταμπακιάδων(των βυρσοδεψών) ή της Δάφνης, 3.Τουρκοπάζαρο, 4.Αγίας Θεοδώρας ή Λούκενας ή Καραπάνου, 5.Μουχούστι, 6.Μονοπ(ώ)λειο, 7.Πλάτανος, 8.Αλμπαναριά, 9.Ρωμιοπάζαρο, 10.Οβραϊκα. 25
Ο πυρήνας της πόλης ταυτίζεται με εκείνο του Μεσαιωνικού Εμποριό. Οι υπόλοιπες γειτονιές της πόλης οργανώνονται γύρω από το κάστρο. Από εκείνο το σημείο η πόλη αναπτύσσεται κατά μήκος των δυο εμπορικών αξόνων (Ρωμιοπάζαρο και Τουρκοπάζαρο) προς την μονή της Παρηγορητισσας. Κάθε γειτονιά οργανώνεται κοντά στους εμπορικούς δρόμους με κέντρο το κτήριο λατρείας κάθε θρησκευτικής κοινότητας. Σύνηθες είναι μέσα στην ίδια συνοικία να εντοπίζονται επιμέρους ενότητες με διαφορετικό θρήσκευμα, στοιχείο αρμονικής συνύπαρξης χριστιανών, μουσουλμάνων και εβραίων. Στο εσωτερικό της πόλης παρατηρείται η ανέγερση πιο προσεγμένων κατοικιών, ενώ όσο ο επισκέπτης μεταφέρεται προς τις παρυφές της, εντοπίζει κυρίως ισόγεια και ευτελέστερα σπίτια. Ωστόσο η συγκρότηση της πόλης δεν γίνεται με γνώμονα την οικονομική και κοινωνική θέση των κατοίκων της. Εξαίρεση ίσως αποτελούν οι γειτονιές των μπέηδων και των προξενείων. Προσπέρασε τους Αγίους Θεοδώρους, τον Άγιο Μάρκο, και πλέον με τη φοράδα του να αργοπερπατά προχωρούσε στον κεντρικό δρόμο που τον ονόμαζαν Ρωμιοπάζαρο, γιατί σ αυτόν κυρίως είχαν τα καταστήματα τους οι Έλληνες αλλά και οι Εβραίοι. Ο ιστός της Άρτας συμπληρώνεται από κατοικίες που διαμορφώνονται σε πιο απλούς τύπους και κατοικούνται κυρίως από κατοίκους της πόλης που ανήκουν στα χαμηλότερα οικονομικά στρώματα. Πρωταρχικός τύπος σε αυτές τις περιπτώσεις είναι το μονόχωρο τετράγωνο σπίτι, ενώ εξέλιξή του αποτελεί το ορθογώνιο σε κάτοψη κτίσμα, που χωρίζεται σε δύο δωμάτια, το στρωτό και τον οντά. ανέβηκε γρήγορα τα σκαλιά, όμως, συνειδητοποιώντας την αδυναμία να βοηθήσει,σταμάτησε στην «κρεβάτα» Γύρω από την κρεβάτα ο «ηλιακός» των Βυζαντινών- σε σχήμα Π διατάσσονταν τα δωμάτια των ξένων και το καθιστικό, στο βάθος τα υπνοδωμάτια, η κουζίνα, και στη δεξιά πλευρά, προς το δρόμο, το χειμωνιάτικο με το τζάκι. Η οθωμανική κατοικία, και κυρίως η αρχοντική, αποκτά την μορφή της βασισμένη στην παράδοση των βυζαντινών, την οποία και προσαρμόζουν στο δικό τους τρόπο ζωής και την εξελίσσουν. Η ιδιωτική κατοικία μπορεί να είναι είτε απλά μικρά κτίσματα στην ύπαιθρο ή στην πόλη, είτε αρχοντικά σπίτια που καλούνται konak, με τα παραθαλάσσια να ονομάζονται yah, ενώ τις κατασκευές στους κήπους Köşk. Οι διώροφες αρχοντικές κατοικίες του 19 ου αιώνα-παλαιότερες κατοικίες δεν διασώζονται λόγω καταστροφών και πυρκαγιών-χωρίζονται σε δυο τύπους: Σε εκείνες που οικοδομούνται το πρώτο μισό του 19 ου αιώνα και ακολουθούν τον τύπο των κατοικιών που απαντώνται εκείνη την περίοδο στην Βόρεια Ελλάδα και σε εκείνες που του δεύτερου μισού του 19 ου αιώνα οι οποίες εμφανίζουν επιδράσεις από την Νεοκλασική αρχιτεκτονική περίοδο με την απόδοση των εντόπιων μαστόρων. Οι κατοικίες οργανώνονται σε δυο επίπεδα στο ισόγειο που λέγεται κατω(γ)ι και στον όροφο, το ανω(γ)ι. Στο ισόγειο η είσοδος γίνεται μέσω πλακόστρωτου διαδρόμου που καλείται στενό και οδηγεί στην εσωτερική αυλή, τον όβορο. Εκατέρωθεν του στενού υπάρχουν χώροι που χρησιμοποιούνται ως αποθήκες. Στην αυλή συχνά βρίσκεται το πηγάδι, δεδομένου ότι στην Άρτα αποτελεί τον βασικό τρόπο ύδρευσης των κατοίκων. Η πρόσοψη της εισόδου συμπληρώνεται με το φρουριακού χαρακτήρα τοίχο που χωρίζει τον όβορο από τον δημόσιο χώρο. Το ανώ(γ)ι οργανώνει τους χώρους διημέρευσης σε σχήμα Π ή Γ ενώ προς την αυλή τοποθετείται σκεπαστός, αλλά ανοικτός προς το εσωτερικό της κατοικίας που ονομάζεται κρεββάτα, η οποία αντιστοιχεί στο βυζαντινό ηλιακό. Στο τμήμα αυτό της κατασκευής καταλήγει η κλίμακα από τον όβορο. Συχνά σε τμήμα μπροστά από την κρεββάτα υπάρχει εξώστης, ο οποίος καλείται κιόσκι. Τα δωμάτια της κρεββάτας (οντάδες) χρησιμοποιούνται ως χώροι υποδοχής (μουσαφίρ-οντάς), όσα βλέπουν προς την αυλή, ενώ εκείνα που βρίσκονται στο βάθος είναι για τον ύπνο. 26
3.Η οθωμανική Άρτα Το 1449 μ.χ. η Άρτα καταλαμβάνεται από τον Αντιναύαρχο του Σουλτάνου Βαγιαζίτ Β, Φαϊκ Πασά μετατρέποντας το Δεσποτάτο σε τμήμα της οθωμανικής αυτοκρατορίας. Η πόλη ορίζεται έδρα του βιλαετιού και καζά της Άρτας με την θέση του βοεβόδα να εξαρτιέται απευθείας από την Κωνσταντινούπολη. Τα όρια του καζά ορίζονται με δυτικό σύνορο τη κορυφογραμμή του Μπαλτανεσιού (Θεσπρωτικά βουνά) και το κάτω τμήμα της κοίτης του ποταμού Λούρου ενώ στο βορρά διαχωρίζεται από τον καζά των Ιωαννίνων με γραμμή ταυτόσημη με τα σημερινά όρια του ομώνυμου νομού. Στα ανατολικά χωρίζεται με το σαντζάκι των Τρικάλων και ως νότιο σύνορο καθορίζονται τα ελληνοτουρκικά σύνορα, γραμμή η οποία συμπίπτει με τη σημερινή οριοθέτηση των νομών Αιτωλοακαρνανίας και Άρτας. Σύμφωνα με τους περιηγητές ο πληθυσμός της πόλης τον 17 ο αιώνα ανέρχεται στους 10.000 κατοίκους εκ των οποίων η πλειοψηφία είναι Έλληνες και οι υπόλοιποι Οθωμανοί, ενώ καταγράφονται μικρές κοινότητες Εβραίων και κάποιοι εξόριστοι Βενετοί. Στα τέλη, του 18 ου αιώνα, ο πληθυσμός μειώνεται γύρω στους 5.000 κατοίκους. Στο σύνολο της η πόλη περιλαμβάνει 6 τζαμιά, τούρκικο τεκέ Δερβίσηδων, πύργο με ρολόι,26 χριστιανικούς ναούς και είναι έδρα μητρόπολης. Η πόλη συνεχίζει να διατηρεί την οργάνωση του μεσαιωνικού Δεσποτάτου ( Κάστρο-Εμποριό) αλλά από την στιγμή που η Ήπειρος ορίζεται πασαλίκι με έδρα τα Ιωάννινα, η Άρτα χάνει τη δύναμή της. Μια ενδιαφέρουσα προσπάθεια απεικόνισης της Άρτας των αρχών του 19 ου αιωνα είναι του Παναγιώτη Ζωγράφου, έργο πιστό στην περιγραφή του Στρατηγού Μακρυγιάννη που έζησε στην Άρτα και συμμετείχε στη μάχη του 1821. Στον πίνακα του Παναγιώτη Ζωγράφου εντοπίζεται η θέση του κάστρου και η ανάπτυξη της πόλης από τα τείχη προς τον νότο. Εντός του κάστρου διακρίνονται οι κατοικίες των Οθωμανών και ξεχωρίζουν οι μιναρέδες των τζαμιών. Από την θέση τους στον πίνακα μπορούν να αναγνωριστούν το τέμενος του Σουλταν Αχμέτ και εκείνα του Σουλταν Βαγιαζήτ και Κιλίτς Βεη. Στο νότιο άκρο της πόλης διακρίνεται ο ναός της Παρηγορήτισσας που χρησιμοποιήθηκε ως οχυρωματικό μέσο από τους Οθωμανούς, ενώ στα αριστερά του εντοπίζεται το σεράι. Μεταξύ της πόλης και το ποταμού εντοπίζεται ένα ακόμα τέμενος το οποίο ενδεχομένως είναι ο τεκές της πόλης με το οθωμανικό νεκροταφείο. Στην άλλη πλευρά του Αράχθου εντοπίζεται το τέμενος του Φαϊκ πασά με το Ιμαρέτ. Και στα αριστερά του πίνακα εντοπίζεται και η ομώνυμη γέφυρα της Άρτας. Το Απρίλιο του 1854 γεννιούνται ο Λιόντος Θερσίτης και ο Νετζίπ γιος του Γιασάρ Αφέντη. Η οθωμανική Άρτα βρίσκεται σε αναβρασμό μετά την εξέγερση στο Ραδοβίζι. Περιδιαβαίνοντας την πόλη οι ήρωες μεταφέρονται από τις γειτονιές των μουσουλμάνων σε εκείνες των χριστιανών και των Εβραίων, οι οποίες εντοπίζονται στις παρυφές του κάστρου αλλά και μέσα σε αυτό. Μέχρι και το εσωτερικό του φρουρίου επισκεφθήκαμε, το οποίο χρησιμοποιούσε για έδρα του ο οθωμανικός στρατός, και μου έδειξε το κεραμοσκέπαστο διώροφο τζαμί του Σουλτάν Μεχμέτ με τον πέτρινο και χρωματιστό μιναρέ. Το κάστρο, διοικητικό και στρατιωτικό κέντρο, βρίσκεται στα βορειανατολικά της πόλης, και έρχεται σε επαφή με τον ποταμό Άραχθο. Διαθέτει πολλές κατασκευαστικές φάσεις από την περίοδο της αρχαίας Αμβρακίας, την μεσαιωνική αμυντική οχύρωση των μέσων του 13 ου αιώνα και τις εργασίες εκσυγχρονισμού του κάστρου μεταξύ 1796 με 1820 από τον Αλή Πασά. Στο εσωτερικό του, σύμφωνα με περιηγητές, υπάρχουν τριάντα οθωμανικές κατοικίες, στρατώνας, φυλακές, ενώ στη πύλη οργανώνεται ιμαρέτ για την δωρεάν σίτιση των απόρων και οικοδομείται τέμενος αφιερωμένο στο Σουλτάνο Μεχμέτ το οποίο εντοπίζεται σε 27
28
29
4. Τόπ Αλτί Θυμόταν επίσης και τους δερβίσηδες πριν ερημώσει ο τεκές στο νεκροταφείο. Ήταν οι μόνοι κατήγοροι του Αλή πασά κι οι μόνοι που δεν τον έτρεμαν. Κι αυτός δεν τολμούσε να τους πειράξει,θρήσκοι άνθρωποι, όμως φανατικοί του Ισλάμ.Παντού οι παπάδες το ίδιο είναι. Όριο στα νοτιοανατολικά της οθωμανικής Άρτας αποτελεί ο ναός του Ευαγγελισμού της Θεοτόκου γνωστός ως Παρηγορήτισσα. Τοποθετημένος στα νοτιοδυτικά της Άρτας στο δρόμο προς το προάστιο του Μουχουστίου, κατασκευάζεται ως σταυροειδής στη βάση του με διώροφα σε σχήμα Π διατεταγμένα διαμερίσματα, στα τέλη του 13 ου αιώνα, και αποτελεί καθολικό μονής από την οποία διασώζονται 16 κελιά στην ανατολική πλευρά του ναού. Το μνημείο επί οθωμανικής κυριαρχίας παραμένει κλειστό, ωστόσο δεν αναφέρεται πουθενά να μετατρέπεται σε ισλαμικό τέμενος. Δυτικά του ναού απλώνεται η συνοικία του Μουχουστίου που οι κάτοικοι της Άρτας την αποκαλούν «προάστιο». Η ονομασία της θέσης προέρχεται από την τούρκο αραβική λέξη «medhuseua» που μεταφράζεται σε εμποροπανήγυρη που οργανώνεται στην πόλη στα τέλη του Σεπτέμβρη. Εκτός από τα καταστήματα και τις κατοικίες στο Μουχουστι, απαντώνται χάνια που φιλοξενούν τους ταξιδιώτες και ο οικισμός των γύφτικων. Στις παρυφές της πόλης κοντά στους νερόμυλους της πόλης υπήρχε τεκές(μουσουλμανικό μοναστήρι) και νεκροταφείο. Το τέμενος που ιδρύεται, ανήκει πιθανόν στο τάγμα των Μπεκτασήδων. Το έτος ίδρυσης, ο κτήτορας και μορφή του δεν είναι γνωστές, παρότι το αναφέρει στις περιγραφές του ο Εβλιγιά Τσελεμπή. Σύμφωνα με το τυπικό των ιερών αυτών χώρων το συγκρότημα θα περιλάμβανε τα κελιά των μοναχών, ξενώνες, χώρους προσευχής και βοηθητικά κτίσματα, ενώ διαμορφώνεται μεγάλος ο περίβολος γύρω από το τέμενος με σκοπό την τοποθέτηση του νεκροταφείου. Στο νοτιοδυτικό άκρο της Άρτας περιώνυμο γεφύρι που ενώνει την πόλη με το εύφορο τμήμα του κάμπου. Η ανέγερση του ανάγεται στο 3 ο αιώνα π.χ. στα Ελληνιστικά χρόνια, ενώ οι ερευνητές θεωρούν ότι υπάρχουν ανακατασκευές ή επιδιορθώσεις μετά από ζημίες που προκάλεσε ο Άραχθος. Η τελευταία φάση κατασκευής της γέφυρας υλοποιείται το 1612μ.Χ. μετά από κατάρρευση του κεντρικού τόξου. Τα έξοδα αναλαμβάνει ο αρτινός παντοπώλης Γιάννης Θιακογιάννης. Το 1864 οικοδομούνται στρατώνες από τον οθωμανικό στρατό στο λόφο της Περάνθη, σε μια προσπάθεια ενίσχυσης της άμυνας της πόλης και της ζώνης περιμετρικά της, η οποία καλείται Τοπ Αλτί. Η προέλευση της λέξης είναι τούρκικη και μεταφράζεται σε ελεύθερη απόδοση η γη που ορίζει το βεληνεκές των κανονιών από το κάστρο. Με τον τρόπο αυτό καθορίζεται από τις αρχές η αγροτική γή των μικρών ιδιοκτητών της πόλης ενώ μετά την συγκεκριμένη διάσταση άρχιζαν οι εκτάσεις με των τσιφλικάδων 1. 1 Αρτινά Μελετήματα,Γιαννης Τσούτσινος 30
31
5.Η Άρτα Σήμερα Το ρολόι του κάστρου της Άρτας συνέχισε να δείχνει και να χτυπά τις τούρκικες ώρες μέχρι το 1908, οπότε αντικαταστάθηκε ο πολύπλοκος μηχανισμός του ύστερα από διακόσια εξήντα περίπου χρόνια. Με την απελευθέρωση η Άρτα προσπαθεί να ενταχθεί στην νέα ελληνική πραγματικότητα. Η μουσουλμανική κοινότητα μεταφέρεται στο τμήμα του κάμπου στα βόρεια του Αράχθου με την ελπίδα της επιστροφής, ενώ η χριστιανική μαζί με την εβραϊκή θα προσπαθήσουν να ακολουθήσουν το ρυθμό της εποχής αναδιοργανώνοντας την πόλη τους. Από την Άρτα του 19 ου αιώνα μ.χ. διασώζονται πλέον ελάχιστα στοιχεία. Οι κατοικίες των Οθωμανών πέρασαν σε Έλληνες ιδιοκτήτες. Μετά τον βομβαρδισμό του Β παγκόσμιου πόλεμου, τα εναπομείναντα ιστάμενα κτήρια κατεδαφίστηκαν για την ανέγερση των πολυκατοικιών. Το ίδιο ισχύει και για τα αρχοντικά της χριστιανικής και εβραϊκής κοινότητας. Σήμερα διασώζονται πολύ λίγα όπως η γνωστή οικία του Ζορμπά δίπλα στη Μητρόπολη και η οικία του Γαρουφαλιά απέναντι από την Παρηγορίτισσα. Τα τεμένη γκρεμίστηκαν. Ήδη κατά τον πόλεμο του 1897μ.Χ. αρχίζει η καθαίρεση των μιναρέδων ως στοιχείο πρόκλησης του ελληνικού στρατού προς τον τουρκικό που βρίσκεται στην απέναντι όχθη. Τα μόνα οθωμανικά κτίσματα που διασώζονται είναι το τέμενος του Φεϋζουλ καθώς και το Ιμαρέτ από το οποίο διασώζεται μόνο το τζαμί του Φαϊκ Πασά σε σχετικά καλή κατάσταση -απομονωμένο από την πόλη -ενώ από τις λοιπές εγκαταστάσεις διασώζονται λείψανα, όπως εκείνα του χαμάμ. Το ίδιο ισχύει και για την εβραϊκή κοινότητα από την οποία ακόμη και οι λατρευτικοί της χώροι χάνονται. Οι συναγωγές θύματα του πολέμου γκρεμίζονται ενώ οι εβραίοι της Άρτα μετά τον πόλεμο την εγκαταλείπουν για να εγκατασταθούν σε πόλεις της Ελλάδος με μεγάλο πληθυσμό εβραίων, η ακόμη και στο Ισραήλ. Οι χριστιανικοί ναοί διασώθηκαν από τις ζημιές του πολέμου, ωστόσο θα περάσει μεγάλο χρονικό διάστημα μέχρι να γίνουν προσβάσιμες οι περισσότερες στους επισκέπτες. Η πόλη αλλάζει και εκείνη χαρακτήρα. Οι συνοικίες χάνουν τις ονομασίες τους αλλά και τα μεγέθη τους. Οι νέοι δρόμοι έρχονται να χαράξουν την δική τους διαδρομή. Το Τουρκοπάζαρο σβήνει ενώ το Ρωμιοπάζαρο με εξαίρεση τη πλατεία του Μονοπωλείου που κρατά τη ονομασία της, κρατά την εμπορική του δραστηριότητα ως πεζόδρομος Σκουφάς, αλλά χάνει την ιδιαιτερότητα των μικρών καταστημάτων της ενώ ο τεκές και το τούρκικο νεκροταφείο μετατρέπονται σε πλατεία. Το κάστρο διασώζεται σε καλή κατάσταση ωστόσο οι βυζαντινές και οθωμανικές εγκαταστάσεις σώζονται μόνο σε ίχνη, ενώ το Ξενία του 1958 αν και δίνει μια αίγλη στο μνημείο γρήγορα θα ακολουθήσει την τύχη των αντιστοιχών ομώνυμων ξενοδοχείων. Το ρολόι βρίσκεται στη θέση που χρόνια πριν το είδε και το περίγραψε ο Εβλιγιά Τσελεμπή, ωστόσο πλέον δε χτυπά με την οθωμανική ώρα. Το 1908 με την τοποθέτηση του νέου μηχανισμού ενώ έγιναν πολλές εργασίες στην στέγη αλλοιώνοντας την μορφή του 19 ου αιώνα. Ωστόσο το ρολόι είναι εκεί ρίχνει την σκιά του στην πόλη και στο Ιμαρετ θυμίζοντας στον επισκέπτη ότι κάποτε η Άρτα είχε μια άλλη εικόνα, που πλέον υπάρχει μόνο στη ζώσα μνήμη, αυτή των παλιών κατοίκων της πόλης και στις προσπάθειες εκείνων που θέλουν να κρατήσουν ζωντανό τον πολυποίκιλο χαρακτήρα της πόλης από την αρχαία Αμβρακία ως σήμερα. 32
33
34
35
6.Το τέμενος του Φεϋζουλλάχ 6α.Ιστορικό πλαίσιο Στο τζαμί Φεϊζούλ σταματήσαμε ξανά. Άλλος ιμάμης, ανεβασμένος στο μιναρέ διάβαζε κι εκείνος το Κοράνι με τη μακρόσυρτη μελωδική φωνή του «Να πολεμάτε για χάρη Του όσους σας πολεμούν, αλλά να μην επιτίθεστε πρώτοι. Ο Αλλάχ δεν αγαπά τους άδικους» Ο συγγραφέας συχνά χρησιμοποιεί τις βόλτες που κάνουν οι ήρωες του μυθιστορήματος ως έμμεσες ξεναγήσεις στην οθωμανική Άρτα, οπότε δίνεται η δυνατότητα να περιγραφούν ο τρόπος ζωής, αλλά και χαρακτηριστικά δημόσια κτήρια. Ένα τέτοιο κτίσμα είναι και το τέμενος του Φεϋζουλ ή Φεϋζουλλαχ, ένα από τα πολλά τζαμιά της πόλης το οποίο οικοδομήθηκε αφ ενός για την κάλυψη των θρησκευτικών τελετουργιών των Οθωμανών κάτοικων της πόλης αλλά και για να επιβάλλει εντονότερα την παρουσία της η Οθωμανική Αυτοκρατορία στους Χριστιανούς κατοίκους της Άρτας, αν και αυτό ακούγεται παράφωνο σε σχέση με τους στίχους του κορανίου που ψέλνει ο Ιμάμης την ώρα που περνούν οι ήρωες του Μυθιστορήματος. Το κτίσμα τοποθετείται βόρεια του συνοικισμού Ελιγιασβέη, όπου τον 19 ο αιώνα βρίσκονται οι νερόμυλοι της πόλης και το αυλάκι που παρέχει νερό από τον Άραχθο. Το τέμενος οικοδομείται την ίδια περίοδο που ανεγείρεται το τέμενος του Φαϊκ Πασά, δαπάνη Οθωμανού αξιωματούχου με το όνομα Φεϋζουλλαχ, ενώ είναι γνωστή και η επισκευή του από τον Μπέη Ελγιάζ, από τον οποίο έχει πάρει και την ονομασία η συνοικία στην οποία βρίσκεται το μνημείο 1. Το τέμενος ανήκει στην κατηγορία των τζαμιών τύπου Α, παρουσιάζει μια απλή αίθουσα προσευχής,τετράγωνη-περίπου-κάτοψης διαστάσεων 6,50x6,35m η οποία καταλήγει σε τρούλο που φέρεται σε πολυγωνικό τύμπανο που εδράζεται μέσω σφαιρικών τριγώνων στους τοίχους του ναού, οι οποίοι δεν είναι ιδιαίτερα επιμελημένοι 2. Ο μιναρές του απλή κατασκευή, είναι πλίθινος χωρίς διάκοσμο. Σύμφωνα με τον Μητροπολίτη Άρτας Σεραφείμ Ξενόπουλο, στο δοκίμιο του αναφέρεται ότι το τέμενος οικοδομείται σύμφωνα με την συνήθεια των Οθωμανών πάνω στα θεμέλια παλαιότερης χριστιανικής εκκλησίας (Αγίας Κυριακής),ενώ στον προαύλιο χώρο του τεμένους βρίσκεται ο τάφος του σημαιοφόρου του Φεϋζουλλαχ, Σουλεϊμαν Μουσταφα. Τέλος γίνεται αναφορά για τις προσόδους του τζαμιού κατά τον 19 ο αιώνα, οι οποίοι ανέρχονται στα 1.500 έως 2.000 γρόσια το χρόνο, τα οποία λάμβανε ο ιμάμης. 6β.Η σημερινή κατάσταση του τεμένους Μετά την προσάρτηση της Άρτας το 1881 στο νέο ελληνικό κράτος ότι θύμιζε την κατάκτηση της πόλης από τους Οθωμανούς οδηγήθηκε είτε στην καταστροφή είτε στην καλύτερη των περιπτώσεων στην αφάνεια και την λήθη. Το τέμενος του Φεϋζούλ επηρεάστηκε και από τις δυο αυτές επιλογές. Αρχικά καταστρέφετε τμήμα του πλίνθινου μιναρέ, όπως φαίνεται και από σκίτσο του καθηγητή Αναστάσιου Ορλάνδου του 1917 3, πιθανόν σε μια προσπάθεια πρόκλησης του οθωμανικού στρατού που βρίσκεται απέναντι από την πόλη, λίγο πριν τις πολεμικές συγκρούσεις του 1897. Είναι σίγουρο ότι και το υπόλοιπο τμήμα του μιναρέ με την πάροδο του χρόνου και χωρίς συντήρηση καταρρέει μέχρι την τελική του πτώση. Το μνημείο χάνει την θρησκευτική του χρήση και σίγουρα μετά την λήξη του πολέμου καταγράφεται πλέον στην συνείδηση της πόλης ως κατοικία. Σύμφωνα με μαρτυρίες την ιδιοκτησία του ναού την είχε μέχρι το 1941 ο Οθωμανός Εμίν Μπέης. Το τζαμί το 1962 κηρύσσεται διατηρητέο μνημείο 4, ωστόσο μόλις την δεκαετία του 1980 πλέον εγκαταλείπεται η χρήση ως κατοικία και έρχεται στην ιδιοκτησία της αρμόδιας εφορίας Βυζαντινών αρχαιοτήτων. 1 Δοκίμιον ιστορικόν περί Άρτης και Πρεβέζης,Σεραφείμ Ξενόπουλος του Βυζαντίου,Μουσικοφιλολογικός σύλλογος Άρτας Σκουφάς,Γ έκδοση,άρτα 2003 2 Η οθωμανική αρχιτεκτονική στην Ελλάδα,Υπουργείο Πολιτισμού,Διεύθυνση Βυζαντινών και Μεταβυζαντινών Αρχαιοτήτων,2009 3 «Αρχείον των Βυζαντινών μνημείων της Ελλάδος-Τομος Β»,Αναστάσιος Ορλάνδος,τεύχος 2,Ιούλιος-Δεκέμβριος 1936,τυπογραφείον «Εστία» 4 ΦΕΚ 473/17 Δεκεμβρίου 1962, Περί κηρύξεως αρχαιολογικών χώρων 36
Το καλοκαίρι του 2012 γίνεται από τον μελετητή η αποτύπωση του τεμένους του Φεϋζουλλάχ. Κατά την καταγραφή του μνημείου το κτήριο δεν είναι προσβάσιμο στο κοινό, δεδομένου ότι χρησιμοποιείται ως χώρος φύλαξης τον ανασκαφικών ευρημάτων της οικείας βυζαντινής εφορίας αρχαιοτήτων. Ήδη εξωτερικά εντοπίζονται οι επεμβάσεις προκείμενο να γίνει βιώσιμο ως κατοικία, ενώ η δυναμική ανάπτυξη της πόλης έχει εγκλωβίσει την νότια και τμήμα της ανατολικής πλευράς του κτίσματος με την ανέργεση κατοικιών που εφάπτονται στις πλευρές αυτές. Το κτίσμα οργανώνεται σε δύο (2) επίπεδα τα οποία διαχωρίζονται μεταξύ τους με πλάκα οπλισμένου σκυροδέματος που εδράζεται στις παρειές τις φέρουσας τοιχοποιίας πάχους 1.00 περίπου και ενός υποστυλώματος που τοποθετείται στο κέντρο του κτηρίου. Έτσι το νέο ισόγειο διαμορφώνει με δρομική τοιχοποιία το χώρο υποδοχής, δωμάτια που λειτουργούν ως χώροι διημέρευσης, ενώ υπάρχουν και υποδομές για τον χώρο του μαγειρειού. Για τις ανάγκες της οικίας έχουν τοποθετηθεί οι ανάλογες ηλεκτρομηχανολογικές εγκαταστάσεις ενώ ανοίγονται στην φέρουσα τοιχοποιία νέα ανοίγματα στην βόρεια και δυτική πλευρά του τζαμιού. Επιπλέον έχει γίνει προσθήκη ελαφριάς κατασκευής από λαμαρίνα ενός δωματίου, ενώ για τις ανάγκες του ισογείου τα ανοίγματα στην ανατολική και την νότια πλευρά έχουν διαμορφωθεί ώστε να λειτουργούν ως εντοιχιζόμενοι αποθηκευτικοί χώροι. Είναι σημαντικό να αναφερθεί ότι προκειμένου να χαθεί η θρησκευτική χρήση του κτηρίου έχει καταστραφεί το βασικό σύμβολο του ναού η κόγχη γνωστή ως μιχράμπ (mihrab). Η μετάβαση από τον ισόγειο όροφο στον πρώτο γίνεται με μεταλλική εξωτερική κλίμακα η οποία οδηγεί σε θύρα που έχει ανοιχθεί στη θέση μικρότερου παραθύρου. Στο επίπεδο αυτό εντοπίζονται οι χώροι ύπνου των μέχρι πρότινος ένοικων της οικίας, ενώ στο δάπεδο εντοπίζονται τα ίχνη της δρομικής τοιχοποιίας που όριζε το λουτρό της οικίας.επιπλέον έχει δημιουργηθεί θύρα στην δυτική πλευρά και στο θόλο του ναού με σκοπό τον καλύτερο αερισμό και φωτισμό του ορόφου. Σε κάθε επίπεδο πλέον οι χώροι φιλοξενούν εξοπλισμό για την φύλαξη και ταξινόμηση ευρημάτων από την βυζαντινή και μεταβυζαντινή ιστορία της πόλης. 37
38
39
6γ.Παθολογία Οι επεμβάσεις στο κτήριο καθώς και η φθορά από το 1881 έως σήμερα εντοπίζεται μέσα από την φωτογραφική τεκμηρίωση σε επιμέρους τμήματα του τζαμιού. Λήψη 1 η : Δυτική όψη του τεμένους. Διάνοιξη παραθύρου με κατασκευή ποδιά και πρέκι. Πιθανές στατικές διαταράξεις (δεν είναι εμφανή τα σημάδια) Λήψη 2 η : Δυτική όψη του τεμένους. Διάνοιξη θύρας και οπής. Πιθανές στατικές διαταράξεις (δεν είναι εμφανή τα σημάδια). Επίστρωση σκυροδέματος με πιθανές ρωγμές (δεν είναι εμφανή τα σημάδια). Εντοπίζεται έδραση τμήματος της όμορης οικοδομής στην νοτιοδυτική ακμή του κυβικού τμήματος του μνημείου Λήψη 3 η : Ομοίως με την Φώτο 2. Επεμβάσεις στην φέρουσα τοιχοποιία για τοποθέτηση ηλεκτρομηχανολογικών εγκαταστάσεων. Λήψη 4 η : Εγκατάσταση λουτρού στον όροφο. Επεμβάσεις στην φέρουσα τοιχοποιία για τον ηλεκτρομηχανολογικό εξοπλισμό. Εντοπίζονται βλάβες στο επίχρισμα και ρωγμές στην τοιχοποιία. Λήψη 5 η : Τοποθέτηση υποστυλώματος και δοκών με έδραση πλάκας οπλισμένου σκυροδέματος. Πιθανές στατικές διαταράξεις. Εντοπίζεται κύρτωση του τοίχου, οριζόντια μετακίνηση (κλότσημα) της δοκού από οπλισμένο σκυρόδεμα. Εντοπίζονται ρωγμές στην φέρουσα τοιχοποιία. Λήψη 6 η : Διάνοιξη ανοιγμάτων στην φέρουσα τοιχοποιία για την κατασκευή αποθηκευτικών χώρων. Πιθανές στατικές διαταράξεις. (Δεν υπάρχουν εμφανείς ενδείξεις). Εντοπίζονται σημάδια υγρασίας με ανάπτυξη μυκήτων και ρηγμάτωση και αποσάθρωση κονιαμάτων εξαιτίας έλλειψης αερισμού και έντονου υγρού περιβάλλοντος λόγω της θέσης του μνημείου. Λήψη 7 η και 8 η : Εσωτερικές επεμβάσεις στο θόλο του τεμένους. Διάνοιξη ανοίγματος στην νότια πλευρά του θόλου με βλάβες στο επίχρισμα και πιθανή ρηγμάτωση στο πρέκι του παραθύρου. Εντοπίζονται ρωγμές στο επίχρισμα του θόλου χωρίς να είναι άμεσα εμφανές αν υπάρχει ρωγμή και στην κατασκευή του κελύφους. Επιπλέον αναπτύσσονται μύκητες εξαιτίας της έλλειψης αερισμού του χώρου. Δεν αποκλείεται και ενδεχόμενη διαρροή υγρασίας από πιθανή ρωγμή στο θόλο. Άμεση πιθανή συνέπεια η αποσάθρωση του συνδετικού κονιάματος. 40
λήψη 1 λήψη 5 λήψη 2 λήψη 6 λήψη 3 λήψη 7 λήψη 4 λήψη 8 41
Αρχιτεκτονικά σχέδια της αποτύπωσης του τεμένους του Φεϋζουλλάχ 43
45
46
47
48
49
50
51
52
53
7. Το τέμενος του Φαϊκ πασά (Ιμαρέτ) 7α.Ιστορικό πλαίσιο Μου διηγούνταν ο παππούς Ισμαήλ ότι με πήρε πισωκάπουλα στο άλογο ως το τέμενος του Φαίκ Πασά, πέρα απ το γεφύρι προς την Γραμμενίτσα, και πρόσθετα εικόνες με φτωχούς, ορφανά και ταξιδιώτες να σιτίζονται στις αίθουσες του ιμαρετ. Έπλαθα μέχρι και τη μορφή του ναυάρχου Φαικ πασά, ο οποίος κατέκτησε την Άρτα το 843 (1449), και μάλιστα ως ιμάμη στο τέμενος που έχτισε ο ίδιος και μόνασε όταν πέταξε τη στρατιωτική στολή. Τέμενος του Φαϊκ πασά.τόπος που είναι συνδεμένος με την ζωή των ηρώων του μυθιστορήματος,από το 1854μ.Χ. και ύστερα, αλλά και μνημείο ορόσημο για την Οθωμανική Άρτα.Τοποθετημένο στα Βορειοδυτικά της πόλης,βρίσκεται απέναντι από την Άρτα με τον ποταμό Άραχθο να τους χωρίζει-είναι το πρώτο τζαμί που οικοδομείται μετά από την κατάληψη της Άρτας που βρίσκεται στην κυριαρχία της δυναστείας των Τόκκων(Tocco),από τον Αρχινάυαρχο του Οθωμανικού στόλου του Σουλτάνου Βαγιαζίτ Β (1481-1512μ.Χ.), Φαϊκ Πασά 1. Σύμφωνα με την προφορική αλλά και την γραπτή παράδοση μέσα από τα γραπτά κυρίως του Μητροπολίτη Άρτας Σεραφείμ Ξενόπουλου το τζαμί οικοδομείται στα μέσα του 15 ου αιώνα με πιθανή ημερομηνία το έτος κατάληψης της πόλης 1449μ.Χ.(843 έτος Εγίρας).Κτήτορας του τεμένους ορίζεται ο πρώτος πασάς της Άρτας,ο Φαϊκ Πασάς,όπου η παράδοση τον θέλει απουσίας ικανού ιμάμη να παραιτείται της θέσης του και να γίνεται ο ίδιος ιερέας και να μένει για σαράντα χρόνια στην υπηρεσία του τζαμιού στο οποίο αφιέρωσε και την περιουσία του 2.Σύμφωνα με επιτύμβια στήλη που αναφέρεται στο Β τόμο των αρχείων των Βυζαντινών μνημείων του καθηγητού Ανάστασιου Ορλάνδου ο Φαϊκ Πασά αποβιώνει το 1537(905 έτος Εγίρας),ενώ για την θέση του τάφου του οι απόψεις είναι διφορούμενες με επικρατέστερη εκείνη που θέλει να βρίσκεται σε ύψωμα μεταξύ των χωριών Γραμμενίτσα και Χανόπουλο 3. Το τζαμί ανήκει στην κατηγορία των τεμενών τύπου Α που απαντάται συχνότερα στον ελλαδικό χώρο.είναι δηλαδή ο ναός εκείνος που αποτελείται από μια μεγάλη αίθουσα προσευχής,σχεδόν τετράγωνη σε κάτοψη διαστάσεων 11,50x11.70m 4 και καλύπτεται από ημισφαιρικό θόλο.η μετάβαση από τον τρούλο στους τοίχους του τεμένους γίνεται μέσω δυο πολυγωνικών τυμπάνων με την μεσολάβηση ημισφαιρικών τριγώνων.μπροστά από την κυρίως αίθουσα τοποθετείται κιονοστήρικτη στοά που καλείται ρεβάκ, η οποία έχει ως σκοπό την υπαίθρια προσευχή όταν το τέμενος είναι υπερπλήρες ή όταν ένας πιστός είναι αργοπορημένος και δεν μπορεί να εισέλθει στην αίθουσα προσευχής.το κτήριο συμπληρώνεται από τον μιναρέ με πρόσβαση από το εσωτερικό του ναού(αίθουσα προσευχής) Κατασκευαστικά το τέμενος δομείται με επιμελημένη ισόδομη λιθοδομή με παρεμβολή διπλής σειράς πλίνθων στους οριζόντιους και κάθετους αρμούς, μιμούμενο το βυζαντινό πλινθοπερίκλειστο σύστημα. Τα γείσα κατασκευάζονται από διπλή σειρά πλίνθινων οδοντωτών ταινιών.το ρεβάκ αντίθετα αποτελείται από τέσσερις μαρμάρινους κίονες που ενώνονται μεταξύ τους με ελαφρά τεθλασμένα τόξα από μάρμαρο, ενώ είναι ελαφρά υπερυψωμένο σε σχέση με την τελική στάθμη του δαπέδου 5.Η στέγαση της στοά γίνεται με ξύλινη στέγη που προεξέχει έντονα και για το λόγο αυτό στις αρχές του 20 ου αιώνα διασώζεται καταγραφή με την προσθήκη περιμετρικά στης στέγης ξύλινων στύλων. 6 1 Η Άρτα τουρκεύει,γιάννης Τσούτσινος,Αρτινά ιστορικά θέματα-σημειώματα,άρτα 2001 2 Δοκίμιον ιστορικόν περί Άρτης και Πρεβέζης,Σεραφείμ Ξενόπουλος του Βυζαντίου,Μουσικοφιλολογικός σύλλογος Άρτας Σκουφάς,Γ έκδοση,άρτα 2003 3 http://aetostz.blogspot.gr/2010/08/blog-post_28.html,date created:05-07-2013 4 Η οθωμανική αρχιτεκτονική στην Ελλάδα,Υπουργείο Πολιτισμού,Διεύθυνση Βυζαντινών και Μεταβυζαντινών Αρχαιοτήτων,2009 5 Τα βυζαντινά μνημεία της Άρτας,Κώστας Θ. Γιαννέλος, Νομαρχιακή επιτροπή τουριστικής προβολής Ν. Άρτας 6 Αρχείον των Βυζαντινών μνημείων της Ελλάδος-Τομος Β,Αναστάσιος Ορλάνδος,τεύχος 2,Ιούλιος-Δεκέμβριος 1936,τυπογραφείον Εστία 54
Η βορειοδυτική όψη του ναού είναι η πιο προσεγμένη στο μνημείο και χαρακτηρίζεται από τα ανοίγματα στη χαμηλότερη στάθμη- δυο παράθυρα και την είσοδο-που περιβάλλονται από μαρμάρινα πλαίσια, ενώ η είσοδος που είναι τοποθετημένη αξονικά διακρίνεται για την επιμελημένη ορθομαρμάρωση και την ανάγλυφη, τουρκική με αραβικούς χαρακτήρες, επιγραφή στο υπέρθυρο. Ιδιαίτερο διάκοσμο διαθέτει και η κόγχη που βλέπει προς την Μέκκα(minbar),στην οποία ξεχωρίζουν οι χαρακτηριστικοί σταλακτίτες των myqarnas. Ο μιναρές τέλος χαρακτηρίζεται από την τετράγωνη σε κάτοψη βάση του και την μετάβαση στο κυλινδρικό τμήμα.ξεχωρίζουν οι φάσεις κατασκευής του μιναρέ από το διαφορετικό υλικό που εμφανίζει στο πύργο του με την τελευταία φάση να ανήκει στον 19 ο αιώνα σύμφωνα με τον Κώστα Γιαννέλο(Τα Βυζαντινά μνημεία της Άρτας). Παράλληλα στα πλαίσια του φιλανθρωπικού έργου του τζαμιού και δεδομένου της περιουσίας που διαθέτει,οικοδομούνται εγκαταστάσεις που φιλοξενούν ιμαρέτ-πτωχοκομείο με παροχή δωρεάν τροφής σε οδοιπόρους,ορφανά και γενικά στις ευπαθέστερες κοινωνικά ομάδες -αποθήκες,στάβλους,χαμάμ,ξενώνα και πιθανόν και άλλες δραστηριότητες που δυστυχώς δεν είναι καταγεγραμμένες.επιπρόσθετα σύμφωνα με το μουσουλμανικό τυπικό στο περίβολο του τεμένους τοποθετούνται οι τάφοι των ιμάμηδων που υπηρέτησαν στο ναό. Πρέπει να σημειωθεί ότι σύμφωνα με την παράδοση και με ενθύμηση του 1701 μ.χ. το τέμενος έχει χρησιμοποιήσει υλικό από τον χριστιανικό της Παρηγορίτισσας καθώς και από την Νικόπολη το οποίο έφερε ο ιδρυτής του Τεμένους.Επίσης σύμφωνα με το»δοκίμιον ιστορικόν περί Άρτης και Πρεβέζης» του Σεραφείμ Ξενόπουλου το τζαμί οικοδομείται στη θέση χριστιανικού ναού (Αγ. Ιωάννη του Πρόδρομου),ενώ στην περιουσία του (βακούφι) ανήκει και το κοντινό χωριό με την ονομασία Μαράτι -προφανώς από την παράφραση του όρου ιμαρετ με το οποίο είναι γνωστό το τζαμί του Φαίκ Πασά-που είναι και ένα από τα λίγα χωρία που διαθέτει μουσουλμανικό πληθυσμό εκτός από την Άρτα. Το τέμενος είναι από τα πιο γνωστά στην Άρτα διότι εκτός από την παλαιότητα του βρίσκεται πάνω σε μια από τις διαδρομές που οδηγούν από την Άρτα στα Ιωάννινα, οπότε αποτελεί στάση για τους διερχόμενους, είτε φεύγουν από την Άρτα είτε την επισκέπτονται. Έτσι όλοι οι περιηγητές της Ηπείρου που επισκέπτονται την πόλη περνούν υποχρεωτικά από την συγκεκριμένη θέση.επίσης το Ιμαρέτ είναι γνωστό και από τα Απομνημονεύματα του Μακρυγιάννη, αφού σύμφωνα με μαρτυρία του το τέμενος αποτέλεσε κατά την Μάχη της Άρτας του 1821μ.Χ. το ορμητήριο τόσο του ιδίου όσο και του Μάρκου Μπότσαρη για όσο διάρκεσε η πολιορκία.απόδειξη των λεγόμενων του γνωστού στρατηγού αποτελεί ο πίνακας του Π.Ζωγράφου στον οποίο απεικονίζεται η μάχη στο το τέμενος του Φαικ Πασα,αλλά και σε όλη την Άρτα. 55
56
57
7β.Η σημερινή κατάσταση του τεμένους Το τέμενος του Φαϊκ πασά και το συγκρότημα του Ιμαρέτ γενικότερα, αν και ανήκει διοικητικά στην πόλη της Άρτας προσαρτάται στο νέο ελληνικό κράτος μετά την απελευθέρωση του υπολοίπου τμήματος της Ηπείρου, δεδομένου ότι τοποθετείται στο τμήμα του κάμπου της Άρτα που βρίσκεται πέρα από τον ποταμό Άραχθο που είναι το σύνορο μετά το 1881 μεταξύ του νεοσύστατου ελληνικού κράτους και της οθωμανικής αυτοκρατορίας. Το τέμενος έχει ήδη καταγραφεί από τον Αναστάσιο Ορλάνδο, ενώ υπάρχει και φωτογραφική τεκμηρίωση του Αριστοτέλη Ζάχου στις αρχές του 20 ου αιώνα 7. Ωστόσο για τα κτήρια που απαρτίζουν το συγκρότημα του Ιμαρέτ δεν υπάρχει πλήρη τεκμηρίωση και είναι γνωστή η κατάληξη τους, με την πλειοψηφία τους να καταστρέφονται με εξαίρεση το οθωμανικό λουτρό και το τέμενος του Φαϊκ Πασα που μετατρέπεται από τζαμί σε χριστιανικό ναό που τιμά την μνήμη του Αγίου Ιωάννη του Ρώσου. Σημειώνεται ότι με το ΦΕΚ 18/20 Ιανουαρίου του 1938 το τζαμί κηρύσσεται το εν Άρτι Ιμαρέτ τζαμί διατηρητέο ιστορικό μνημείο. Το μνημείο με την πάροδο του χρόνου χάνει την αναγνωσιμότητα του-με εξαίρεση το τοπωνύμιο της περιοχής που διατηρεί το όνομα του Ιμαρετ παραφρασμένο σε Μαράτι 8 -ενώ η θέση του κοντά στις καλλιέργειες του κάμπου και μακριά από την χάραξη του νέου οδικού δικτύου το κάνει λιγότερο προσβάσιμο στους επισκέπτες του. Η δημοσιότητα του μέσα από την περιγραφή του στο ομώνυμο μυθιστόρημα το έφερε ξανά στο προσκήνιο της πόλης χωρίς όμως να είναι ξεκάθαρη η τύχη του. Τον Αύγουστο του 2012 γίνεται από τον μελετητή η αποτύπωση του μνημείου και η καταγραφή του περιβάλλοντος χώρου. Από το συγκρότημα του Ιμαρέτ εντοπίζεται το τέμενος του Φαϊκ πάσα, ίχνη από την περίφραξη του χώρου και σε παρακείμενη ιδιοκτησία το χαμάμ. Πρέπει να σημειωθεί ότι η φύτευση είναι αρκετά πυκνή ώστε να μην είναι ευδιάκριτη η παρουσία των κτισμάτων, ιδίως του λουτρού, ενώ τα ψηλά δέντρα κυριαρχούν ακόμα και εις βάρος του μιναρέ του τεμένους. Το τέμενος του Φαϊκ Πασά διατηρείται σε αρκετά καλή κατάσταση με εξαίρεση το προστώο(ρεβάκ), λείψανα του οποίου εντοπίζονται διάσπαρτα στον προαύλιο χώρο, και το τμήμα του μιναρέ από το σημείο του εξώστη και άνω. Είναι αισθητή εγκατάλειψη του μνημείου ενώ στην κάλυψη του, κυριαρχεί η αυτοφυή βλάστηση. Εσωτερικά το κτίσμα παρουσιάζει την ιδιαιτερότητα να φιλοξενεί τον θρησκευτικό συμβολισμό του Ισλάμ αλλά και του Χριστιανισμού. Έτσι στην νότια πλευρά του ναού εντοπίζεται η κόγχη του μιχράμπ (mihrab), ενώ στην ανατολική του πλευρά τοποθετείται η κόγχη του ιερού με το εικονοστάσι. Επιπλέον για τις ανάγκες της νέας χρήσης του κτίσματος 7 Αρχείον των Βυζαντινών μνημείων της Ελλάδος-Τομος Β,Αναστάσιος Ορλάνδος,τεύχος 2,Ιούλιος-Δεκέμβριος 1936,τυπογραφείον Εστία 8 Όρα χάρτες της Γεωγραφικής υπηρεσίας Στρατού (ΓΥΣ) 58
τα ανοίγματα του κάτω τμήματος κτίζονται με σκοπό να δημιουργηθούν κόγχες όπως εκείνης της πρόθεσης για τις ανάγκες του χριστιανικού τελετουργικού. Το κτήριο γενικά στο εσωτερικό του διατηρείται σε καλή κατάσταση, ωστόσο εντοπίζεται αποκόλληση επιχρισμάτων σε μερικές περιπτώσεις σε μεγάλη έκταση, ενώ παρατηρούνται ρηγματώσεις οι οποίες είναι τοπικές, εκτός από την νότια πλευρά που είναι σε μεγάλη έκταση ενδεχομένως λόγω υποχώρησης του εδάφους που εδράζεται η θεμελίωση. Το μιχράμπ είναι ακέραιο ωστόσο το εικονοστάσι δεν διατηρείται σε καλή κατάσταση. Επιπρόσθετος διάκοσμος δεν εντοπίζεται με εξαίρεση τα μουκάρνα (mouqarnas) στην μετάβαση από την τετράγωνη κάτοψη στο οκτάγωνο, και ίχνη διακόσμου στο επίχρισμα στην νότια πλευρά. Ο μιναρές γενικά διασώζεται σε καλή κατάσταση τόσο το τετράγωνο σε κάτοψη τμήμα όσο και το κυλινδρικό. Η μετάβαση γίνεται έως το ύψος της γένεσης του εξώστη. Από την θέση αυτή και πάνω το κτίσμα δεν υφίσταται ενώ το εναπομείναν τμήμα του εξώστη λόγω της καταστροφής του έχει χάσει την συνδεσιμότητα του με την υπόλοιπη κατασκευή. Σχετικά με το οθωμανικό λουτρό (ham am) δυστυχώς η εικόνα δεν είναι σαφή δεδομένου ότι η προσβασιμότητα στο μνημείο είναι δύσκολη ως αδύνατη, τόσο λόγω της θέσης του σε ιδιωτική ιδιοκτησία, όσο και της αυτοφυής βλάστησης περιμετρικά του κτίσματος, αλλά και στην κάλυψη του. Από τμήμα της τοιχοποιίας που έχει πέσει είναι δυνατή η κατανόηση του χώρου που αν και μικρό σε μέγεθος 9 διατηρεί την τριμερή διάταξη (ψυχρού-χλιαρούθερμού χώρου), ενώ και η λιθοδομή του είναι αρκετά προσεγμένη και εντοπίζονται ίχνη από τα υπόκαυστα. 9 Οθωμανικά λουτρα στον Ελλαδικό χώρο, Ελένη Ι. Κανετάκη,Τεχνικό Επιμελητήριο Ελλάδος, 2004 59
60
61
7γ.Παθολογία Η φθορά στο κτήριο ειδικά από τις αρχές του 20 ου αιώνα έως σήμερα εντοπίζεται μέσα από την φωτογραφική τεκμηρίωση σε επιμέρους τμήματα του τεμένους. Λήψη 1 η : Ολική καταστροφή της απόληξης του μιναρέ. Διασώζεται τμήμα του εξώστη. Ελάχιστη αποκόλληση λίθινων δομικών στοιχείων από το τετράγωνο σε κάτοψη τμήμα του μιναρέ. Μερική φθορά στο σημείο μετάβασης από το τετράγωνο σε κάτοψη τμήμα στο κυλινδρικό. Λήψη 2 η : Έντονη αυτοφυή βλάστηση στο κέλυφος του τεμένους. Εντοπίζονται ρωγμές στο θόλο και στην στέγαση του κυβικού τμήματος, διάβρωση στο συνδετικό κονίαμα και ρωγμές στην φέρουσα τοιχοποιία. Λήψη 3 η : Ομοίως με την 2 η λήψη εντοπίζονται αντίστοιχης ποιότητας διαταράξεις στην φέρουσα τοιχοποιία. Επιπλέον παρατηρείται σε μεγάλη έκταση αποκόλληση του επιχρίσματος με λιγότερη προσεγμένη στο άνω τμήμα. Απουσιάζουν τα κουφώματα στο άνω τμήμα της όψης. Εντοπίζεται η πλήρωση του ανοίγματος στο κάτω τμήμα της όψης με αργολιθοδομή.στα σημεία αυτά εμφανίζονται σε μικρή έκταση μύκητες. Λήψη 4η : Έλλειψη σύνδεσης του δομικού υλικού στα παράθυρα στο κάτω τμήμα της νότιας όψης που είχαν πληρωθεί με μεταγενέστερο υλικό. Λήψη 5 η : Μετατροπή της ανατολικής πλευράς σε κόγχη για τις ανάγκες του ναού ως χριστιανικός. Απώλεια υλικού από την φέρουσα τοιχοποιία. Αποκόλληση επιχρισμάτων και αποσάθρωση του συνδετικού κονιάματος. Ρηγματώσεις στις παρειές του τοίχου στο σημείο έδρασης με το δάπεδο. Λήψη 6 η : Ρηγμάτωση των επιχρισμάτων και οπές στην τοιχοποιία για την τοποθέτηση της δοκού του εικονοστασίου. Πλήρωση του παραθύρου για την διαμόρφωση εσοχών στον τοίχο. Λήψη 7 η : Εσωτερική όψη του θόλου. Παρατηρείται αποκόλληση επιχρισμάτων στην νότια πλευρά και ρηγμάτωση του επιχρίσματος και του συνδετικού κονιάματος του θόλου. Εντοπίζεται ρωγμή στο ύψος των μουκάρνα και στο πρέκι του ανοίγματος στο άνω τμήμα του τεμένους που συνεχίζει σε μεγάλο τμήμα της φέρουσας τοιχοποιίας. Πιθανή αιτία η κατακόρυφη υποχώρηση τμήματος της τοιχοποιίας λόγω υποχώρησης της θεμελίωσης καθώς και η αυτοφυή βλάστηση στην κάλυψη του τεμένους. Λήψη 8 η : Δυτική πλευρά του τεμένους. Απώλεια κουφωμάτων και σε μεγάλη έκταση αποκόλληση των επιχρισμάτων. 62