ΕΠΑΓΓΕΛΜΑΤΙΚΗ ΑΠΟΚΑΤΑΣΤΑΣΗ ΠΤΥΧΙΟΥΧΩΝ ΜΕ ΑΝΑΠΗΡΙΕΣ ΤΩΝ ΠΑΙ ΑΓΩΓΙΚΩΝ ΤΜΗΜΑΤΩΝ ΤΟΥ ΕΘΝΙΚΟΥ ΚΑΙ ΚΑΠΟ ΙΣΤΡΙΑΚΟΥ ΠΑΝΕΠΙΣΤΗΜΙΟΥ ΑΘΗΝΩΝ*

Επαγγελµατική Aποκατάσταση Aναπήρων ΕΠΑΓΓΕΛΜΑΤΙΚΗ ΑΠΟΚΑΤΑΣΤΑΣΗ ΠΤΥΧΙΟΥΧΩΝ ΜΕ ΑΝΑΠΗΡΙΕΣ ΤΩΝ ΠΑΙ ΑΓΩΓΙΚΩΝ ΤΜΗΜΑΤΩΝ ΤΟΥ ΕΘΝΙΚΟΥ ΚΑΙ ΚΑΠΟ ΙΣΤΡΙΑΚΟΥ ΠΑΝΕΠΙΣΤΗΜΙΟΥ ΑΘΗΝΩΝ* Α. Ζώνιου-Σιδέρη 1, Ε. Ντεροπούλου-Ντέρου 2, Η. Σπανδάγου 2, * 1 Αναπληρώτρια Καθηγήτρια, Τµήµα Εκπαίδευσης και Αγωγής στην Προσχολική Ηλικία, Εθνικό και Καποδιστριακό Πανεπιστήµιο Αθηνών 2 ιδάκτωρ Ειδικής Αγωγής, Κέντρο Έρευνας και Τεκµηρίωσης Ενταξιακών Εκπαιδευτικών Προγραµµάτων του Τµήµατος Εκπαίδευσης και Αγωγής στην Προσχολική Ηλικία του Εθνικού και Καποδιστριακού Πανεπιστηµίου Αθηνών *Ερευνητική οµάδα του Κ.Ε.Τ.Ε.Ε.Π. σε έρευνα του προγράµµατος ΠΥΘΑΓΟΡΑΣ ΙΙ ιεύθυνση επικοινωνίας: Κέντρο Έρευνας και Τεκµηρίωσης Ενταξιακών Εκπαιδευτικών Προγραµµάτων (Κ.Ε.Τ.Ε.Ε.Π.), Ιπποκράτους 35, 5 ος όροφος, Τ.Κ. 106 80, Αθήνα, τηλ: 210-3688504, φαξ: 210-3688535, email: asideri@ecd.uoa.gr ΠΕΡΙΛΗΨΗ Η έρευνα που αφορά την επαγγελµατική αποκατάσταση πτυχιούχων µε αναπηρίες των Παιδαγωγικών Τµηµάτων του Εθνικού και Καποδιστριακού Πανεπιστηµίου Αθηνών στοχεύει στη διερεύνηση των επαγγελµατικών εµπειριών των πτυχιούχων των παραπάνω τµηµάτων και ειδικότερα των παραµέτρων εκείνων που επηρεάζουν την επιτυχή ή µη εύρεση εργασίας καθώς και τις εναλλακτικές διεξόδους που παρέχονται από την πολιτεία. 1. Εισαγωγή Οι ευεργετικές διατάξεις για την εισαγωγή χωρίς εξετάσεις στα Ανώτερα και Ανώτατα Εκπαιδευτικά Ιδρύµατα αυξάνουν τη δυνατότητα φοιτητών µε αναπηρίες και χρόνιες παθήσεις στην τριτοβάθµια εκπαίδευση (βλ. άρθρο 12 του ν.2690/1988 και ΦΕΚ 482Β της 6/4/2000). Οι διατάξεις αυτές δεν εγγυούνται όµως και την ισοτιµία της συµµετοχής των φοιτητών µε αναπηρίες καθώς αυτή απαιτεί µια σειρά από προϋποθέσεις ικανές να προωθήσουν την εκπαιδευτική και κοινωνική ένταξη (Ζώνιου-Σιδέρη, 2000, 1996). Αρκετές από τις προϋποθέσεις αυτές είναι ειδικές και διαµορφώνονται ανάλογα µε το είδος της αναπηρίας (λ.χ. προσβασιµότητα, ειδικός υλικοτεχνικός εξοπλισµός, εναλλακτικές µορφές επικοινωνίας), κάποιες όµως προϋποθέσεις αφορούν το σύνολο του φοιτητικού πληθυσµού (λ.χ. συµβουλευτικά κέντρα, κέντρα επαγγελµατικής αποκατάστασης, βιβλιοθήκες, εργαστήρια) (βλ. Ψύλλα κ.ά., 2003, Leicester και Lovell, 1994, Hurst, 1993, Brock, 1991). 9 ο Συνέδριο Παιδαγωγικής Εταιρείας Κύπρου 769

Α. Ζώνιου Σιδέρη κ.ά. ύο είναι οι κεντρικές ερευνητικές κατευθύνσεις που αναφέρονται στη βιβλιογραφία. Αφενός, η πλειοψηφία των ερευνών εξετάζουν τις εµπειρίες των φοιτητών/τριών κατά τη διάρκεια των σπουδών τους. Οι έρευνες αυτές περιγράφουν λεπτοµερειακά το βαθµό της εκπαιδευτικής ένταξης των φοιτητών/τριών µε αναπηρίες που φοιτούν τη δεδοµένη στιγµή στην τριτοβάθµια εκπαίδευση και καταγράφουν τις εκπαιδευτικές και άλλες ανάγκες που απαιτούνται για την κατοχύρωση της ισότιµης φοίτησής τους (βλ. Κωσταρίδου-Ευκλείδη, 2002, Σπανδάγου, 1999, Καλατζή-Αζίζι και Τζιναρέλης, 1994). Αφετέρου, ένας µικρός αριθµός ερευνών παρουσιάζουν προσπάθειες επαγγελµατικής ετοιµότητας και αποκατάστασης φοιτητών µε αναπηρίας σε συγκεκριµένα ιδρύµατα (Πολεµικός και Μακαρή, 2003). Σκοπός της παρούσας έρευνας είναι να διερευνήσει την επαγγελµατική αποκατάσταση των πτυχιούχων µε χρόνιες παθήσεις και αναπηρίες που έχουν αποφοιτήσει από τα δύο Παιδαγωγικά Τµήµατα του Πανεπιστηµίου Αθηνών στα είκοσι περίπου χρόνια λειτουργίας τους. Τα δύο Παιδαγωγικά Τµήµατα επιλέχθηκαν για την έρευνα αυτή καθώς είναι δηµοφιλή στις προτιµήσεις των φοιτητών µε αναπηρίες που εισάγονται σε αυτά µε ή χωρίς εξετάσεις (ανεπίσηµα στοιχεία από τις γραµµατείες των τµηµάτων και από την προσωπική εµπειρία των διδασκόντων) καθώς ο διορισµός στη δηµόσια εκπαίδευση των εκπαιδευτικών µε αναπηρίες και χρόνιες παθήσεις πριµοδοτείται στα πλαίσια της υπάρχουσας κοινωνικής πολιτικής που προωθεί τη θετική διάκριση. Επιπλέον, το αντικείµενο και περιεχόµενο των σπουδών των Παιδαγωγικών Τµηµάτων που περιλαµβάνει και την Ειδική Αγωγήαποτελεί ένα επιπρόσθετο λόγο επιλογής των φοιτητών. Συνοπτικά οι στόχοι της έρευνας είναι: o Η καταγραφή της πορείας της επαγγελµατικής αποκατάστασης των πτυχιούχων µε αναπηρίες, o Η ανάλυση των παραµέτρων εκείνων που επηρεάζουν την επαγγελµατική αποκατάσταση των αποφοίτων δίνοντας έµφαση στην απασχόληση στο αντικείµενο του πτυχίου, την υποαπασχόληση, ετεροαπασχόληση και ανεργία, και o Η διερεύνηση των τυχόν οµοιοτήτων και διαφορών σε διαφορετικές κατηγορίες αναπηρίας και χρόνιων παθήσεων καθώς και του βαθµού που επηρεάζουν την πανεπιστηµιακή φοίτηση και την επαγγελµατική αποκατάσταση. Η εισήγηση αυτή παρουσιάζει µέρος των ευρηµάτων της έρευνας και ειδικότερα εκείνα που αφορούν τους πτυχιούχους µε αναπηρίες και χρόνιες παθήσεις οι οποίοι εργάζονταν κατά την περίοδο διεξαγωγής της έρευνας. 2. Μεθοδολογία Για τη συλλογή των δεδοµένων της παρούσας έρευνας σχεδιάστηκαν δύο ερωτηµατολόγια εκ των οποίων το ένα απευθύνεται στους απόφοιτους των Παιδαγωγικών Τµηµάτων που τη 9 ο Συνέδριο Παιδαγωγικής Εταιρείας Κύπρου 770

Επαγγελµατική Aποκατάσταση Aναπήρων περίοδο διεξαγωγής της έρευνας εργάζονται και το άλλο σε εκείνους που είναι άνεργοι. Και τα δύο ερωτηµατολόγια καλύπτουν κοινές θεµατικές περιοχές, διαφοροποιούνται όµως ως προς τις ερωτήσεις εκείνες που αφορούν τις εµπειρίες των πτυχιούχων σε θέµατα εργασίας και ανεργίας. Οι κοινές θεµατικές περιοχές των ερωτηµατολογίων είναι: o Στοιχεία ταυτότητας των ερωτηθέντων o Η φοίτηση στην Τριτοβάθµια Εκπαίδευση o Η εργασιακή τους εµπειρία o Η οικονοµική τους κατάσταση o Οι θέσεις τους σχετικά µε την υπάρχουσα κοινωνική πολιτική Ο εντοπισµός του δείγµατος για τη συγκεκριµένη έρευνα βασίστηκε στα στοιχεία που συλλέχθηκαν από τις Γραµµατείες των δύο Παιδαγωγικών Τµηµάτων και αφορούν φοιτητές/τριες που εγγράφηκαν άνευ εξετάσεων σε ποσοστό 3% επί του συνόλου των εισαχθέντων φοιτητών. Η έλλειψη καταγεγραµµένων στοιχείων για τους φοιτητές/τριες µε αναπηρίες ή χρόνιες παθήσεις που εγγράφονται µετά από εξετάσεις, -παρόλο που από την εµπειρία µας γνωρίζουµε τέτοιες περιπτώσεις φοιτητών/τριων- κάνει µια συστηµατική καταγραφή του πραγµατικού συνόλου των φοιτητών µε αναπηρίες ή χρόνιες παθήσεις αδύνατη. Στη διεθνή βιβλιογραφία αναφέρονται αντίστοιχες µεθοδολογικές δυσκολίες καθώς τα ελλιπή στατιστικά στοιχεία όπως και η επιφύλαξη κάποιων ατόµων µε αναπηρίες να γνωστοποιήσουν την αναπηρία τους όταν δεν είναι απαραίτητο, δυσχεραίνουν την καταγραφή της υπάρχουσας κατάστασης τόσο κατά τη διάρκεια της φοίτησης στην Τριτοβάθµια Εκπαίδευση όσο και της µετέπειτα επαγγελµατικής τους αποκατάστασης (Riddell κ.ά., 2005, Hurst, 1996). Σύµφωνα µε τα υπάρχοντα στοιχεία, στο Παιδαγωγικό Τµήµα ηµοτικής Εκπαίδευσης (ΠΤ Ε) εγγράφηκαν, κατά τα ακαδηµαϊκά έτη 1984-85 έως και 1999-2000, 254 φοιτητές/τριες µε αναπηρίες και χρόνιες παθήσεις. Από αυτούς αποφοίτησαν 114 άτοµα (44,9%). Στο Τµήµα Εκπαίδευσης και Αγωγής στην Προσχολική Ηλικία (ΤΕΑΠΗ) εγγράφηκαν από το 1987-88 και έως το 1999-2000, 225 φοιτητές/τριες και αποφοίτησαν 125 (55,7%). Συνολικά από τα δύο Τµήµατα αποφοίτησαν 239 φοιτητές/τριες µε αναπηρίες ή χρόνιες παθήσεις. Για τον εντοπισµό των 239 αποφοίτων ακολουθήθηκε η εξής διαδικασία. Αρχικά έγινε διασταύρωση των στοιχείων που συλλέχθηκαν από τις Γραµµατείες των Τµηµάτων ώστε να διαπιστωθεί εάν οι διευθύνσεις και τα τηλέφωνά τους ισχύουν. Από τους 239 αποφοίτους ήταν δυνατός ο εντοπισµός των 138. Ο εντοπισµός των υπολοίπων δεν ήταν δυνατός λόγω αλλαγής διεύθυνσης κατοικίας, τηλεφώνου, κλπ. Μετά από τηλεφωνική επικοινωνία µε τους αποφοίτους που εντοπίσθηκαν, έγινε ταχυδροµική αποστολή του αντίστοιχου ερωτηµατολογίου ανάλογα µε την εργασιακή τους κατάσταση. Μαζί µε το ερωτηµατολόγιο στάλθηκε και απαντητικός φάκελος µε προπληρωµένα ταχυδροµικά τέλη. 9 ο Συνέδριο Παιδαγωγικής Εταιρείας Κύπρου 771

Α. Ζώνιου Σιδέρη κ.ά. Ακολούθησε και δεύτερη τηλεφωνική προσέγγιση των αποφοίτων εκείνων οι οποίοι δεν επέστρεψαν τα συµπληρωµένα ερωτηµατολόγια. Στη δεύτερη αυτή φάση δόθηκε επίσης η δυνατότητα τηλεφωνικής συµπλήρωσης του ερωτηµατολογίου. Συνολικά συγκεντρώθηκαν 66 ερωτηµατολόγια εκ των οποίων 58 αφορούν εργαζόµενους πτυχιούχους και 8 άνεργους. Μετά τη συλλογή τους, τα δεδοµένα κωδικοποιήθηκαν και µια πρώτη ανάλυση πραγµατοποιήθηκε µε τη χρήση του στατιστικού πακέτου SPSS για τις Κοινωνικές Επιστήµες. 3. Παρουσίαση ευρηµάτων Παρουσίαση του δείγµατος Στην ενότητα αυτή παρουσιάζονται κάποια αρχικά ευρήµατα που αφορούν τους εργαζόµενους απόφοιτους των Παιδαγωγικών Τµηµάτων του Πανεπιστηµίου Αθηνών. Από τους 58 εργαζόµενους 22 (37,9%) είναι απόφοιτοι του Παιδαγωγικού Τµήµατος ηµοτικής Εκπαίδευσης (ΠΤ Ε) και 36 (62,1%) του Τµήµατος Εκπαίδευσης και Αγωγής στην Προσχολική Ηλικία (ΤΕΑΠΗ). Η ιδιαιτερότητα του Τµήµατος Εκπαίδευσης και Αγωγής στην Προσχολική Ηλικία στο οποίο φοιτούν στη συντριπτική τους πλειοψηφία γυναίκες επηρεάζει και την αντιπροσώπευση των δύο φύλων στο δείγµα. Έτσι από τους 58 απόφοιτους, µόνο οι δέκα είναι άνδρες και όλοι τους είναι απόφοιτοι του Παιδαγωγικού Τµήµατος ηµοτικής Εκπαίδευσης. Όσον αφορά τις ηλικίες που εκπροσωπούνται στο δείγµα το εύρος τους κυµαίνεται από 23 έως 39 ετών και άρα εκπροσωπούνται τόσο οι πρόσφατα αποφοιτήσαντες όσο και οι πρώτοι απόφοιτοι των Τµηµάτων αυτών. Πιο συγκεκριµένα, στις ηλικίες 23-29 κατατάσσονται 24 άτοµα, στις ηλικίες 30-35 κατατάσσονται 20 άτοµα και τέλος στις ηλικίες 36-39 ανήκουν 10 άτοµα, ενώ σε τέσσερις περιπτώσεις δεν ορίζεται η ηλικία. Επιπλέον, η πλειοψηφία των αποφοίτων (45 άτοµα) κατοικούν στην Αττική, ενώ αναφέρονται και άλλοι έξι νοµοί. Όσον αφορά το είδος της αναπηρίας ή χρόνιας πάθησης (βλ. πίνακα Ι) η πλειοψηφία των αποφοίτων πάσχουν από Μεσογειακή Αναιµία µε συνολικά 43 άτοµα να ανήκουν στην κατηγορία αυτή (75,4%) (σε µία περίπτωση δεν δηλώνεται το είδος της αναπηρίας). Όπως διαφαίνεται από τον πίνακα Ι, οι αισθητηριακές και κινητικές αναπηρίες που απαιτούν σύµφωνα µε τη βιβλιογραφία προσαρµογές στην προσβασιµότητα, µεθόδους διδασκαλίας, το εποπτικό και υλικοτεχνικό υλικό, κτλ κατά τη διάρκεια της φοίτησης στην Τριτοβάθµια Εκπαίδευση αποτελούν ένα µικρό ποσοστό επί του συνόλου του δείγµατος. 9 ο Συνέδριο Παιδαγωγικής Εταιρείας Κύπρου 772

Επαγγελµατική Aποκατάσταση Aναπήρων Πίνακας Ι: Κατηγορία αναπηρίας και Τµήµα Φοίτησης Κατηγορία ΠΤ Ε ΤΕΑΠΗ Σύνολο % (Ν=58) Κώφωση 3 0 3 5,2 Τύφλωση 1 1 2 3,4 Μεσογειακή 15 28 43 74,1 Αναιµία ιαβήτης 1 3 4 6,9 Υδροκεφαλία 1 0 1 1,7 Ρευµατοειδής 0 1 1 1,7 αρθρίτιδα Κακοήθη 0 1 1 1,7 νεοπλασία Σπαστική 0 1 1 1,7 Τετραπληγία Αιµορροφιλία 0 1 1 1,7 60% ή 67% 1 0 1 1,7 αναπηρία 22 36 58 100 Όπως υποστηρίζεται και στη βιβλιογραφία, ο µικρός αριθµός των φοιτητών µε αναπηρίες και το γεγονός ότι οι αναπηρίες που εκπροσωπούνται στο φοιτητικό πληθυσµό δεν είναι σταθερές από έτος σε έτος, είναι κάποιοι από τους λόγους που τα πανεπιστηµιακά ιδρύµατα προτάσσουν για την ολιγωρία τους να επενδύσουν στις απαραίτητες παρεµβάσεις που θα επέτρεπαν την ισότιµη συµµετοχή των φοιτητών αυτών (Riddell κ.ά., 2005, Hurst, 1993). Φοίτηση στην Τριτοβάθµια Εκπαίδευση Η συντριπτική πλειοψηφία των αποφοίτων δηλώνουν ότι επέλεξαν τα Παιδαγωγικά Τµήµατα από «ενδιαφέρον για το αντικείµενο» σπουδών (54 επιλογές). Στην ερώτηση αυτή που επέτρεπε την πολλαπλή επιλογή απαντήσεων πολύ κοντά σε προτίµηση είναι οι προτάσεις «δυνατότητα επαγγελµατικής αποκατάστασης» (36 επιλογές) και «ενθάρρυνση από το οικογενειακό περιβάλλον» (32 επιλογές), ενώ οι επιλογές «ενθάρρυνση από σύµβουλο επαγγελµατικού προσανατολισµού» (3 επιλογές) και «τυχαία επιλογή» (6 επιλογές) είναι χαµηλά στις προτιµήσεις των αποφοίτων. Οι απαντήσεις στην ερώτηση αυτή επιβεβαιώνουν την αρχική µας υπόθεση για τους λόγους επιλογής των Παιδαγωγικών Τµηµάτων. Όσον αφορά τη διάρκεια φοίτησης στα Παιδαγωγικά Τµήµατα, φαίνεται πως ένα µεγάλο ποσοστό των πτυχιούχων µε αναπηρίες ή χρόνιες παθήσεις ολοκλήρωσαν τις σπουδές τους σε εύλογο χρόνο, καθώς 24 (42,9%) άτοµα αποφοίτησαν στα τέσσερα χρόνια σπουδών και 17 (30,4%) στα πέντε χρόνια, σύµφωνα µε το χρόνο έναρξης και ολοκλήρωσης σπουδών. 9 ο Συνέδριο Παιδαγωγικής Εταιρείας Κύπρου 773

Α. Ζώνιου Σιδέρη κ.ά. Επιπλέον, οι απόφοιτοι που ολοκλήρωσαν τις σπουδές τους µε σχετική καθυστέρηση που κυµαίνεται από τα έξι έως τα έντεκα χρόνια- ανήκουν όλοι στην κατηγορία της Μεσογειακής Αναπηρίας και άρα το είδος της αναπηρίας ή της χρόνιας πάθησης δεν διαφαίνεται να αποτελεί για το δείγµα της έρευνας αυτής παράγοντα καθυστέρησης στην ολοκλήρωση των σπουδών. Ενδιαφέρον επίσης παρουσιάζουν οι απαντήσεις που δίνουν οι ίδιοι οι απόφοιτοι στην ερώτηση «Υπήρξε χρονική καθυστέρηση στην ολοκλήρωση των σπουδών σας;». Θετικά στην ερώτηση αυτή απαντούν 28 άτοµα (48,3%). Στην ερώτηση επιλογής για να δικαιολογήσουν τους λόγους καθυστέρησης ολοκλήρωσης σπουδών (µε δυνατότητα επιλογής µέχρι 3 απαντήσεις), οι απόφοιτοι τείνουν να επιλέγουν λόγους που συγκλίνουν µε το ιατρικό-προσωπικό µοντέλο (βλ. πίνακα ΙΙ). Πίνακας ΙΙ: Λόγοι καθυστέρησης στην ολοκλήρωση σπουδών Αιτιολόγηση Οικογενειακός/προσωπικός λόγος 11 Οικονοµικός λόγος 6 Θέµατα υγείας 14 Ακαδηµαϊκές απαιτήσεις του Τµήµατος 4 Έλλειψη πρόσθετης εκπαιδευτικής υποστήριξης από το Τµήµα 5 υσκολίες ως προς τον τρόπο διεξαγωγής των εξετάσεων (π.χ. οργάνωση προφορικών εξετάσεων, παρουσία διερµηνείας νοηµατικής γλώσσας, επιπλέον χρόνος γραπτής εξέτασης) Άλλος 5 Αριθµός απαντήσεων (Ν 28) Το ιατρικό-προσωπικό µοντέλο της αναπηρίας εστιάζει στο άτοµο και στους περιορισµούς που θέτει σε αυτό η όποια δυσλειτουργία ή έλλειµµα που ορίζεται ως αναπηρία. Σε αντίθεση µε το κοινωνικό µοντέλο που επικεντρώνεται στους περιορισµούς που θέτει η οργάνωση και λειτουργία της κοινωνίας στην ισότιµη συµµετοχή των αναπήρων. Σύµφωνα µε το κοινωνικό µοντέλο η αναπηρία κατασκευάζεται κοινωνικά και άρα η έλλειψη, για παράδειγµα, πρόσθετης εκπαιδευτικής υποστήριξης είναι ένας παράγοντας που δυνητικά µπορεί να λειτουργήσει ως παράγοντας «κατασκευής» αναπηρίας. Οι προσδοκίες των αποφοίτων από τα Πανεπιστηµιακά Τµήµατα διαφαίνεται και από τον τρόπο που αξιολογούν τις διάφορες πτυχές τις ακαδηµαϊκής ζωής (βλ. πίνακα ΙΙΙ). 5 9 ο Συνέδριο Παιδαγωγικής Εταιρείας Κύπρου 774

Επαγγελµατική Aποκατάσταση Aναπήρων Πίνακας ΙΙΙ: Αξιολόγηση της ακαδηµαϊκής ζωής Ανύπαρκτη Κακή Μέτρια Αρκετά Πολύ Άριστη Σύνολο καλή καλή Περιεχόµενο µαθηµάτων 0 1 8 26 16 3 54 Συνεργασία µε διδάσκοντες 4 4 17 21 5 6 57 Συνεργασία µε συµφοιτητές 2 1 7 17 20 10 57 Συνεργασία µε 1 2 10 21 12 9 55 γραµµατεία/διοίκηση του Τµήµατος Κτιριακές υποδοµές 3 24 24 6 0 0 57 Συγγράµµατα 1 4 19 25 8 4 56 Βιβλιοθήκες 5 7 18 16 6 4 56 Εργαστήρια 9 8 20 5 6 2 50 Πρακτική άσκηση 0 4 9 19 17 7 56 Πρόσθετη εκπαιδευτική υποστήριξη (βιβλία σε Braille ή ακουστικά βιβλία, διερµηνείς νοηµατικής γλώσσας, ειδικά λογισµικά προγράµµατα, κ.ά.) 24 6 6 2 1 0 39 Όπως φαίνεται από τον πίνακα ΙΙΙ, οι πιο αρνητικές τοποθετήσεις αφορούν τις κτιριακές υποδοµές των δύο Τµηµάτων, ενώ οι πιο θετικές τοποθετήσεις αφορούν στη συνεργασία µε συµφοιτητές πτυχή της ακαδηµαϊκής ζωής που δεν υπόκειται άµεσα στην οργάνωση και λειτουργία των Τµηµάτων. Επίσης, σχετικά θετική είναι η αξιολόγηση του περιεχοµένων των µαθηµάτων και της πρακτικής άσκησης. Ιδιαίτερο όµως ενδιαφέρον παρουσιάζει η τοποθέτηση των πτυχιούχων στην πρόσθετη εκπαιδευτική υποστήριξη καθώς µόνο 39 άτοµα (67,2% του συνόλου) απάντησαν και 24 εξ αυτών (61,5%) θεωρούν ότι είναι ανύπαρκτη. Επαγγελµατική αποκατάσταση Με την ολοκλήρωση των σπουδών τους οι απόφοιτοι των Παιδαγωγικών Τµηµάτων στην προσπάθειά τους για ανεύρεση εργασίας αποτάθηκαν στον ΟΑΕ (21 άτοµα), σε ιδιωτικούς φορείς εύρεσης εργασίας (9 άτοµα), στο ΥΠΕΠΘ (7 άτοµα), σε άλλους φορείς (9 άτοµα) και σε κανένα φορέα (9 άτοµα), ενώ κανένας δεν απευθύνθηκε σε Πανεπιστηµιακά γραφεία διασύνδεσης. Κατά την περίοδο συλλογής των δεδοµένων 51 απόφοιτοι εργάζονται στο δηµόσιο τοµέα, ενώ 5 εργάζονται στον ιδιωτικό τοµέα (2 άτοµα δεν απάντησαν). Η σύµβαση εργασίας των 40 εξ αυτών είναι πλήρης απασχόλησης, των 7 είναι µερικής απασχόλησης, 2 άτοµα απασχολούνται σε επιδοτούµενη απασχόληση και 5 άτοµα δηλώνουν άλλου τύπου απασχόλησης (4 άτοµα δεν απάντησαν). 9 ο Συνέδριο Παιδαγωγικής Εταιρείας Κύπρου 775

Α. Ζώνιου Σιδέρη κ.ά. Από τους εργαζόµενους πτυχιούχους 51 απασχολούνται σε εργασιακή θέση που σχετίζεται µε την εκπαίδευση, ενώ 7 εργάζονται σε επαγγελµατικό χώρο που δεν σχετίζεται µε την εκπαίδευση. Από τους 7 πτυχιούχους που δεν εργάζονται στην εκπαίδευση, 6 δηλώνουν ότι θα επιθυµούσαν να εργαστούν στο χώρο της εκπαίδευσης και 5 εξ αυτών αναφέρουν τη «δυσκολία ανεύρεσης εργασίας» ως λόγο που δεν εργάζονται στο χώρο αυτό. Όσον αφορά το κατά πόσο είναι ευχαριστηµένοι από την υπάρχουσα εργασιακή τους θέση, 4 απαντούν θετικά, ενώ 3 αρνητικά. Και οι 3 πτυχιούχοι που δεν είναι ικανοποιηµένοι από τη θέση εργασίας τους αναφέρουν ότι «η εργασία τους δεν συνάδει µε το αντικείµενο των σπουδών τους». Από τους 51 πτυχιούχους που εργάζονται στο χώρο της εκπαίδευσης, 40 (68,96%) εργάζονται σε γενικά δηµοτικά σχολεία ή νηπιαγωγεία, 2 εργάζονται σε δηµοτικούς βρεφονηπιακούς σταθµούς, και από 1 σε ειδικό σχολείο, τµήµα ένταξης, ιδιωτικό εκπαιδευτήριο, φροντιστήριο, και άλλο εκπαιδευτικό πλαίσιο (2 άτοµα δεν απάντησαν). Στην ερώτηση «Είστε ικανοποιηµένος από την υπάρχουσα εργασιακή σας θέση;» 40 (68,96%) απάντησαν θετικά, 9 αρνητικά, ενώ 9 δεν απάντησαν καθόλου. Οι αρνητικές απαντήσεις δόθηκαν από 5 εργαζόµενους στη γενική εκπαίδευση, τους 2 εργαζόµενους σε δηµοτικούς βρεφονηπιακούς σταθµούς, και 2 που δεν δηλώνουν το χώρο εργασίας τους. Στις πολλαπλές επιλογές (µέχρι 3 απαντήσεις) για αιτιολόγηση των λόγων έλλειψης ικανοποίησης από τον εργασιακό χώρο, οι επικρατέστερες απαντήσεις είναι οι «χαµηλές απολαβές» και το «είδος της σύµβασης εργασίας» (επιλέχθηκαν αντιστοίχως από 4 άτοµα) και «η εργασία µου µε περιορίζει ως προς την άσκηση του εκπαιδευτικού µου έργου» και «µου προκαλεί επαγγελµατική κόπωση» (επιλέχθηκαν από 3 άτοµα). Μόνο 5 από τους ερωτώµενους που εργάζονται στην εκπαίδευση επιθυµούν να εργαστούν σε άλλο εργασιακό χώρο εκτός της εκπαίδευσης µε κυριότερο λόγο αιτιολόγησης τις χαµηλές απολαβές στην υπάρχουσα εργασία (4 άτοµα). Οι λόγοι αιτιολόγησης της παραµονής στον εργασιακό χώρο της εκπαίδευσης για τους υπόλοιπους 46 εργαζόµενους παρουσιάζονται στον πίνακα IV. Οι τρεις επικρατέστερες επιλογές είναι το «ενδιαφέρον για το αντικείµενο εργασίας» µε 43 επιλογές, το «ωράριο εργασίας» µε 35 επιλογές (εκ των οποίων 13 είναι απόφοιτοι του ΠΤ Ε και 22 του ΤΕΑΠΗ) και η «µονιµότητα» µε 20 επιλογές (εκ των οποίων 15 κατέχουν οργανική θέση, 4 είναι αναπληρωτές, 1 αορίστου χρόνου). 9 ο Συνέδριο Παιδαγωγικής Εταιρείας Κύπρου 776

Επαγγελµατική Aποκατάσταση Aναπήρων Πίνακας ΙV: Λόγοι παραµονής στο χώρο της εκπαίδευσης Σύνολο επιλογών 159 % Ν=46 Ενδιαφέρον για το αντικείµενο 43 93,5 εργασίας Οικονοµικές απολαβές 18 39,1 Εργασιακό περιβάλλον 12 26,1 Ωράριο εργασίας 35 76,1 Μονιµότητα 20 43,5 Πρακτικοί λόγοι (τόπος κατοικίας, 3 6,5 µετακινήσεις κλπ.) υνατότητα προσφοράς στο 5 10,9 κοινωνικό σύνολο Επαφή και αλληλεπίδραση µε 12 26,1 µαθητές και συναδέλφους Άλλος 11 23,9 Όπως φαίνεται από τα παραπάνω η επιλογή των Παιδαγωγικών Τµηµάτων µε κριτήρια το αντικείµενο σπουδών αλλά και τη δυνατότητα επαγγελµατικής αποκατάστασης, συµβάλει στη διαµόρφωση της επαγγελµατικής ικανοποίησης κυρίως υπό το πρίσµα του «περιεχοµένου εργασίας-ωραρίου-µονιµότητας» που αποτελούν κεντρικά χαρακτηριστικά του επαγγέλµατος του εκπαιδευτικού στην ελληνική πραγµατικότητα. Τα τρία αυτά χαρακτηριστικά είναι κοινά τόσο για τους εκπαιδευτικούς µε αναπηρίες και χρόνιες παθήσεις όσο και για τους εκπαιδευτικούς χωρίς αναπηρίες. Ενδιαφέρον παρουσιάζουν και χρήζουν περαιτέρω διερεύνησης οι λόγοι για τους οποίους οι επιλογές της «επαφής και αλληλεπίδρασης µε µαθητές και συναδέλφους» (12 επιλογές) και «προσφοράς στο κοινωνικό σύνολο» (5 επιλογές) δεν είναι σηµαντικές για την επαγγελµατική ικανοποίηση. Γενικές απόψεις Οι δύο τελευταίες ερωτήσεις που παρουσιάζονται αφορούν το σύνολο του δείγµατος εργαζόµενους ή µη στο χώρο της εκπαίδευσης. Στην ερώτηση του κατά πόσο πιστεύουν ότι «κατά την τελευταία δεκαετία η πολιτεία έχει προωθήσει τα ζητήµατα που αφορούν την επαγγελµατική αποκατάσταση ατόµων µε αναπηρία», 35 (60,3%) εκπαιδευτικοί απαντούν αρνητικά, ενώ 23 (39,7%) θετικά. Ο πίνακας V παρουσιάζει την αιτιολόγηση των θετικών και αρνητικών απαντήσεων (πολλαπλές επιλογές µέχρι 3 απαντήσεις). 9 ο Συνέδριο Παιδαγωγικής Εταιρείας Κύπρου 777

Α. Ζώνιου Σιδέρη κ.ά. Πίνακας V: Τοµείς προώθησης ή µη ζητηµάτων επαγγελµατικής αποκατάστασης αναπήρων Τοµείς προώθησης (θετική Τοµείς έλλειψης απάντηση) προώθησης (αρνητική απάντηση) Σύνολο επιλογών 72 % Ν=23 Σύνολο επιλογών % Ν=35 Νοµοθετικός τοµέας 11 47,8 14 40 Εφαρµογή της υπάρχουσας 9 39,1 13 37,1 νοµοθεσίας Ευαισθητοποίηση και ενηµέρωση εργοδοτών 7 30,4 21 60 11 47,8 17 48,6 Εφαρµογή προγραµµάτων υποστήριξης της επαγγελµατικής αποκατάστασης αναπήρων Εφαρµογή προγραµµάτων περαιτέρω 3 13,0 1 2,8 επαγγελµατικής εξειδίκευσης Αξιοποίηση κρατικών και 8 34,8 8 22,8 Ευρωπαϊκών πόρων Ενθάρρυνση του ιδιωτικού τοµέα µε 9 39,1 9 25,7 επιδοτούµενες θέσεις εργασίας Ενθάρρυνση του δηµόσιου τοµέα µε 12 52,2 12 34,3 επιδοτούµενες θέσεις εργασίας Ενίσχυση προγραµµάτων 2 8,7 2 5,7 επαγγελµατικής καθοδήγησης Άλλο 0 0 0 0 Όπως διαφαίνεται από τον παραπάνω πίνακα, στη θετική προσέγγιση της προώθησης των θεµάτων που αφορούν στα άτοµα µε αναπηρίες η «η ενθάρρυνση του δηµόσιου τοµέα µε επιδοτούµενες θέσεις εργασίας» επιλέγεται από 12 άτοµα, ενώ στην αρνητική προσέγγιση επιλέγεται µε µεγάλη διαφορά η έλλειψη «ευαισθητοποίησης και ενηµέρωσης εργοδοτών» (21 άτοµα). Τέλος, στην ανοικτή ερώτηση «αναφέρετε συνοπτικά τις µελλοντικές σας επαγγελµατικές προσδοκίες» (βλ. πίνακα VI), οι επικρατέστερες απαντήσεις είναι η µονιµοποίηση (23 άτοµα) και οι περαιτέρω σπουδές (17 άτοµα). 9 ο Συνέδριο Παιδαγωγικής Εταιρείας Κύπρου 778

Επαγγελµατική Aποκατάσταση Aναπήρων Πίνακας VI: Μελλοντικές επαγγελµατικές προσδοκίες Σύνολο επιλογών 71 Μονιµοποίηση 23 Μεταπτυχιακά/Μετεκπαίδευση 17 Βελτίωση συνθηκών εργασίας 9 Είµαι ικανοποιηµένος/καµία 5 προσδοκία Χωρίς απάντηση 5 Μεγαλύτερες οικονοµικές 4 απολαβές Εργασία σχετική µε το αντικείµενο 3 σπουδών Πρόωρη συνταξιοδότηση 2 Υγεία 2 Λιγότερη εργασία 1 Συµπερασµατικά, 51 άτοµα του συνολικού δείγµατος εργάζονται στο δηµόσιο τοµέα, εκ των οποίων οι 49 στο χώρο της εκπαίδευσης. Από τους 51 εργαζόµενους στην εκπαίδευση, οι 25 έχουν οργανική θέση, 17 είναι αναπληρωτές, 1 ωροµίσθιος, 2 εργάζονται µε σύµβαση έργου, 2 είναι αορίστου χρόνου και 3 αυτοαπασχολούµενοι (1 άτοµο δεν απάντησε). Η αβεβαιότητα που χαρακτηρίζει το είδος σύµβασης εργασίας των µισών εργαζοµένων στην εκπαίδευση αντιδιαστέλλεται µε την επιλογή του επαγγέλµατος του εκπαιδευτικού µε κριτήριο την µονιµότητα. Είναι φανερό πως οι εκπαιδευτικοί µε αναπηρίες και χρόνιες παθήσεις, παρόλη την ύπαρξη της πολιτικής θετικής διάκρισης στις διαδικασίες πρόσληψης και διορισµού, αντιµετωπίζουν κοινά επαγγελµατικά ζητήµατα µε το σύνολο του κλάδου των εκπαιδευτικών. Η κάλυψη των ζητηµάτων αυτών φαίνεται να υπερισχύει των όποιων ιδιαίτερων ή ειδικών θεµάτων που άπτονται της αναπηρίας ή της χρόνιας πάθησής τους. 4. Επίλογος Η εισήγηση αυτή παρουσιάζει αρχικά ευρήµατα σχετικά µε την επαγγελµατική αποκατάσταση των αποφοίτων µε αναπηρίες ή χρόνιες παθήσεις των δύο Παιδαγωγικών Τµηµάτων του Εθνικού και Καποδιστριακού Πανεπιστηµίου Αθηνών. Όπως περιγράφεται στην παρουσίαση των ευρηµάτων για την πλειοψηφία των αποφοίτων η επιλογή φοίτησης στα Παιδαγωγικά Τµήµατα είναι µια επιλογή βασισµένη τόσο στο ενδιαφέρον τους για το συγκεκριµένο αντικείµενο όσο και στις δυνατότητες εύρεσης εργασίας. Παρόλο που η πλειοψηφία του δείγµατος εργάζεται στο χώρο της εκπαίδευσης (51 άτοµα) η έλλειψη µονιµότητας και άρα και επαγγελµατικής ασφάλειας- επηρεάζουν το βαθµό 9 ο Συνέδριο Παιδαγωγικής Εταιρείας Κύπρου 779

Α. Ζώνιου Σιδέρη κ.ά. επαγγελµατικής ικανοποίησης των εκπαιδευτικών, των προσδοκιών τους για το µέλλον, αλλά και τον τρόπο προσέγγισής τους της κοινωνικής πολιτικής σε θέµατα αναπηρίας όπου εστιάζουν στη δηµιουργία και διατήρηση θέσεων εργασίας. ΒΙΒΛΙΟΓΡΑΦΙΑ Brock, S. (1991) More does not Mean Different: Access to Higher Education to Students with Disabilities, Journal of Access Studies, Vol. 6, No. 2. Ζώνιου-Σιδέρη, Α. (2000) «Η αναγκαιότητα της ένταξης: προβληµατισµοί και προοπτικές» στο Α. Ζώνιου-Σιδέρη (επιµ.) Ένταξη: Ουτοπία ή Πραγµατικότητα; Η εκπαιδευτική και πολιτική διάσταση της ένταξης µαθητών µε ειδικές ανάγκες, Ελληνικά Γράµµατα: Αθήνα. Ζώνιου-Σιδέρη, Α. (1996) Οι Ανάπηροι και οι Εκπαίδευσή τους: Μια Ψυχοπαιδαγωγική Προσέγγιση της Ένταξης, Ελληνικά Γράµµατα: Αθήνα. Hurst, A. (1996) Reflecting on researching disability and higher education στο Barton, L. (επιµ.) Disability and Society: Emerging Issues and Insights, Longman: London. Hurst, A. (1993) Steps Towards Graduation, Avebury: Aldershot. Καλατζή-Αζίζι, Α. (2003) «Υποστηρικτικές δράσεις στο Συµβουλευτικό Κέντρο Φοιτητών του Πανεπιστηµίου Αθηνών» στο Μ. Ψύλλα Κ. Μαυριγιαννάκη, Α. Βαζαίου, και Ο. Στασινοπούλου, (επιµ.) Άτοµα µε αναπηρίες στην τριτοβάθµια εκπαίδευση, Κριτική: Αθήνα. Καλατζή-Αζίζι, Α. και Τζιναρέλης, Γ. (1994) «Φοιτητές µε Ειδικές Ανάγκες που φοιτούν στο Πανεπιστήµιο Αθηνών» στο Μ. Καϊλα, Ν. Πολεµικού, και Γ. Φιλίππου (επιµ.) Άτοµα µε Ειδικές Ανάγκες, Τόµος Β, Ελληνικά Γράµµατα: Αθήνα. Κωσταρίδου-Ευκλείδη, Α. (2002) (επιµέλεια έκδοσης) Σπουδές και ζωή των νέων µε ειδικές ανάγκες στο πανεπιστήµιο: ιαπιστώσεις-προτάσεις, Επιτροπή Κοινωνικής Πολιτικής Α.Π.Θ.: Θεσσαλονίκη. Leicester, M. and Lovell, T. (1994) Equal Opportunities and University Practice; Race, Gender and Disability: a Comparative Perspective, Journal of Further and Higher Education, Vol. 18, No. 2. Πολεµικός, Ν. και Μπακαρή,. (2003) «Πρόγραµµα Leonardo Da Vinci «Ίσες Ευκαιρίες Απασχόλησης: άσκηση και υποστήριξη ατόµων µε ειδικές ανάγκες και εργοδοτών»- Τµήµα Προσχολικής Αγωγής και Εκπαιδευτικού Σχεδιασµού του Πανεπιστηµίου Αιγαίου» στο Μ. Ψύλλα Κ. Μαυριγιαννάκη, Α. Βαζαίου, και Ο. Στασινοπούλου, (επιµ.) Άτοµα µε αναπηρίες στην τριτοβάθµια εκπαίδευση, Κριτική: Αθήνα. 9 ο Συνέδριο Παιδαγωγικής Εταιρείας Κύπρου 780

Επαγγελµατική Aποκατάσταση Aναπήρων Riddell, S., Tinklin, T. και Wilson, A. (2005) Disabled Students in Higher Education; perspectives on widening access and changing policy, Routledge: London. Σιδηροπούλου- ηµακάκου,. και ηµητρόπουλος, Α (2000) «Επαγγελµατικός προσανατολισµός ατόµων µε ειδικές ανάγκες και ατόµων που κινδυνεύουν από κοινωνικό αποκλεισµό» στο Α. Ζώνιου-Σιδέρη (επιµ.) Άτοµα µε ειδικές ανάγκες και η ένταξή τους, Ελληνικά Γράµµατα: Αθήνα. Σπανδάγου, Η. (1999) «Η ένταξη των ανάπηρων φοιτητών στην ελληνική ανώτατη εκπαίδευση» στο Παγκόσµια Οργάνωση Προσχολικής Αγωγής-Ελληνική Επιτροπή ΜΕΤΑ-πτυχιακά: Εξελίξεις και προοπτικές στην προσχολική και πρωτοσχολική αγωγή (Κοντογιάννη, Α. επιµ.), Ελληνικά Γράµµατα: Αθήνα. Ψύλλα, Μ., Μαυριγιαννάκη, Κ., Βαζαίου, Α. και Στασινοπούλου, Ο. (2003) (επιµ.) Άτοµα µε Αναπηρίες στην Τριτοβάθµια Εκπαίδευση, Κριτική: Αθήνα. Το έργο συγχρηµατοδοτείται από το Ευρωπαϊκό Κοινωνικό Ταµείο και Εθνικούς Πόρους (ΕΠΕΑΕΚ ΙΙ) ΠΥΘΑΓΟΡΑΣ ΙΙ. 9 ο Συνέδριο Παιδαγωγικής Εταιρείας Κύπρου 781

Α. Ζώνιου Σιδέρη κ.ά. 9 ο Συνέδριο Παιδαγωγικής Εταιρείας Κύπρου 782