ΣΤΕΦΑΝΟΣ ΠΑΡΑΣΚΕΥΟΠΟΥΛΟΣ ΚΩΝΣΤΑΝΤΙΝΟΣ ΚΟΡΦΙΑΤΗΣ ΠΕΡΙΒΑΛΛΟΝΤΙΚΗ ΕΚΠΑΙΔΕΥΣΗ θεωριes και μεθοδοι ΘΕΣΣΑΛΟΝΙΚΗ 2003
ΠΕΡΙΒΑΛΛΟΝΤΙΚΗ ΕΚΠΑΙΔΕΥΣΗ θεωριες και μεθοδοι ΣΤΕΦΑΝΟΣ ΠΑΡΑΣΚΕΥΟΠΟΥΛΟΣ ΚΩΝΣΤΑΝΤΙΝΟΣ ΚΟΡΦΙΑΤΗΣ : Εκδόσεις Χριστοδουλίδη Α. & Π. Χριστοδουλίδη Ο.Ε. Κ.Μελενίκου 22 - Τ.Κ. 54635 Θεσσαλονίκη. Τηλ. 2310248486, Fax 2310248478 Ε-mail: info@xristodoulidi.gr www.xristodoulidi.gr ISBN: 960-8183-32-4 Απαγορεύεται η αναδημοσίευση και γενικά η αναπαραγωγή εν όλω, ή εν μέρει ή και περιληπτικά, κατά παράφραση ή διασκευή, του παρόντος έργου με οποιοδήποτε μέσο ή τρόπο, μηχανικό, ηλεκτρονικό, φωτοτυπικό και ηχογραφήσεως ή άλλως πως σύμφωνα με τους Ν.2387/1920, 4301/1929, τα Ν.Δ. 3565/56, 4254/62, 4264/75, Ν.100/74 και λοιπούς εν γένει κανόνες Διεθνούς Δικαίου, χωρίς προηγούμενη γραπτή άδεια του συγγραφέα και του εκδότη.
ΠΡΟ ΛΟ ΓΙ ΚΟ ΣΗ ΜΕΙΩ ΜΑ Οι αν θρώ πι νες κοι νω νί ες ε πη ρέ α σαν τα φυ σι κά συ στή μα τα, μέσω των τε χνι κών που α νέ πτυ ξαν. Ο βα σι κός στό χος και η λο γι κή της συ νε χούς διά δρα σης με τα ξύ φυ σι κών και κοι νω νι κών συ στη μά των τό σο σε βιο λο γι κό ό σο και σε γνω σιο λο γι κό ε πί πε δο ή ταν και εί ναι η κυ ριαρ χί α πά νω στη φύ ση και το ξε πέ ρα σμα των κα νό νων και των ο ρί ων λει τουρ γί ας της. Το εν δια φέ ρον δε, φαί νε ται να εί ναι ό χι τόσο η οι κο λο γι κή με λέ τη, ό σο το ι στο ρι κό α πο τέ λε σμα της σχέ σης αυ τής. Η πο ρεί α της κοι νω νι κο ποί η σης μέ σω της εκ παί δευ σης α πο τε λεί ου σια στι κά μια δια δι κα σί α κοι νω νι κής α να πα ρα γω γής και ε σω τε ρίκευ σης της κοι νω νι κής συ μπε ρι φο ράς, των τρό πων ε νέρ γειας και του συ στή μα τος α ξιών κά θε κοι νω νι κού συ στή μα τος στο συ γκε κρι μέ νο ι στο ρι κό χρό νο. Ποια μπο ρεί να εί ναι η σύν δε ση της πο ρεί ας αυ τής με μια δια δικα σί α α νά πτυ ξης δε ξιο τή των και στά σε ων οι ο ποί ες εί ναι α να γκαί ες για την κα τα νό η ση της συ νε χούς διά δρα σης και αλ λη λο συ σχέ τι σης με τα ξύ κοι νω νι κού και φυ σι κού πε ρι βάλ λο ντος ; Το ι σχύ ον σύ στη μα κοι νω νι κών α ξιών και οι ι σχύ ο ντες κα νό νες κοι νω νι κής συ μπε ρι φο ράς δη μιουρ γούν ά ρα γε τις προ ϋ πο θέ σεις α νάπτυ ξης ε νός νέ ου μα κρό πνο ου προ γράμ μα τος για την α να θε ώ ρη ση του τρό που προ σέγ γι σης των μα θη τών με το φυ σι κό, δο μη μέ νο και πο λι τι στι κό πε ρι βάλ λον, κα θώς και τη συ νει δη το ποί η ση της λει τουργί ας τους; Θα εί ναι ο γνω στι κός πυ ρή νας του προ γράμ μα τος αυ τού η οι κο λο γι κή ο πτι κή και οι σχε τι κές γνώ σεις; Τε λι κά, εί ναι ε πι δί ω ξη των ση με ρι νών κοι νω νιών η α να στο λή του ρυθ μού υ πο βάθ μι σης των φυ σι κών συ στη μά των ή ό χι ; Πι θα νόν οι α πα ντή σεις στα πα ρα πά νω ε ρω τή μα τα να φαί νο νται προ φα νείς. Για πολ λούς ό μως και η οι κο λο γί α δεν εί ναι προ φα νής ε πι στή μη; Για άλ λους τό σους οι αρ χές, οι στό χοι και το πε ριε χό μενο της Πε ρι βαλ λο ντι κής Εκ παί δευ σης δεν θε ω ρού νται προ φα νείς ; Ού τως ή άλ λως τα πα ρα πά νω δεν α πο τε λούν ζη τή μα τα γύ ρω α πό τα ο ποί α υ πάρ χει με γά λη σύγ χυ ση; Ί σως κά πο τε μά λι στα α πο τε λέ σουν θέ μα τα για συ ζή τη ση, μέ σα σε έ να κό σμο που η α να δια πραγ μά τευ ση των α ξιών μπαί νει σαν το α πα ραί τη το προ η γού με νο μιας σύγ χρο νης α να πτυ ξια κής πο ρεί ας.
Στο βι βλί ο αυ τό προ σπα θή σα με να διευ κρι νί σου με κά ποιες κύ ριες, κα τά τη γνώ μη μας, έν νοιες, αρ χές και θε ω ρί ες που ε πη ρέ α σαν την πο ρεί α της πε ρι βαλ λο ντι κής εκ παί δευ σης. Μια πο ρεί α που ξε κί νη σε κά που την δε κα ε τί α του 60 ό ταν το κί νη μα της προ ο δευ τι κής εκ παίδευ σης στη Δύ ση, γέν νη μα του προ ο δευ τι κού με τα μο ντερ νι σμού, ε πη ρε ά στη κε α πό την κρι τι κή ά πο ψη για την παι δα γω γι κή, θυ μή θη κε τον Hegel, ξα να διά βα σε τον Marx, μί λη σε με τον Freire, θύ μω σε με τον Lysenko, α γά πη σε τον Vygosky, ξε σκό νι σε τον Dewey και περ πάτη σε με τον Habermas. Ή ταν η ε πο χή του πο λέ μου στο Βιετ νάμ και των α ντι πο λε μι κών κι νη μά των, του Μά η του 68 και της ά νοι ξης της Πρά γας, των Χί πις και του Γού ντστοκ, του Σαρ τρ και του Τσε, της κα τά κτη σης της σε λή νης και της ευ ρύ τα της χρή σης της πυ ρη νι κής ε νέρ γειας. Η δια ε πο χή της α παρ χής του οι κο λο γι κού κι νή μα τος, που ε ξέ φρα ζε ί σως πε ρισ σό τε ρο την α νά γκη ε πι στρο φής στη φύ ση α πό έ να κό σμο που άλ λα ζε βί αια. Θα μπο ρού σα με να αν φερ θού με σε ό λα αυ τά αλ λά ο σκο πός αυ τού του βι βλί ου εί ναι να α πο τε λέ σει κυ ρί ως δι δα κτι κό βο ή θη μα και να μπο ρέ σει να δρά σει συ μπλη ρω μα τι κά με τα α ντί στοι χα που κυ κλο φο ρούν, έ τσι ώ στε ο α να γνώ στης, κυ ρί ως ο εκ παι δευ τι κός, να έ χει μί α πιο ο λο κλη ρω μέ νη ά πο ψη, και σε πολ λά ση μεί α την δι κή μας, για το συ γκε κρι μέ νο θέ μα. Για τα υ πό λοι πα ε πι φυ λασ σό μα στε για το ά με σο μέλ λον. Υ.Γ. Ευ χα ρι στού με ό σους βο ή θη σαν με την πα ρου σί α τους και α νέ χτη καν την α που σί α μας.
ΠΕΡΙΕΧΟΜΕΝΑ ΜΕ ΡΟΣ Ι: ΘΕ Ω ΡΙΕΣ ΚΑΙ ΜΕ ΘΟ ΔΟΙ... 9 ΑΝ ΘΡΩ ΠΟΣ ΚΑΙ ΠΕ ΡΙ ΒΑΛ ΛΟΝ...11 Ανθρώπινη ιστορία και περιβάλλον:μια ιστορία καταστροφών;. 12 Υ περ πλη θυ σμός... 16 Ε πάρ κεια τρο φι κών δια θέ σι μων και α γρο τι κή πα ρα γω γή... 17 Πό σι μο νε ρό... 17 Ε ξά ντλη ση ε νερ γεια κών πόρων... 18 Α τμο σφαι ρι κή ρύ παν ση και κλι μα τι κή αλλα γή... 19 Μεί ω ση της βιο ποι κι λό τη τας... 20 Υ πο βάθ μι ση πα ρά κτιων και θα λάσ σιων οι κο συ στη μάτων.. 21 Διαχείρηση απο βλή των... 21 Η οικολογική κρίση ως κοινωνικό φαινόμενο... 22 Πρόβλημα για ποιόν;... 24 Περί ηθικής... 25 Ο ρόλος της περιβαλλοντικής εκπαίδευσης... 26 ΕΚ ΠΑΙ ΔΕΥ ΤΙ ΚΕΣ ΘΕ Ω ΡΙΕΣ ΚΑΙ ΠΛΑΙ ΣΙΑ... 29 Το κοι νω νι κό πλαί σιο στη δια δι κα σία μα θη σης... 29 Περιβαλλοντική α γω γή ή εκ παί δευ ση;... 30 Η αλ λα γή συ με ρι φο ράς... 31 Εκ παι δευ τι κές θε ω ρίες... 32 Τα στάδια της νοητικής ανάπτυξης... 32 Κρι τι κη στη θε ω ρια του Piajet... 34 Η θεωρία της κοινωνικής ανάπτυξης του L.Vygotsky... 35 Ζώνη κεντρικής ή επικείμενης ανάπτυξης... 36 Μέθοδος Σκαλωσιάς (Wοοd, Bruner & Ross, 1976)... 36 Κοι νω νι κή θε ω ρία μα θη σης... 36 Κον στρου κτι βι σμός (Ε ποι κο δο μη τι σμός)... 38 Ο Bruner και ο εποικοδομητισμός... 39 Ο Piajet και ο εποικοδομητισμός... 39 Ένα μοντέλο για τη διαδικασία διδασκαλίας μάθησης... 40 Μοντελισμός και μεταμοντερνισμός... 43 Μεταμοντερνισμός... 43 Η κρι τι κή παι δα γω γι κή... 44
Ο Paulo Freire... 45 Η «Τραπεζική» και η «προ βλη μα τί ζου σα» αντί λη ψη για την εκ παί δευ ση... 47 Η θε ω ρία της δρα στη ριό τη τας (Activity Theory)... 48 Η α νά πτυ ξη κρι τι κής σκέ ψης... 49 Η α νάπτυξη κριτικής σκέψης μέσα από τη διαδικασία μάθησης... 51 Πε ρι βαλ λο ντι κός εγ γραμ μα τι σμός... 52 Λειτουργικός περιβαλλοντικός εγγραμματισμός... 52 Πολιτιστικός περιβαλλοντικός εγγραμματισμός... 53 Κριτικός περιβαλλοντικός εγγραμματισμός... 54 ΑΡ ΧΕΣ ΚΑΙ ΠΡΟ ΤΥ ΠΑ ΓΙΑ ΤΗΝ ΠΕ ΡΙ ΒΑΛ ΛΟ ΝΤΙ ΚΗ ΕΚ ΠΑΙ ΔΕΥ ΣΗ...55 Σχέση περιβάλλοντος και εκπαίδευσης... 55 Το πε ριε χό με νο της πε ρι βαλ λο ντι κής εκ παί δευ σης... 55 Διδακτικοί στόχοι και α ξιο λό γη ση... 56 Η α ξιο λό γη ση... 58 Τα βα σι κά πλαίσια και κείμενα για την περιβαλλοντική εκπαίδευση... 59 Χάρτης του Βελιγραδίου (1976)... 60 Διακύρηξη της Τυφλίδας (1977)... 60 Οι κατευθυντήριες γραμμές για την περιβαλλοντική εκπαίδευση... 61 Πρότυπα για την περιβαλλοντική εκπαίδευση... 62 1. Πρότυπο περιβαλλοντικής εκπαίδευσης (Stapp Cox, 1974)... 62 2. Στόxoι για την ανάπτυξη ενός προγράμματος σπουδων για την Π.Ε. (Hangerford Peyton Wilke, 1980)... 64 3.Πρότυπο περιβαλλοντικής εκπαίδευσης με ταξινομία εκπαιδευτικών στόχων (Ιozzi, Laveault, Marcinkowski, 1990)... 66 4. Πρότυπο βασικής πε ρι βαλ λο ντι κής εκ παί δευ σης (Marcinkowski, 1991)... 67 5. Πρό τυ πο εγ γραμ μα τι σμού στην πε ρι βαλ λο ντι κή εκ παί δευ ση (Roth, 1992)... 68 6. Πρό τυ πο της κοι νο πρα ξί ας για τη βα σι κή πε ρι βαλ λο ντι κή εκ παί δευ ση (Hangerford, Volk, Wilke, Champeau, Marcinkowski, May, Bluhm,
McKeown-Ice, 1994)... 69 7. Πρότυ πο του κέ ντρου πε ρι βαλ λο ντι κής εκ παί δευ σης του Wisconsin. (1992)... 70 8. Πρό τυ πο για την εκ παί δευ ση στη βιώ σι μη α νά πτυ ξη ( D.C.F.S.D.E. 1993)... 71 Περιεχόμενο προγραμμάτων σπουδών για την πε ρι βαλ λο ντι κή εκ παί δευ ση... 74 1. Βα σι κή εκ μά θη ση στην πε ρι βαλ λο ντι κή εκ παί δευ ση (1990)... 74 2. Ο δη γός δρα στη ριο τή των πε ρι βαλ λο ντι κής εκ παί δευ σης Σχέδιο προ γράμ μα τος σπου δών(1993)... 75 3. Βα σι κή εκ μά θη ση για τη βιο ποι κι λότη τα (WWF, 1999)... 75 4. Πρό τυ πο ε θνι κής ένω σης κα θη γη τών θε τικών επι στη μών της Α με ρι κής (Α να θε ω ρη μέ νη έκ δο ση) (NAAEE, 2000)... 76 ΠΡΟ ΣΕΓ ΓΙ ΣΕΙΣ ΣΤΗΝ ΠΕ ΡΙ ΒΑΛ ΛΟ ΝΤΙ ΚΗ ΕΚ ΠΑΙ ΔΕΥ ΣΗ...79 Θε τι κι στι κή/τε χνι κή προ σέγ γι ση... 81 Ερ μη νευ τι κή / πρα κτι κή προ σέγ γι ση... 81 Κρι τι κή προ σέγ γι ση... 82 Προ ο πτι κές σύν θε σης... 84 ΠΑΙΔΑΓΩΓΙΚΕΣ ΜΕΘΟΔΟΙ...91 Περιβαλλοντική εκπαίδευση: Μια πο ρεία προς την ε νερ γό μά θη ση... 91 Έρευ να δρά σης (action research)... 93 Μέ θο δος διεκ πε ραίω σης ε νος προ γράμ μα τος (Project method)... 95 Η ε πί λυ ση προ βλη μά των (problem solving)... 96 Με λέ τη μιας πε ριίπτω σης (Case Stydy)... 97 Υ πο κρι τι κή ρό λων- δρα μα το ποίη ση... 98 Συ νε ται ρι στι κή μά θη ση... 98 Οι σω κρα τι κοί διά λο γοι... 99 Brainstorming... 99 Συ ζήτη ση μέσα στην τά ξη - Συ ζή τη ση σε ο μά δες... 99 Προ σο μοιώ σεις σε η λε κτρο νι κό υ πο λο γι στή... 100 Αποσαφήνιση α ξιών (Values clarification)... 100 Χαρ το γράφη ση εν νοιών (Concept mapping)... 101
Το παι χνί δι... 102 Ε ποι κο δο μη τι κή προ σέγ γι ση της δι δα σκα λίας... 103 ΤΟ ΠΕ ΡΙ ΒΑΛ ΛΟΝ ΣΤΑ ΔΙ ΔΑ ΚΤΙ ΚΑ ΕΓ ΧΕΙ ΡΙ ΔΙΑ ΤΟΥ ΔΗ ΜΟ ΤΙ ΚΟΥ ΣΧΟ ΛΕΙ ΟΥ...105 Κα τη γο ρίες α νά λυ σης... 107 Α πο τε λέ σμα τα... 110 Συ ζήτη ση... 117 Τα νέ α βι βλί α της Ε και Στ Δη μο τι κού... 120 ΜΕ ΡΟΣ IΙ: ΕΚΠΑΙΔΕΥΤΙΚΟ ΥΛΙΚΟ... 125 ΕΙ ΣΑ ΓΩ ΓΗ...127 Α ΠΛΕΣ ΔΡΑ ΣΤΗ ΡΙΟ ΤΗ ΤΕΣ ΚΑΙ Α ΣΚΗ ΣΕΙΣ...129 Γνω ρι μi α με το έδα φος... 129 Έ δα φος - φυ τά - δια τρο φή... 133 Η α ποι κο δό μη ση των υ λι κών... 136 Α να κύκλω ση... 138 Πε ρί πα τος στο δάσος... 141 Ένα δέ ντρο ζη τά ει αυ λή (πα ρα μύ θι)... 142 Το δέ ντρο που έδι νε (πα ρα μύθι)... 143 Ο κύ κλος του νε ρού... 144 Η προ σαρ μο γή των ει δών... 145 Η τρο φι κή α λυ σί δα... 146 Ο ΛΟΚΛΗΡΩΜΕΝΕΣ Δ ΡΑΣΤΗΡΙΟ ΤΗ ΤΕΣ ΚΑΙ «ΠΡΟ ΓΡΑΜ ΜΑ ΤΑ»...149 Γνω ρι μί α των μα θη τών με το έ δα φος του δά σους... 149 Γνω ρι μί α των μα θη τών με τα δέ ντρα του δά σους... 154 Πό σο ξύ λο πα ρά γει έ να δά σος... 160 Το δά σος πε δί ο σύ γκρου σης συμ φε ρό ντων... 162 Βιοποικιλότητα ενός υγρότοπου... 163 Υγρότοποι και πολιτιστική κληρονομιά... 166 Υ γρότοποι (Παιχνίδια ρόλων)... 169 ΞΕΝΗ ΒΙ ΒΛΙΟ ΓΡΑ ΦΙΑ...173 ΕΛΛΗΝΙΚΗ ΒΙ ΒΛΙΟ ΓΡΑ ΦΙΑ...185