ΠΑΝΕΠΙΣΤΗΜΙΟ ΠΑΤΡΩΝ ΤΜΗΜΑ ΙΑΤΡΙΚΗΣ ΠΡΟΓΡΑΜΜΑ ΜΕΤΑΠΤΥΧΙΑΚΩΝ ΣΠΟΥΔΩΝ. Δημόσια Υγεία ΜΕΤΑΠΤΥΧΙΑΚΗ ΔΙΑΤΡΙΒΗ

ΠΑΝΕΠΙΣΤΗΜΙΟ ΠΑΤΡΩΝ ΤΜΗΜΑ ΙΑΤΡΙΚΗΣ ΠΡΟΓΡΑΜΜΑ ΜΕΤΑΠΤΥΧΙΑΚΩΝ ΣΠΟΥΔΩΝ Δημόσια Υγεία ΜΕΤΑΠΤΥΧΙΑΚΗ ΔΙΑΤΡΙΒΗ «Διερεύνηση της ποιότητας του αέρα σε εσωτερικούς χώρους του Πανεπιστημίου Πατρών και οι επιπτώσεις στην υγεία των εργαζομένων.» Μαντζούτσου Βασιλική Βιολόγος ΕΠΙΒΛΕΠΩΝ: Βανταράκης Απόστολος (Αν. Καθηγητής Υγιεινής του Τμήματος Ιατρικής) ΠΑΤΡΑ 2017

ΜΕΛΗ ΤΡΙΜΕΛΟΥΣ ΕΞΕΤΑΣΤΙΚΗΣ ΕΠΙΤΡΟΠΗΣ 1. Βανταράκης Απόστολος Επιβλέπων Καθηγητής Αναπληρωτής καθηγητής, Εργαστήριο Υγιεινής Τμήματος Ιατρικής, Πανεπιστημίου Πατρών 2. Γώγος Χαράλαμπος Μέλος Τριμελούς Επιτροπής Καθηγητής, Τμήματος Ιατρικής, Πανεπιστημίου Πατρών 3.Λεοτσινίδης Μιχαήλ Μέλος Τριμελούς Επιτροπής Αναπληρωτής καθηγητής, ΕργαστήριοΥγιεινής Τμήματος Ιατρικής, Πανεπιστημίου Πατρών

Πίνακας Περιεχομένων Περίληψη... 5 Λέξεις Φράσεις Κλειδιά... 5 ΓΕΝΙΚΟ ΜΕΡΟΣ... 6 1. ΚΕΦΑΛΑΙΟ 1 ο - Εισαγωγικές Έννοιες... 7 1.1. Τι είναι τα αιωρούμενα σωματίδια... 11 1.2. Ορισμοί μετρούμενων σωματιδιακών ρύπων... 12 1.3. Χημική σύσταση σωματιδίων... 12 1.4. Προέλευση αιωρούμενων σωματιδίων... 14 1.5. Κατάταξη αιωρούμενων σωματιδίων... 15 1.6. Ολικά αιωρούμενα στερεά (TSP)... 17 1.7. Χρόνος παραμονής των σωματιδίων στην ατμόσφαιρα... 21 1.8. Παράγοντες που επηρεάζουν τη συγκέντρωση των αιωρούμενων σωματιδίων στο εσωτερικό περιβάλλον... 24 1.9. Αιωρούμενα σωματίδια και ανθρώπινη υγεία... 28 1.10. Δευτερογενείς επιπτώσεις στην υγεία... 30 1.11. Όρια ενημέρωσης και συναγερμού για τα αιωρούμενα σωματίδια......30 1.12. Αερομεταφερόμενοι μικροοργανισμοί ΒΙΟAEROSOLS...35 1.13. Είδη παθογόνων και δυνητικά παθογόνων βακτηρίων... 355 1.14. Ολική μεσόφιλη χλωρίδα (ΟΜΧ)... 37 1.15 Όρια συναγερμού για την ΟΜΧ...38 ΕΙΔΙΚΟ ΜΕΡΟΣ... 411 Σκοπός Εργασίας... 422 2. ΚΕΦΑΛΑΙΟ 2ο ΥΛΙΚΑ ΚΑΙ ΜΕΘΟΔΟΙ... 433 2.1. Υλικά... 433 2.1.1. Σκεύη και εξοπλισμός... 433 2.1.2. Δειγματολήπτης SAS... 433 2.1.3. Αναλώσιμα... 455 2.1.4. Θρεπτικά υλικά και αντιδραστήρια... 455 2.1.5. Παρασκευή θρεπτικών υλικών και διαλυμάτων... 466 2.1.6. Nutrient Agar για ανίχνευση της ΟΜΧ (ολική μεσόφιλη χλωρίδα)...47 2.2. Μέθοδοι... 48 2.2.1. Μέθοδος δειγματοληψίας για την ανίχνευση της ΟΜΧ... 48 2.2.2. Μέθοδοι μικροβιολογικών αναλύσεων... 49 2.2.3. Άσηπτες μέθοδοι εργασίας... 490 2.2.4. Απολύμανση του εργαστηριακού χώρου... 490 2.2.5. Ορθός χειρισμός τρυβλίων... 500 2.2.6. Μέθοδος αποστείρωσης... 500 2.2.7. Μέθοδος καλλιέργειας σε στερεό θρεπτικό μέσο (pour plate)...52 2.2.8. Μικροβιολογικές αναλύσεις... 522 2.2.9. Σταθμικός προσδιορισμός αιωρούμενων σωματιδίων... 533 2.2.10. Φίλτρα / Υποδοχείς φίλτρων... 555 2.2.11. Δειγματοληψία και ζύγιση... 566 3. ΚΕΦΑΛΑΙΟ 3ο - Μεθοδολογικός σχεδιασμός Έρευνας... 611 3.1. Σχεδιασμός έρευνας... 611 3

3.2. Ορισμός Πληθυσμού Μέθοδος Δειγματοληψίας... 622 3.3. Μέθοδος επεξεργασίας και ανάλυσης δεδομένων... 624 4. ΚΕΦΑΛΑΙΟ 4ο - ΑΠΟΤΕΛΕΣΜΑΤΑ... 68 4.1. Περιγραφή των δειγματοληψιών... 68 4.2. Αποτελέσματα Ερωτηματολογίου... 700 4.3. Συγκριτική αξιολόγηση των αποτελεσμάτων Συσχετίσεις μεταβλητών...167 4.4. Συνοπτικά αποτελέσματα μετρήσεων... 173 4.5. Συνοπτικά Αποτελέσματα Ερωτηματολογίου... 1705 4.6. Συνοπτικά αποτελέσματα συσχετίσεων..183 5. ΚΕΦΑΛΑΙΟ 5 ο ΣΥΜΠΕΡΑΣΜΑΤΑ- ΣΥΖΗΤΗΣΗ - ΠΡΟΤΑΣΕΙΣ 18584 5.1. Συμπεράσματα... 17484 5.2. Συζήτηση - Προτάσεις για περαιτέρω έρευνα... 18670 Κεφάλαιο 6 ο - Βιβλιογραφία... 189191 Παράρτημα 1 - Ερωτηματολόγιο... 20198 Παράρτημα 2 - Πίνακες Μετρήσεων...204 4

Περίληψη Η ρύπανση του εσωτερικού αέρα αποτελεί σημαντικό πρόβλημα για τις αναπτυσσόμενες και ανεπτυγμένες βιομηχανικά χώρες παγκοσμίως καθόσον οι άνθρωποι ξοδεύουν κατά μέσο όρο το 80% με 90% του χρόνου τους σε εσωτερικό περιβάλλον. Η παρούσα εργασία αποτελεί μια μελέτη που έχει ως σκοπό την μέτρηση της συγκέντρωσης των αιωρούμενων σωματιδίων PM10 και της Ολικής Μικροβιακής Χλωρίδας σε επιλεγμένους εργασιακούς χώρους του Πανεπιστημίου Πατρών και την αποτίμηση της επίδρασης αυτών στην υγεία των εργαζομένων. Τα αποτελέσματα αυτά αποτελούν σημαντικά στοιχεία για την εκτίμηση της έκθεσης του πληθυσμού σε αιωρούμενα σωματίδια, τα οποία είναι ιδιαίτερα επικίνδυνα για την υγεία. Η μελέτη βασίστηκε σε δυο βασικούς άξονες: σε πραγματικές μετρήσεις και σε εκτιμήσεις των επιπτώσεων στην υγεία των εργαζομένων με την βοήθεια ερωτηματολογίου. Οι μετρήσεις πραγματοποιήθηκαν σε δεκαοκτώ (18) εργασιακούς χώρους του Πανεπιστημίου Πατρών με φωτομετρικό μετρητή αιωρούμενων σωματιδίων GSA 4000 και με τον φυγοκεντρικό δειγματολήπτη μικροβιακού φορτίου SAS 120. Επίσης έγινε καταγραφή της θερμοκρασίας και της σχετικής υγρασίας που επικρατούσαν στους ανωτέρω χώρους. Τα αποτελέσματα των μετρήσεων έδειξαν ότι οι συγκεντρώσεις των αιωρούμενων σωματιδίων PM10 και της ΟΜΧ βρίσκονται εντός των επιτρεπτών ορίων σύμφωνα με την κείμενη νομοθεσία. Η μέγιστη τιμή για τα αιωρούμενα σωματίδια παρατηρήθηκε στο Τμήμα Πολιτικών Μηχανικών, Εργαστήριο Τεχνολογίας και Αντοχής Υλικών (33,08 mg/m 3 ) και η ελάχιστη σημειώθηκε στο Τμήμα Ιατρικής, Εργαστήριο Υγιεινής (6,12 mg/m 3 ). Ομίως για την ΟΜΧ η μέγιστη τιμή σημειώθηκε στο Γραφείο Κλητήρων Κτίριο Α Πρυτανείας (32,33 mg/m 3 )αι η ελάχιστη σημειώθηκε στο Τμήμα Ιατρικής, Εργαστήριο Υγιεινής (3,67 mg/m 3 ). Τέλος η ανάλυση των ερωτηματολογίων έδειξε ότι η ποιότητα του εσωτερικού αέρα στους χώρους του πανεπιστημίου χαρακτηρίζεται από τους εργαζόμενους σχετικά καλή και δεν παρουσιάζονται ιδιαίτερα προβλήματα ωστόσο υπάρχει η δυνατότητα βελτίωσης των συγκεκριμένων εργασιακών χώρων. Λέξεις Φράσεις Κλειδιά Έλεγχος Ποιότητας, Ρύπανση Εσωτερικού Αέρα, Συγκέντρωση των αιωρούμενων σωματιδίων, Ολική Μικροβιακή Χλωρίδα (ΟΜΧ), 5

ΓΕΝΙΚΟ ΜΕΡΟΣ 6

1. ΚΕΦΑΛΑΙΟ 1 ο - Εισαγωγικές Έννοιες Η εσωτερική ατμοσφαιρική ποιότητα (IAQ) αποτελεί σημαντικό παράγοντα στα κτίρια, καθώς είναι άρρηκτα συνδεδεμένη με την υγεία και με την άνεση των ανθρώπων που ζουν και εργάζονται σε αυτό. Η ποιότητα του αέρα στο εσωτερικό των κτιρίων είναι λιγότερο ικανοποιητική από ότι η ποιότητα του εξωτερικού αέρα (Jones, 1999). Ο όρος εσωτερικός αέρας (IA) χρησιμοποιείται συνήθως στο εσωτερικό περιβάλλον μη βιομηχανικών κτιρίων, όπως κτίρια γραφείων, δημόσια κτίρια (σχολεία, νοσοκομεία, θέατρα, εστιατόρια, κλπ.) και ιδιωτικές κατοικίες. Η ρύπανση της ατμόσφαιρας των εσωτερικών χώρων αποτελεί σημαντικό πρόβλημα για τις αναπτυσσόμενες και τις βιομηχανικά αναπτυγμένες χώρες, με διαφορετική βέβαια φύση και αιτιολογία σε κάθε περίπτωση. Σύμφωνα με έρευνες, στις βιομηχανικά αναπτυγμένες χώρες οι άνθρωποι ξοδεύουν κατά μέσο όρο το 80 με 90 τοις εκατό του χρόνου τους στο εσωτερικό περιβάλλον (Εικόνα 1). Τα ποσοστά διαφοροποιούνται ελαφρώς ανάλογα με το είδος της πληθυσμιακής ομάδας. Για παράδειγμα οι νοικοκυρές, οι ηλικιωμένοι και τα παιδιά προσχολικής ηλικίας περνούν περισσότερες ώρες στο σπίτι, ενώ οι εργαζόμενοι μοιράζουν το χρόνο που περνούν σε εσωτερικούς χώρους ανάμεσα στο σπίτι, το χώρο εργασίας και τα μέσα μεταφοράς. Εφόσον οι άνθρωποι στις σύγχρονες κοινωνίες ξοδεύουν το μεγαλύτερο ποσοστό του χρόνου τους σε εσωτερικούς χώρους, είναι πολύ σημαντικό να ελέγχεται η ποιότητα του εσωτερικού περιβάλλοντος. Ο όρος «εσωτερικός αέρας-indoor air» χρησιμοποιείται συνήθως στο εσωτερικό περιβάλλον μη βιομηχανικών κτιρίων, όπως κτίρια γραφείων, δημόσια κτίρια (σχολεία, νοσοκομεία, θέατρα, εστιατόρια, κ.λπ.) και ιδιωτικές κατοικίες. Οι συγκεντρώσεις των μολυσματικών παραγόντων στον εσωτερικό αέρα αυτών των κτιρίων είναι συνήθως του ιδίου τύπου με εκείνους που εντοπίζονται στον υπαίθριο αέρα, ενώ είναι πολύ χαμηλότερες από εκείνους που εντοπίζονται στον αέρα στις βιομηχανικές εγκαταστάσεις. Πολλοί κάτοικοι ή εργαζόμενοι σε κτίρια εκφράζουν παράπονα για την 7

ποιότητα του αέρα που αναπνέουν, δημιουργώντας την ανάγκη για περαιτέρω διερεύνηση της κατάστασης. Η εσωτερική ατμοσφαιρική ποιότητα άρχισε να αναφέρεται ως πρόβλημα στο τέλος της δεκαετίας του 1960, αν και οι πρώτες μελέτες εμφανίστηκαν περίπου δέκα έτη αργότερα. Αν και θα φαινόταν λογικό να θεωρηθεί ότι η υψηλή ατμοσφαιρική ποιότητα βασίζεται στην παρουσία των απαραίτητων συστατικών στις κατάλληλες αναλογίες στον αέρα, στην πραγματικότητα ο χρήστης, μέσω της αναπνοής, είναι ο καλύτερος κριτής της ατμοσφαιρικής ποιότητας. Αυτό συμβαίνει διότι ο εισπνεόμενος αέρας γίνεται άμεσα αντιληπτός μέσω των αισθήσεων, δεδομένου ότι ο άνθρωπος είναι ευαίσθητος στα οσφρητικά και ερεθιστικά αποτελέσματα των μισών περίπου χημικών ενώσεων. Συνεπώς, εάν οι χρήστες ενός κτιρίου είναι στο σύνολό τους ικανοποιημένοι με τον αέρα, θεωρείται ότι είναι της υψηλής ποιότητας, ενώ εάν είναι ανικανοποίητοι, κακής ποιότητας. Σωστή ποιότητα αέρα σε ένα εσωτερικό χώρο σημαίνει συνθήκες υγείας και άνεσης για τα άτομα που ζουν και εργάζονται στο χώρο αυτό. Τα αυξημένα επίπεδα συγκεντρώσεων αέριων ρύπων και σωματιδίων σε εσωτερικούς χώρους μπορούν να ευθύνονται για πολλά προβλήματα υγείας. Για το λόγο αυτό η ανάγκη για τον έλεγχο της ποιότητας του αέρα είναι επιτακτική τα τελευταία χρόνια (Seppanen et al, 2004). Τα τελευταία χρόνια μεγάλος αριθμός επιδημιολογικών ερευνών αναφέρονται στην σημασία της ποιότητας εσωτερικών χώρων σε σχέση με την ανθρώπινη υγεία (WHO, 2005). 8

Εικόνα 1. Κατανομή χρόνου σε εσωτερικούς και εξωτερικούς χώρους (California, USA 1988, Δείγμα πληθυσμού 61% ηλικίας >11 ετών). Επιπλέον, η Υπηρεσία Προστασίας Περιβάλλοντος των ΗΠΑ (U.S.EPA), μεταξύ άλλων διεθνών οργανισμών, θεωρεί ότι η ατμοσφαιρική ρύπανση των εσωτερικών χώρων βρίσκεται ανάμεσα στις πρώτες 5 μεγαλύτερες απειλές για τη δημόσια υγεία. Οι συστηματικές μελέτες, που έγιναν σε ποικίλους εσωτερικούς χώρους, έδειξαν ότι η ποιότητα του αέρα μέσα σε σπίτια, γραφεία, μουσεία πολλές φορές είναι χειρότερη και από ότι είναι έξω από το κτίριο. Ειδικά για εργασιακούς χώρους, κακή ποιότητα της ατμόσφαιρας αντιστοιχεί, το λιγότερο, σε μειωμένη απόδοση του εργαζομένου (Drakou et al, 2001). Η ποιότητα αέρα εσωτερικών χώρων, αφορά κυρίως στις υψηλές συγκεντρώσεις επικίνδυνων ρυπογόνων παραγόντων όπως το ραδόνιο, το μονοξείδιο του άνθρακα, τις πτητικές οργανικές ενώσεις, το όζον, το διοξείδιο του θείου και τα αιωρούμενα σωματίδια. Τα σωματίδια, σε μελέτες σχετικές με την ατμοσφαιρική ρύπανση, είναι ένας πολύ ευρύς όρος που καλύπτει όλες τις ουσίες στην ατμόσφαιρα που δεν είναι αέρια. Τα σωματίδια είναι συνδυασμοί πολλών μορίων, μερικές φορές παρόμοιων και άλλες διαφορετικών μεταξύ τους. Περιλαμβάνουν σκόνη, σωματίδια καπνού, ιόντα, συμπλέγματα μορίων, κ.α. Εκτενής βιβλιογραφία υπάρχει για τη συγκέντρωση αιωρούμενων σωματιδίων σε εσωτερικούς χώρους, όπως σε κατοικίες (Lazaridis et al., 2006), χώρους εργασίας, όπως γραφεία (Gemenetzis et al., 2006),νοσοκομεία (Janssen et al., 9

2002) σχολεία (Ramachandran et al., 2005) και εκκλησίες (De Kok et al., 2004). Οι Lazaridis et al.(2006), μετά από σύγκριση της συγκέντρωσης αιωρούμενων σωματιδίων της ατμόσφαιρας με αυτήν κατοικιών στη μητροπολιτική περιοχή του Oslo, συμπέραναν ότι η σύσταση και συγκέντρωση των αιωρούμενων σωματιδίων στο περιβάλλον επηρεάζει σημαντικά τη σύσταση και συγκέντρωση των αιωρούμενων σωματιδίων στο εσωτερικό κτιρίων σε συνδυασμό με ανθρώπινες δραστηριότητες, όπως το κάπνισμα. Συστατικά της ατμόσφαιρας είναι, επίσης, τα αιωρούμενα σωματίδια βιολογικής προέλευσης (bioaerosols) τα οποία, σε συνδυασμό με χημικούς και φυσικούς παράγοντες, καθορίζουν την ποιότητα του αέρα. Αιωρούμενα σωματίδια βιολογικής προέλευσης έχουν βρεθεί συχνά εκτός από την ατμόσφαιρα και στο εσωτερικό κτιρίων (Kalogerakis et al., 2005). Αυτά μπορεί να περιλαμβάνουν γυρεόκοκκους, μικροοργανισμούς όπως ιούς, κύτταρα βακτηρίων, μυκήτων ή κυανοβακτηρίων και μικροφυκών, έντομα ή θραύσματα και προϊόντα τους (Lacey,1997). Ο Παγκόσμιος Οργανισμός Υγείας (WHO) έχει κατατάξει τα αιωρούμενα σωματίδια στην κορυφή της λίστας των επικίνδυνων αέριων ρύπων των αστικών περιοχών. Λαμβάνοντας υπόψη το γεγονός ότι οι πηγές προέλευσης των αιωρούμενων σωματιδίων χωρίζονται σε εσωτερικές και εξωτερικές, οι συγκεντρώσεις στο εσωτερικό περιβάλλον επηρεάζονται και από το εξωτερικό μέσω της κυκλοφορίας του αέρα, από πόρτες, παράθυρα, συστήματα εξαερισμού, κ.τ.λ. Επιπλέον, εσωτερικές πηγές μπορούν να αποτελέσουν το κάπνισμα, οι δραστηριότητες καθαρισμού, το μαγείρεμα, τα οικοδομικά υλικά, τα έπιπλα και η θέρμανση. Κάποια συμπτώματα στην ανθρώπινη υγεία που συνδέονται με την έκθεση σε αιωρούμενα σωματίδια είναι ο ερεθισμός των ματιών, της ρινικής κοιλότητας ή του λάρυγγα, τα αναπνευστικά προβλήματα, οι καρδιαγγειακές ασθένειες και ο καρκίνος. 10

1.1. Τι είναι τα αιωρούμενα σωματίδια Με τον όρο «αιωρούμενη σωματιδιακή ύλη» (particulate matter, PM) ή «αιωρούμενα σωματίδια» περιγράφουμε τα διεσπαρμένα στον αέρα, στερεά ή υγρά σωματίδια, με μέγεθος μεγαλύτερο από αυτό των απλών μορίων (περίπου 2*10-4 μm σε διάμετρο) αλλά μικρότερο από 500 μm. Τα αιωρούμενα σωματίδια προέρχονται από μια μεγάλη ποικιλία πηγών και έχουν ένα σημαντικό εύρος διαφορετικών μορφολογικών, χημικών, φυσικών και θερμοδυναμικών χαρακτηριστικών. Τα αιωρούμενα σωματίδια, τα οποία αποτελούν αντικείμενο μελέτης της παρούσας εργασίας, μπορούν να παραχθούν τόσο άμεσα όσο και δευτερογενώς μέσω ορισμένων μηχανισμών και χημικών αντιδράσεων και μπορούν να δράσουν ως μεταφορείς για διάφορα χημικά στοιχεία και ρύπους που προσκολλώνται επάνω τους (Λαζαρίδης, 2008). Υπάρχουν και τα αιωρούμενα σωματίδια που έχουν βιολογική προέλευση (βιοαεροζόλ) και σύμφωνα με το Αμερικάνικο Συνέδριο των Κυβερνητικών Βιομηχανικών Υγιεινολόγων ACGIH (American Conference of Governmental Industrial Hygienists) ορίζονται ως τα αερομεταφερόμενα σωματίδια, τα μεγάλα μόρια ή οι πτητικές ενώσεις που περιέχουν ζωή ή ζώντες οργανισμούς ή απελευθερώθηκαν από ζώντες οργανισμούς. Η εισπνοή αιωρούμενων σωματιδίων έχει συσχετισθεί μέσω επιδημιολογικών μελετών με αναπνευστικές δυσλειτουργίες και αλλεργικές εξάρσεις αλλά και καρδιακά προβλήματα, μέχρι και καρκίνο των πνευμόνων. Έχουν θεσπισθεί όρια στις συγκεντρώσεις των αιωρούμενων σωματιδίων στην ατμόσφαιρα για την προστασία της δημόσιας υγείας από τον Παγκόσμιο Οργανισμό υγείας (WHO) και την Yπηρεσία Προστασίας Περιβάλλοντος των Η.Π.Α. (ΕPA). 11

1.2. Ορισμοί μετρούμενων σωματιδιακών ρύπων Βάσει της κατάταξης των ολικών αιωρουμένων σωματιδίων κατά μέγεθος (χονδρόκοκκα και λεπτόκοκκα), και σε συσχέτιση με την διεισδυτικότητά τους στον ανθρώπινο οργανισμό (εισπνεύσιμα και αναπνεύσιμα), ορίσθηκαν οι δύο βασικές κατηγορίες μετρούμενων σωματιδιακών κλασμάτων, τα PM10 και τα PM2,5. Και τα δύο αυτά κλάσματα συμπεριλαμβάνονται στους ρύπους κριτήρια για την ποιότητα του αέρα και, τόσο στην Ευρώπη όσο και στις Η.Π.Α., έχουν ορισθεί ανώτερα επιτρεπτά όρια συγκέντρωσής τους στην εξωτερική ατμόσφαιρα. Γενικά, θεωρείται ότι τα ΡΜ10 ταυτίζονται με την κατηγορία των εισπνεύσιμων σωματιδίων και έχουν διάμετρο έως 10 μm. Ωστόσο, ο ορισμός αυτός δεν λαμβάνει υπόψη του το γεγονός ότι είναι αδύνατον να κατασκευασθεί δειγματολήπτης ικανός να λειτουργεί υπό μορφή βηματικής συνάρτησης, οπότε να αποκλείει τη συλλογή των σωματιδίων με αεροδυναμική διάμετρο παραπλήσια της επιθυμητής, ώστε να είναι δυνατόν να προσδιορισθούν σωματίδια μέχρι ή από μία διάμετρο και πέρα. Στην πράξη δηλαδή, τα ΡΜ10 περιλαμβάνουν και ένα περιορισμένο αριθμό σωματιδίων με μέγεθος μεγαλύτερο από 10 μm. Για το λόγο αυτό ο αυστηρός ορισμός, όπως αναφέρεται στις οδηγίες της Ευρωπαϊκής Ένωσης (Ε.Ε.), είναι : «ΡΜ10 νοούνται τα σωματίδια που διέρχονται δια στομίου επιλεγέντος μεγέθους, το οποίο συγκρατεί το 50 % των σωματιδίων αεροδυναμικής διαμέτρου 10 μm.» Αντίστοιχα, τα PM 2,5 ταυτίζονται με τα αναπνεύσιμα σωματίδια και ο σχετικός ορισμός της Ε.Ε. είναι: «ΡΜ2,5 νοούνται σωματίδια που διέρχονται δια στομίου επιλεγέντος μεγέθους, το οποίο συγκρατεί το 50 % των σωματιδίων αεροδυναμικής διαμέτρου 2,5 μm.» Την τελευταία δεκαετία, η ερευνητική δραστηριότητα επικεντρώνεται επίσης στην μελέτη ενός άλλου, μικρότερου σωματιδιακού κλάσματος. Πρόκειται για τα υπερλεπτόκοκκα σωματίδια (ultrafine particles, UFPs), δηλαδή τα σωματίδια με διάμετρο μικρότερη από 0.1 μm. Το συγκεκριμένο σωματιδιακό κλάσμα συνεισφέρει ελάχιστα στην ολική κατά 12

μάζα συγκέντρωση (λόγω του πολύ μικρού μεγέθους του), κυριαρχεί όμως στην κατά αριθμό συγκέντρωση (Woo et al. 2001,24 Keywood et al. 1999). Έχει παρατηρηθεί ότι σε αστικά κέντρα, όπου κυρίαρχη πηγή σωματιδί ων είναι η κυκλοφορία των οχημάτων, τα UFPs αποτελούν περισσό-τ ερο από το 90 % των συνολικών σωματιδίων της ατμόσφαιρας (Gramotnev & Ristovski 2004, Morawska et al. 2004, Thomas & Morawska 2002, Wahlin et al. 2001 Diapouli et al. 2008, Diapouli et al. 2007)). Χημική σύσταση σωματιδίων Σύμφωνα με τα συμπεράσματα σχετικών ερευνητικών μελετών, η μάζα των αιωρουμένων σωματιδίων αποτελείται από τις παρακάτω βασικές κατηγορίες συστατικών (Harrison & Yin 2000): Θειικά Νιτρικά Αμμωνιακά Χλωριόντα Οργανικό άνθρακα Στοιχειακό άνθρακα Γεωλογικά υλικά Βιολογικά υλικά Μέταλλα Ισχυρά οξέα Εικόνα 2. Αντιπροσωπευτική κατανομή αιωρουμένων σωματιδίων κατά μάζα και κυριότερα συστατικά (Watson et al 1998). 13

1.3. Προέλευση αιωρούμενων σωματιδίων Προέλευση από φυσικές πηγές Μεταφορά σωματιδίων σε μεγάλες αποστάσεις Έχει εκτιμηθεί ότι τα αέρια ρεύματα που παρασύρουν αιωρούμενα σωματίδια από την έρημο της Σαχάρας, μεταφέρουν 150 εκ. τόνους σκόνης ετησίως προς το βόρειο ημισφαίριο. Με τον ίδιο τρόπο εκτιμάται ότι μεταφέρονται 3,9 εκ. τόνοι σκόνης ετησίως από την έρημο της Σαχάρας προς τη βορειοδυτική περιοχή της Μεσογείου, εμφανής ως κόκκινη βροχή (Grivas et al. 2008). Τα σωματίδια που μεταφέρονται από την Σαχάρα είναι συνήθως χονδρόκοκκα. Η σύστασή τους εμφανίζει υψηλή περιεκτικότητα σε ασβεστίτη, με κάποιες ποσότητες γύψου, αργιλικών υλικών και μετάλλων. Επαναιώρηση σκόνης από το έδαφος Η επαναιώρηση της σκόνης από το χώμα οφείλεται σε μετεωρολογικούς μηχανισμούς, όπως είναι ο άνεμος, οι μεταβολές στη θερμοκρασία και η υγρασία. Η σκόνη αυτή είναι δυνατόν να μεταφερθεί από τον άνεμο. Η κατανομή της ως προς το μέγεθος εξαρτάται από το είδος της αρχικής πηγής (πέτρα, ορυκτό). Γενικά το μέγεθος κυμαίνεται μέσα στο εύρος 5-50 μm. Η χημική σύσταση της σκόνης από χώμα είναι όμοια με εκείνη της γεωλογικής πηγής (για παράδειγμα. δολομίτης, γύψος, xαλαζίας και αργιλικά πετρώματα). Η επίδραση των ανέμων σε χαλαρές επιφάνειες ξηρού χώματος έχει ως αποτέλεσμα να μεταφέρονται τα σωματίδια αυτά στον αέρα. Στις πόλεις, τέτοιου είδους εκτεθειμένες χωμάτινες επιφάνειες είναι μάλλον σπάνιες, ιδιαίτερα στις κεντρικές περιοχές. Υπάρχουν, όμως, αξιοσημείωτες ποσότητες σκόνης πάνω στους δρόμους και στα πεζοδρόμια. Η σκόνη αυτή προέρχεται από : την σκόνη που μεταφέρεται πάνω στα ελαστικά των οχημάτων, την σκόνη που καθιζάνει από την ατμόσφαιρα, την φθορά της επιφάνειας του ίδιου του δρόμου και 14

την σταδιακή αποσάθρωση τμημάτων του οχήματος, ιδιαίτερα των ελαστικών. Σύμφωνα με μελέτη που πραγματοποιήθηκε στην California για το έτος 1995, ο ρυθμός εκπομπής αιωρουμένων σωματιδίων PM10 από την επαναιώρηση σκόνης από τους δρόμους ήταν 12,9 ton/ημέρα για ασφαλτοστρωμένους δρόμους και 21,0 ton/ημέρα για μη ασφαλτοστρωμένους δρόμους (Magliano et al. 1999). Η ιπτάμενη τέφρα που εκπέμπουν τα ηφαίστεια είναι δυνατόν να αποτελέσει μια σημαντική τοπική πηγή σωματιδίων σε κοντινές πόλεις. 1.4. Κατάταξη αιωρούμενων σωματιδίων Κατάταξη με κριτήριο τον τρόπο σχηματισμού Ανάλογα με τον τρόπο σχηματισμού τους, τα αιωρούμενα σωματίδια κατατάσσονται σε: σκόνη, καπνό, ιπτάμενη τέφρα, αιθάλη, σπρέι ή ομίχλη. Τα πρώτα τέσσερα είναι στερεά και τα δύο τελευταία υγρά αερολύματα (Natural Resources Defense Council 1996b, Paterson 1995). Σκόνη: Μικρά στερεά σωματίδια που προκύπτουν από τη θραύση μεγαλύτερων μαζών κατά την διάρκεια διαδικασιών όπως σύνθλιψη, τριβή, έκρηξη. Τυπικό μέγεθος: 1 έως 10.000 μm Καπνός: Μικρά στερεά σωματίδια που προκύπτουν από την ατελή καύση οργανικών υλών όπως το κάρβουνο, ο καπνός ή το ξύλο. Τυπικό μέγεθος: 0,5 έως 1 μm. Ιπτάμενη τέφρα: Μικρά, μη καύσιμα ορυκτά ή μεταλλικά σωματίδια που εκπέμπονται από τις καπνοδόχους κατά τη καύση κάρβουνου. Τυπικό μέγεθος: 1 έως 1.000 μm.ονται από την συμπύκνωση ατμών στερεών υλικών, συχνά οξειδίων των μετάλλων (όπως είναι τα οξείδια του ψευδαργύρου και του μολύβδου) και στοιχειακό άνθρακα. Τυπικό μέγεθος: 0,03 έως 0,3 μm. 15

Σπρέι: Υγρά σωματίδια που μορφοποιούνται από το ράντισμα υγρών, όπως τα φυτοφάρμακα ή τα παρασιτοκτόνα. Τυπικό μέγεθος: 10 έως 1.000 μm. Ομίχλη: Υγρά σωματίδια ή σταγονίδια που δημιουργούνται από τη συμπύκνωση ατμών. Τυπικό μέγεθος: 0,1 έως 10 μm Κατάταξη ανάλογα με το μέγεθος Τα αιωρούμενα σωματίδια είναι δυνατόν να γίνουν το μέσο μεταφοράς διαφόρων χημικών στοιχείων και ενώσεων, καθώς και βιολογικών ρυπαντών, οι οποίοι απορροφώνται ή προσκολλούνται πάνω στα σωματίδια. Τα βασικά χαρακτηριστικά των αιωρούμενων σωματιδίων είναι το μέγεθος, η χημική τους σύσταση και η κατάσταση στην οποία βρίσκονται, υγρή ή στερεή (Λαζαρίδης, 2008). Υπάρχουν και τα αιωρούμενα σωματίδια που έχουν βιολογική προέλευση (βιοαεροζόλ) και σύμφωνα με το Αμερικάνικο Συνέδριο των Κυβερνητικών Βιομηχανικών Υγιεινολόγων ACGIH (American Conference of Governmental Industrial Hygienists) ορίζονται ως τα αερομεταφερόμενα σωματίδια, τα μεγάλα μόρια ή οι πτητικές ενώσεις που περιέχουν ζωή ή ζώντες οργανισμούς ή απελευθερώθηκαν από ζώντες οργανισμούς (Αναλύονται σε επόμενο κεφάλαιο). Αρχικά οι μετρήσεις των αιωρούμενων σωματιδίων αναφέρονταν στα ολικά σωματίδια TSP (Total Suspended Particulates) δίχως να γίνεται διαφοροποίηση αυτών ανάλογα με το μέγεθός τους. Τα TSP ποικίλουν γενικά σε μέγεθος από 0,01 μm έως και μερικές εκατοντάδες μm. Ωστόσο τα σωματίδια εκείνα με διαστάσεις άνω των 50 μm έχουν την τάση να επικάθονται στην επιφάνεια της γης πολύ εύκολα. Η προσέγγιση των σωματιδίων όμως εξελίχθηκε και χωρίστηκαν σε επιμέρους κατηγορίες, καθώς είχαμε την ανάπτυξη της τεχνολογίας και κυρίως την ανακάλυψη των διαφορετικών επιπτώσεων αυτών ανάλογα με την διάμετρό τους. Ο βασικός διαχωρισμός των σωματιδίων ανάλογα με το μέγεθος της διαμέτρου βοηθάει στο συσχετισμό του μεγέθους των αιωρούμενων σωματιδίων και με άλλες παραμέτρους, όπως για παράδειγμα το μηχανισμό σχηματισμού τους, το χρόνο παραμονής τους στην ατμόσφαιρα, τον πληθυσμό τους, τη μορφή τους, τις οπτικές ιδιότητες και τις επιπτώσεις στην υγεία των ανθρώπων. Οι περισσότερες 16

φυσικοχημικές ιδιότητες των ατμοσφαιρικών σωματιδίων (π.χ. όγκος, εμβαδόν επιφανείας, ταχύτητα καθίζησης, διάχυση κατά Brown κ.λπ.) επειδή εξαρτώνται από το μέγεθός τους και το σχήμα τους καθιστούν απαραίτητη τη χρήση ενός συντελεστή διόρθωσης ή τον ορισμό μιας ισοδύναμης διαμέτρου. Ο προσδιορισμός του μεγέθους τους γίνεται με την χρήση της ισοδύναμης διαμέτρου (equivalent diameter) όπου είναι η διάμετρος ενός σφαιρικού σωματιδίου που παρουσιάζει την ίδια αντίσταση στον αέρα με το υπό εξέταση σωματίδιο. Ανάλογα με το μέγεθος τους μπορούν να γίνουν αντιληπτά με το μάτι (μαύρος καπνός) ή είναι τόσο μικρά που γίνονται αντιληπτά μόνο με μικροσκόπιο. Για σφαιρικό σωματίδιο μπορεί να χρησιμοποιηθεί η φυσική του διάμετρος ενώ για σωματίδια άλλων σχημάτων μπορεί να γίνει χρήση της ισοδύναμης κατά όγκο διαμέτρου (volume equivalent diameter: dv) όπου είναι η διάμετρος ενός σφαιρικού σωματιδίου που έχει τον ίδιο όγκο με αυτά. Ακόμα μια χρήσιμη παράμετρος που εκφράζει το μέγεθος των σωματιδίων με ομοιόμορφο τρόπο είναι η ισοδύναμη αεροδυναμική διάμετρος (aerodynamic diameter: dae). Πρόκειται για τη διάμετρο μιας σφαίρας με πυκνότητα 1g/cm 3 όπου έχει την ίδια ταχύτητα εναπόθεσης με το υπό εξέταση σωματίδιο. Η αεροδυναμική διάμετρος είναι πολύ χρήσιμη γιατί σχετίζεται με το χρόνο παραμονής του σωματιδίου στην ατμόσφαιρα αλλά και με την απόθεση τους στο αναπνευστικό σύστημα. (Λαζαρίδης, 2010): Για σωματίδια διαμέτρου μικρότερη των 0,5μm χρησιμοποιείται η ισοδύναμη θερμοδυναμική διάμετρος (thermodynamically equivalent diameter: dth) που είναι η διάμετρος ενός σφαιρικού σωματιδίου με τον ίδιο συντελεστή διάχυσης με το υπό εξέταση σωματίδιο (Pillinis & Pandis, 1995). 1.5. Ολικά αιωρούμενα στερεά (TSP) Είναι ο όρος που δόθηκε στο σύνολο των αιωρούμενων στερεών σωματιδίων και σταγονιδίων. Τα TSP ποικίλουν γενικά σε μέγεθος από 0,01 μm έως και μερικές εκατοντάδες μm. Ωστόσο τα σωματίδια εκείνα με μέγεθος άνω των 50 μm έχουν την τάση να καθιζάνουν πολύ εύκολα. Τα ολικά αιωρούμενα σωματίδια διακρίνονται σε δύο τύπους σωματιδίων, οι οποίοι με τη σειρά τους ομαδοποιούνται σε επιμέρους κλάσματα. 17

Λεπτόκοκκα (fine particles): Αναφέρονται σαν μικροσκοπικά ή λεπτά σωματίδια με ισοδύναμη διάμετρο μικρότερη των 2,5μm. (Σε αυτή την κατηγορία εντάσσονται και τα νανοσωματίδια με διάμετρο από 1nm-100nm). Αυτά διακρίνονται σε δύο επιμέρους περιοχές: Υποκατηγορία πυρήνα (nuclei mode ή very fine nuclei). Τα σωματίδια στην περιοχή των πυρήνων (0,001-0,1μm) δημιουργούνται μέσω συμπύκνωσης ατμών κατά τη διάρκεια καύσεων ή μέσω πυρηνοποίησης και απομακρύνονται με συσσωμάτωση τους σε μεγαλύτερα σωματίδια. Η υποκατηγορία αυτή χωρίζεται στις επόμενες δύο ομάδες: Μεταβατικά σωματίδια πυρήνα (Aitken Nuclei). Αντιπροσωπεύει εκείνη την ομάδα των σωματιδίων πυρήνα που παρουσιάζει τοπικό μέγιστο στην κατανομή κατά πλήθος πάνω από τα 15 nm. Υπερλεπτόκοκκα σωματίδια πυρήνα (Ultra - fine Nuclei). Πρόκειται για τα υπόλοιπα σωματίδια πυρήνα. Τα σωματίδια αυτά παρουσιάζουν τοπικό μέγιστο στην κατανομή κατά πλήθος κάτω από τα 15 nm. Υποκατηγορία συσσώρευσης συσσώρευσης (accumulation mode). Τα σωματίδια στην περιοχή συσσώρευσης (0,1-2,5μm) προέρχονται από συσσωμάτωση σωματιδίων της περιοχής των πυρήνων ή από συμπύκνωση ατμών σε υπάρχοντα σωματίδια. Οι μηχανισμοί απομάκρυνσης στη περιοχή αυτή είναι λιγότερο αποτελεσματικοί και σαν συνέπεια εμφανίζουν μεγάλους χρόνους παραμονής στην ατμόσφαιρα. Αποτελούνται κυρίως από χημικές ενώσεις του θείου (S), από αμμωνιακά άλατα (ΝΗ4+), από μόλυβδο (Pb), νιτρικά ιόντα (ΝΟ3 - ) και από οργανική ύλη συμπεριλαμβανομένης και της αιθάλης. Ακόμα πάνω τους συμπυκνώνονται τοξικές ουσίες όπως πολυκυκλικές αρωματικές ενώσεις, αρσενικό (As), σελήνιο (Se), κάδμιο (Cd) και ψευδάργυρος (Zn) (Χαραλάμπους, 2011). Ο κυριότερος ρύπος αυτής της κατηγορίας είναι τα PM2,5 (διάμετρο ίση με 2,5μm ή λιγότερο). Τα PM2,5 προκύπτουν από πολλές και διαφορετικές πηγές, όπως από τα καυσαέρια, από εργοστάσια παραγωγής ηλεκτρικής ενέργειας, καθώς επίσης από οικιακές εστίες φωτιάς όπως τζάκια, φούρνοι κ.α. και για αυτό το λόγο η σύσταση τους ποικίλει. Δημιουργούνται ακόμα από αέρια πυρανάφλεξης, τα οποία μετατρέπονται με χημικό τρόπο σε σωματίδια. 18

Τα σωματίδια συσσώρευσης ομαδοποιούνται με τη σειρά τους σε: Σταγονίδια (droplet mode). Είναι δυνατόν να λάβουν χώρα αντιδράσεις υγρής φάσης μεταξύ σταγονιδίων μέσα σε νέφη ή ομίχλη ή παρουσία πολύ υψηλής σχετικής υγρασίας, επάνω στην επιφάνεια αιωρουμένων σωματιδίων. Η συσσωμάτωση που επέρχεται ως αποτέλεσμα, δημιουργεί την ομάδα των σταγονιδίων. Συμπυκνώματα (condensation mode). Πρόκειται για μικρότερα σωματίδια από τα προηγούμενα. Σχηματίζονται από τη συσσωμάτωση μη υγροσκοπικών σωματιδίων πυρήνα. Χοντρόκοκκα (coarse particle): Αναφέρονται σαν μεγάλα ή αδρά σωματίδια με ισοδύναμη διάμετρο μεγαλύτερη των 2,5μm. Εκπέμπονται στην ατμόσφαιρα κυρίως μέσω μηχανικών διεργασιών και λόγω των μεγάλων ταχυτήτων εναπόθεσης που εμφανίζουν, έχουν μικρό χρόνο παραμονής. Αποτελούνται κυρίως από σίδηρο (Fe), ασβέστιο (Ca) και πυρίτιο (Si). Ο κυριότερος ρύπος αυτής της κατηγορίας είναι τα PM10 (διάμετρο ίση με 10μm ή λιγότερο). Τα PM10 παράγονται γενικά ως τυχαίο υποπροϊόν των διαφόρων χημικών ή φυσικών διεργασιών. Μπορούμε να τα πάρουμε από την σκόνη που μεταφέρεται με τον άνεμο, από οχήματα που κινούνται σε χωματόδρομους, από μηχανήματα βιομηχανικών συμπιέσεων, λιωσίματος/αλέσματος και τροχισμού διαφόρων υλικών, κ.α. Γενικά σχηματίζονται υπό την επίδραση κυρίως μηχανικών δυνάμεων όπως η τριβή και η σύνθλιψη. Αποτελούνται από λεπτομερώς διαχωρισμένη ανόργανη ύλη, ορυκτά, όπως οξείδια του αργιλίου, πυρίτιο, σίδηρο και κάλιο. Τέλος ανάλογα με το μέγεθός τους τα σωματίδια εμφανίζουν διαφορετικές οπτικές ιδιότητες. 19

Εικόνα 3: Σύγκριση μεγέθους PM με τη διαμέτρου ενός κόκκου άμμου και μιας ανθρώπινη τρίχα. (Πηγή : www.thelancet.com) Κατάταξη με κριτήριο την διεισδυτικότητα στον ανθρώπινο οργανισμό Η συμπεριφορά των σωματιδίων μέσα στον ανθρώπινο οργανισμό (αναπνευστικό σύστημα, στομάχι) είναι θέμα που έχει απασχολήσει έντονα την επιστημονική κοινότητα, και που ακόμη μελετάται. Ωστόσο, τα μέχρι σήμερα συμπεράσματα φαίνονται να εντοπίζονται στις εξής υποομάδες των συνολικά αιωρούμενων σωματιδίων (TSP). Α) Εισπνεύσιμα σωματίδια (inhalable particles) Εισπνεύσιμα σωματίδια είναι τα αιωρούμενα σωματίδια που εισέρχονται στο ανώτερο σύστημα της αναπνευστικής οδού (ρινοφάρυγγας). Περιλαμβάνουν σωματίδια με διάμετρο έως 10 μm, καθώς η πλειοψηφία των σωματιδίων με διαμέτρους μεγαλύτερες από 10 μm κατακρατούνται στην στοματική και τη ρινική κοιλότητα. Β) Θωρακικά σωματίδια (thoracic particles) Τα θωρακικά σωματίδια αποτελούν το κλάσμα των εσπνεύσιμων σωματιδίων που καταφέρνουν να διαπερνούν το ανώτερο τμήμα της αναπνευστικής οδού (ρινοφάρυγγας). Θεωρείται ότι έχουν μέγεθος μικρότερο των 7 μm. Γ) Αναπνεύσιμα σωματίδια (respirable particles) Το σωματιδιακό κλάσμα με μέγεθος αεροδυναμικής διαμέτρου μικρότερο από 2,5 μm είναι το πιο σημαντικό από άποψη επιπτώσεων στην ανθρώπινη υγεία. Τα 20

σωματίδια αυτά καταφέρνουν γενικά να διεισδύσουν έως τα βάθη των πνευμόνων και για αυτό καλούνται αναπνεύσιμα (E.C. Technical Working Group on Particles 1996, Natural Resources Defense Council 1996b, Paterson 1995). Eικόνα 4. Διεισδυτικότητα των αιωρουμένων σωματιδίων στον ανθρώπινο οργανισμό. 1.6. Χρόνος παραμονής των σωματιδίων στην ατμόσφαιρα Βασικός παράγοντας που παίζει ρόλο στον χρόνο παραμονής των σωματιδίων στην ατμόσφαιρα είναι η ταχύτητα πτώσης αυτών. Η ταχύτητα πτώσης των αιωρούμενων σωματιδίων περιγράφεται από το νόμο του Stokes. Ο νόμος ισχύει για σωματίδια με διάμετρο μεγαλύτερη από την ελεύθερη διαδρομή των αερίων. Σύμφωνα με τον νόμο η οριακή ταχύτητα πτώσης των σωματιδίων στον αέρα είναι ανάλογη του τετραγώνου της ακτίνας τους, δηλαδή: όπου Uορ η οριακή ταχύτητα πτώσης των σωματιδίων, g η επιτάχυνση της βαρύτητας, d η πυκνότητα του σωματιδίου, d η πυκνότητα του μέσου πτώσης, n ο συντελεστής ιξώδους του μέσου πτώσης και r η ισοδύναμη αεροδυναμική ακτίνα του σωματιδίου. 21

Τα αιωρούμενα σωματίδια με διάμετρο 10 μm έχουν σημαντική ταχύτητα πτώσης στην ατμόσφαιρα σε σταθερές συνθήκες. Αντίθετα, τα σωματίδια με διάμετρο <10 μm έχουν πολύ μικρή ταχύτητα πτώσης. Αυτό έχει ως αποτέλεσμα να παραμένουν σε αιώρηση για μεγάλο χρονικό διάστημα στην ατμόσφαιρα και για αυτό προκαλούν προβλήματα στη δημόσια υγεία. Άλλος ένας παράγοντας που παίζει ρόλο είναι και η συγκέντρωση των υδρατμών κυρίως, αλλά και άλλων συστατικών του ατμοσφαιρικού αέρα τα οποία είναι χημικά δραστικά και επηρεάζουν την εξέλιξη της σύστασης και του μεγέθους των ατμοσφαιρικών σωματιδίων (Τρουπλικιώτης, 2011). Επιπρόσθετα, ένας παράγοντας που επηρεάζει το χρόνο παραμονής είναι και ο τρόπος απομάκρυνσης τους από την ατμόσφαιρα καθώς αυτή γίνεται μέσω ξηρής είτε μέσω υγρής καθίζησης. Συγκεντρώσεις αιωρούμενων σωματιδίων Η πιο κοινή και ευρέως χρησιμοποιούμενη ιδιότητα των σωματιδίων, ειδικά για την υγεία και το περιβάλλον, είναι η συγκέντρωση μάζας. Η συγκέντρωση μάζας είναι ισοδύναμη με την πυκνότητα του συνόλου των σωματιδίων που βρίσκονται στον αέρα. Οι κύριες φυσικοχημικές ιδιότητες των αιωρούμενων σωματιδίων που μας ενδιαφέρουν είναι το μέγεθος και η σχετική αφθονία κάθε είδους σωματιδίου συναρτήσει του μεγέθους, οι αεροδυναμικές τους ιδιότητες, η προσροφητική τους ικανότητα, η χημική τους σύσταση και οι οπτικές τους ιδιότητες. Μέγεθος αιωρούμενων σωματιδίων Το μέγεθος των αιωρούμενων σωματιδίων εκφράζεται με τη διάμετρο τους. Κατά τη μελέτη των ατμοσφαιρικών αεροζόλ, συχνά θεωρείται ότι όλα τα σωματίδια έχουν σχήμα σφαίρας, διαμέτρου Dp. Ενώ τα υγρά σωματίδια ικανοποιούν σχεδόν πάντοτε την υπόθεση αυτή, τα στερεά σωματίδια έχουν συνήθως ακανόνιστα σχήματα και δε μπορούν να περιγραφούν μέσω της γεωμετρικής διαμέτρου, Dp. Επειδή, όμως, οι περισσότερες ιδιότητες των ατμοσφαιρικών σωματιδίων (π.χ. όγκος, εμβαδό επιφάνειας, ταχύτητα καθίζησης, διάχυση Brown κλπ.) εξαρτώνται από το μέγεθός τους, είναι αναγκαίος ο ορισμός της ισοδύναμης διαμέτρου. Οι περισσότερες από τις φυσικές ιδιότητες των αιωρούμενων σωματιδίων (π.χ. όγκος, επιφάνεια, ταχύτητα πτώσης, διάχυση Brown, κ.ά.) αποτελούν συνάρτηση του 22

μεγέθους τους. Οι χημικές ιδιότητες των αιωρούμενων σωματιδίων ποικίλλουν ανάλογα με τη σύσταση τους. Το μέγεθος των σωματιδίων είναι η πιο σημαντική παράμετρος για τον χαρακτηρισμό της συμπεριφοράς των σωματιδίων. Το πρόβλημα της ρύπανσης εσωτερικού περιβάλλοντος λόγω αιωρούμενων σωματιδίων Οι αέριοι ρύποι που εκπέμπονται σε εσωτερικούς χώρους εισέρχονται στο ανθρώπινο αναπνευστικό σύστημα με πιθανότητα 1000 φορές μεγαλύτερη από ότι εάν η έκθεση γινόταν σε εξωτερικούς χώρους (π.χ. ρύπανση από αυτοκίνητα). Αυτό οφείλεται στον όγκο του αέρα που αναμιγνύονται οι αέριοι ρύποι, ο οποίος είναι πολύ μικρότερος σε εσωτερικούς χώρους. (Λαζαρίδης, 2008). Οι άμεσες ή έμμεσες πηγές των σωματιδίων στους εσωτερικούς χώρους είναι: To εξωτερικό περιβάλλον. Οι εστίες καύσης και θερμαντικά σώματα καύσης. Τα προϊόντα καπνού. Οι συσκευές γραφείου, εκτυπωτές, φωτοτυπικά μηχανήματα. Τα προϊόντα καθαρισμού. Οι βιολογικές πηγές. Τα φυτά. Οι άνθρωποι μέσω φυσιολογικών λειτουργιών. Ο μηχανικός ή φυσικός αερισμός του χώρου. Η πυκνότητα των χρηστών του χώρου και η κίνησή τους. Πηγές σωματιδιακής ρύπανσης σε κλειστούς χώρους Στα κτίρια, δηλαδή στο εσωτερικό περιβάλλον, υπάρχουν πρωτογενείς εκπομπές σωματιδίων όπως μαγείρεμα, κάπνισμα, επαναιώρηση σωματιδίων από σκούπισμα, σφουγγάρισμα ακόμα και από την απλή κίνηση των ανθρώπων μέσα στο κτίρια, από τα συστήματα θέρμανσης και ψύξης των κτιρίων και τον εξαερισμό τους αλλά και από τα δομικά υλικά. Σημαντικός παράγοντας αύξησης της συγκέντρωσης των σωματιδίων στους εσωτερικούς χώρους είναι τα σωματίδια που μεταφέρονται από το εξωτερικό περιβάλλον (Jones, 1999). Η ποιότητα του αέρα στους εσωτερικούς χώρους επηρεάζεται και από τη μεταβολή του αέρα στον εξωτερικό χώρο. Ο ρυθμός ανταπόκρισης εξαρτάται από τη διαπερατότητα της δομής του κτιρίου, από τον υπό διερεύνηση ρύπο κλπ (ΥΠΕΧΩΔΕ, 2000). 23

Η συγκέντρωση ενός ρύπου στο εσωτερικό ενός κτιρίου εξαρτάται από τη σχέση μεταξύ του όγκου του αέρα μέσα στο χώρο με το ποσοστό παραγωγής ή απελευθέρωσης του ρύπου, το ποσοστό απομάκρυνσης του ρύπου από τον αέρα και το ποσοστό ανταλλαγής εσωτερικού - εξωτερικού αέρα (Jones, 1999). Στα κτίρια γραφείων έχει παρατηρηθεί ότι η κύρια πηγή σωματιδίων είναι το κάπνισμα, το οποίο αυξάνει σημαντικά τη συγκέντρωση των αερομεταφερόμενων σωματιδίων (Ning et al.,2006; Miller & Nazaroff., 2001). Επιπλέον, η ρύπανση του εσωτερικού αέρα εξαρτάται από την καύσιμη ύλη (ξύλο, φυσικό αέριο, πετρέλαιο) της μαγειρικής εστίας, από τον χρόνο μαγειρέματος, τα κατασκευαστικά χαρακτηριστικά των κτιρίων, από τον τύπο εξαερισμού, από εκτυπωτές και φωτοαντιγραφικά μηχανήματα (Begum et al., 2009) από τα κεριά και τις εστίες τζακιού (Ott & Siegmann., 2006). Το πρόβλημα της ρύπανσης του εσωτερικού αέρα γνώρισε αυξητική τάση μετά τη δεκαετία του 1970, όταν δηλαδή η εξοικονόμηση ενέργειας έγινε επιτακτική ανάγκη. Οι προσπάθειες που καταβλήθηκαν για την ελάττωση της κατανάλωσης ενέργειας, οδήγησε στην ανάπτυξη και τη διάδοση των συστημάτων εξαερισμού και ανακύκλωσης του εσωτερικού αέρα (Anderson & Albert, 1999). Η ευρεία χρήση αυτών των συστημάτων είχε ως αποτέλεσμα τη μείωση του φυσικού αερισμού και τη δημιουργία στεγανοποιημένων και θερμικά απομονωμένων κτιρίων (Τσίπηρας, 1996; ΥΠΕΧΩΔΕ, 2000). Όλα αυτά είχαν ως αποτέλεσμα την αύξηση των ρύπων στο εσωτερικό των κτιρίων (Sturm et al., 2010). 1.7. Παράγοντες που επηρεάζουν τη συγκέντρωση των αιωρούμενων σωματιδίων στο εσωτερικό περιβάλλον Η συγκέντρωση ενός ρύπου στο εσωτερικό ενός κτιρίου εξαρτάται από τη σχέση μεταξύ του όγκου του αέρα μέσα στο χώρο και του ποσοστού παραγωγής ή απελευθέρωσης του ρύπου, του ποσοστού απομάκρυνσης του ρύπου από τον αέρα αλλά και του ποσοστό ανταλλαγής εσωτερικού - εξωτερικού αέρα (Jones, 1999, Man-Pun Wan et al., 2011). Επομένως, τα επίπεδα των αιωρούμενων σωματιδίων σε οποιοδήποτε κτίριο είναι αποτέλεσμα της αλληλεπίδρασης μεταξύ της περιοχής (αστική, βιομηχανική, αγροτική, υπαίθρια), του κλίματος (θερμοκρασία, υγρασία), του συστήματος αερισμού του κτιρίου (μηχανικά συστήματα), των τεχνικών οικοδόμησης 24

(οικοδομικά υλικά) και επιπλώσεων, των διαδικασιών μέσα στο κτίριο (εσωτερικές πηγές, κλιματισμός, καύσεις), των δραστηριοτήτων των χρηστών του κτιρίου (κάπνισμα, βάδισμα, μαγείρεμα, καθαριότητα, ζώα), καθώς και των εκπομπών που διεισδύουν από το εξωτερικό περιβάλλον (εξωτερικές πηγές). Επιπλέον, οι συγκεντρώσεις των PM στους εσωτερικούς χώρους μπορούν να διαφέρουν από το ένα κτίριο στο άλλο, ανάλογα με τον σχεδιασμό του κτιρίου και τον προορισμό του. Συνοπτικά οι παράγοντες που επηρεάζουν τη συγκέντρωση των σωματιδίων στο εσωτερικό περιβάλλον είναι: Οι εσωτερικές πηγές (κάπνισμα, σκούπισμα, επαναιώρηση ) Τα επίπεδα συγκεντρώσεων των εξωτερικών σωματιδίων. Η διήθηση που προκαλεί το εξωτερικό τοίχωμα του κτιρίου. Ο ρυθμός απόθεσης των σωματιδίων σε εσωτερικές επιφάνειες. Ο ρυθμός ανανέωσης του αέρα. Οι κλιματολογικές συνθήκες όπως άπνοια, υγρασία,. Ο αριθμός των ατόμων, ηλικία, Τύπος περιοχής (αστική, αγροτική, υπαίθρια, βιομηχανική) Τόσο ο αριθμός, όσο και το είδος των εξωτερικά προερχόμενων αιωρούμενων σωματιδίων στους εσωτερικούς χώρους, εξαρτώνται και από την περιοχή που βρίσκεται το κτίριο (αγροτική, αστική κ.τ.λ.). Από έρευνα που έγινε στο Άμστερνταμ (Kamens et al., 1991) βρέθηκε ότι οι εξωτερικές συγκεντρώσεις των PM10 και PM2.5 σε κατοικίες κοντά σε κεντρικούς δρόμους (υψηλή κυκλοφορία οχημάτων), ήταν κατά 15 20% υψηλότερες απ ότι σε κατοικίες κοντά σε δρόμους με μειωμένη κίνηση. Διαφορές παρόμοιου μεγέθους παρατηρήθηκαν και στις εσωτερικές συγκεντρώσεις των ίδιων κατοικιών. Πρόσφατες επιδημιολογικές έρευνες έδειξαν ότι οι άνθρωποι που κατοικούν κοντά σε κεντρικούς δρόμους στις πόλεις, παρουσιάζουν περισσότερα χρόνια αναπνευστικά συμπτώματα. Τα προβλήματα υγείας σε κατοίκους των σπιτιών με τις υψηλότερες συγκεντρώσεις των λεπτών σωματιδίων ήταν πιο εμφανή, (Monn, 2001, Kamens et al., 1991; Massey, 2011). 25

Χρήση κτιρίου Οι πηγές ρύπανσης του ατμοσφαιρικού αέρα κλειστών χώρων διαφέρουν ανάλογα με τη χρήση στου κτιρίου σε: κατοικίες γραφεία μουσεία, εκπαιδευτικά κτίρια αθλητικές εγκαταστάσεις αυτοκίνητο, λεωφορείο, τρένο, πλοίο. Δομή κτιρίου Παλαιότητα (ρωγμές) Όροφοι Αριθμός Δωματίων Ύψος Δωματίων Υλικά κατασκευής Οι ατμοσφαιρικοί ρύποι σε εσωτερικούς χώρους, προέρχονται είτε από το εξωτερικό περιβάλλον, είτε από εσωτερικές πηγές. Ο εξωτερικός αέρας φιλτράρεται από το κέλυφος του κτιρίου, ανάλογα με τη στεγανότητα και τον τρόπο εξαερισμού. Παρόλα αυτά, πάρα πολλοί είναι οι ρύποι που δεν φιλτράρονται, ενώ παράλληλα η διαδικασία αυτή μπορεί να προσθέσει και άλλους ρύπους από το κέλυφος του κτιρίου. Ο βαθμός της διείσδυσης διαφέρει ανάλογα με το μέγεθος των σωματιδίων. Τα λεπτά σωματίδια έχουν μεγαλύτερη ικανότητα διείσδυσης στους εσωτερικούς χώρους, απ ότι τα χοντρά. Τρόπος αερισμού Φυσικός, παράθυρα Μηχανικός, ανεμιστήρες οροφής Air condition Φίλτρα ενσωματωμένα στα συστήματα Εξαερισμού Επιδαπέδια φίλτρα 26

Συσχέτιση εσωτερικών εξωτερικών αιωρούμενων σωματιδίων Εικόνα 5. Διεργασίες που επηρεάζουν τη συγκέντρωση αιωρούμενων σωματιδίων σε εσωτερικούς χώρους, (Thatcher et al., 2002). Οι ατμοσφαιρικοί ρύποι σε εσωτερικούς χώρους προέρχονται είτε από το εξωτερικό περιβάλλον είτε από εσωτερικές πηγές. Πηγές μπορεί να εκπέμψουν άμεσα PM στο περιβάλλον ή να εκπέμψουν τις πρόδρομες ουσίες, όπως το διοξείδιο του θείου (SO2), το διοξείδιο του αζώτου (NO2), και πτητικές οργανικές ενώσεις (VOC), τα οποία μετατρέπονται μέσω της ατμοσφαιρικής χημείας σε μορφή PM. Στην εικόνα 4 φαίνονται οι πιο σημαντικές διεργασίες που επηρεάζουν τη συγκέντρωση των PM στους εσωτερικούς χώρους. Σωματίδια έρχονται στο εσωτερικό μέσω της διείσδυσης του αέρα από τον εξωτερικό χώρο και της μεταφοράς με την είσοδο των ανθρώπων στον εσωτερικό χώρο. Χημικές ενώσεις μπορούν να αλλάξουν φάση μέσω των μηχανισμών της συμπύκνωσης ή εξάτμισης. Επίσης, σωματίδια μπορούν να εναποτεθούν πάνω σε επιφάνειες, να υπάρξει επαναιώρηση τους, αλλά και να συσσωματωθούν. Ο εξωτερικός αέρας φιλτράρεται από το κέλυφος του κτιρίου, ανάλογα με τη στεγανότητα και τον τρόπο εξαερισμού. Παρόλα αυτά, πάρα πολλοί είναι οι ρύποι που δεν φιλτράρονται, ενώ παράλληλα η διαδικασία αυτή μπορεί να προσθέσει και άλλους ρύπους από το κέλυφος του κτιρίου. Ο βαθμός της διείσδυσης διαφέρει ανάλογα με το μέγεθος των σωματιδίων. Τα λεπτά σωματίδια έχουν μεγαλύτερη ικανότητα διείσδυσης στους εσωτερικούς χώρους, από ότι τα χοντρά. Έχει βρεθεί ότι ο λόγος των εσωτερικών /εξωτερικών συγκεντρώσεων I/O (indoor/outdoor) προσεγγίζει τη μονάδα για τα ΡΜ2.5 ή τα ΡΜ10, απουσία εσωτερικών πηγών. Αντιθέτως, ο λόγος I/O για τα ολικά αιωρούμενα σωματίδια είναι συνήθως 27

μικρότερος της μονάδας, λόγω της μικρότερης ικανότητας των χοντρότερων σωματιδίων να εισχωρούν στους εσωτερικούς χώρους μέσω των τοιχωμάτων του κτιρίου (Abadie et al., 2001). Σε περιπτώσεις όμως αυξημένης ανθρώπινης δραστηριότητας στους εσωτερικούς χώρους, οι εσωτερικές πηγές υπερισχύουν έναντι της διείσδυσης από έξω. Μετρήσεις αιωρούμενων σωματιδίων σε εσωτερικούς χώρους Τις τελευταίες δεκαετίες η ερευνητική κοινότητα έχει στρέψει το ενδιαφέρον της προς την ποιότητα της εσωτερικής ατμόσφαιρας, με αποτέλεσμα να υπάρχει ένα πλήθος μελετών στην διεθνή βιβλιογραφία σχετικών με επίπεδα συγκέντρωσης αιωρουμένων σωματιδίων σε εσωτερικούς χώρους. Οι βασικού χώροι που επιλέγονται προς παρακολούθηση είναι η κατοικία και ο χώρος εργασίας (γραφεία ή σχολεία), δεδομένου ότι ο χρόνος παραμονής σε αυτούς καλύπτει περισσότερο από τα 2/3 του ημερήσιου χρόνου. Άλλοι χώροι που έχουν μελετηθεί είναι χώροι διασκέδασης, μέσα μαζικής μεταφοράς, ιδιωτικά οχήματα κ.α. Οι συγκεντρώσεις στους παραπάνω εσωτερικούς χώρους είναι δυνατόν να είναι πολύ αυξημένες, ανάλογα με την ύπαρξη εσωτερικών πηγών εκπομπής και επιπλέον λόγω της περιορισμένης δυνατότητας διασποράς της ρύπανσης μέσα στους χώρους. 1.8. Αιωρούμενα σωματίδια και ανθρώπινη υγεία Τα αιωρούμενα σωματίδια έχουν άμεσες και χρόνιες επιπτώσεις στον ανθρώπινο οργανισμό. Σύμφωνα με επιδημιολογικές μελέτες, τα σωματίδια σχετίζονται με αυξημένη θνησιμότητα. Οι επιπτώσεις στην υγεία αφορούν κυρίως στο αναπνευστικό σύστημα των οργανισμών και την ικανότητα της αναπνευστικής διείσδυσης σε σχέση με το μέγεθος των σωματιδίων και την απόθεσή τους στα διάφορα μέρη του συστήματος. Το μέγεθος του σωματιδίου παίζει πολύ σημαντικό ρόλο αναφορικά με τα προβλήματα της υγείας, καθώς καθορίζει τη θέση εναπόθεσής του στην αναπνευστική οδό. Τα μεγαλύτερα σωματίδια γενικά φιλτράρονται στη μύτη και το λάρυγγα και δεν προκαλούν προβλήματα, αλλά τα σωματίδια PM10 μπορούν να εγκατασταθούν στους βρόγχους και τους πνεύμονες και να προκαλέσουν προβλήματα υγείας. 28

Σωματίδια με διάμετρο < 2,5μm (PM2.5), τείνουν να εισχωρήσουν σε περιοχές ανταλλαγής αερίων του πνεύμονα, ενώ τα πολύ μικρά σωματίδια με διάμετρο μικρότερη των 0,1μm (ultrafine particles) μπορεί να διαπεράσουν τους πνεύμονες να έχουν επιπτώσεις και σε άλλα όργανα. Ωστόσο, δεν είναι πλήρως εξακριβωμένο αν η συγκέντρωση μάζας των σωματιδίων είναι αυτή που σχετίζεται με τις επιδράσεις των αιωρούμενων σωματιδίων στην ανθρώπινη υγεία. Είναι γνωστό πως οι φυσικές ιδιότητες των σωματιδίων, όπως ο αριθμός των σωματιδίων, η ολική επιφάνεια, οι ηλεκτροστατικοί παράγοντες, καθώς και η χημική και βιολογική σύσταση, έχουν επιδράσεις στην ανθρώπινη υγεία. Η τύχη των εισπνεόμενων σωματιδίων δεν είναι πλήρως γνωστή. Τα υδατοδιαλυτά συστατικά των σωματιδίων διαλύονται στην υγρή φάση των βρόγχων και εισέρχονται στη λέμφο ή την κυκλοφορία σε κάποιο επίπεδο του αναπνευστικού συστήματος. Τα σωματίδια που είναι αδιάλυτα στην υδατική φάση, φαγοκυτταρώνονται μέσα σε λίγες ώρες από τα κυψελιδικά μακροφάγα. Ο βιολογικός χρόνος της ημίσειας ζωής τους κυμαίνεται από ημέρες έως και χρόνια (Κουϊμτζής et al., 1998). Ενδεικτικά αναφέρουμε μερικές άμεσες επιπτώσεις των σωματιδίων στην υγεία μας (Μασσαρά, 2011): Αυξημένος κίνδυνος καρδιαγγειακών επεισοδίων. Αύξηση πνευμονικών παθήσεων. Επιδείνωση κατάστασης ασθενών με στεφανιαία νόσο και κρίσεις στηθάγχης Ερεθισμός αναπνευστικού συστήματος (μύτη και φάρυγγας). Καρκίνος των πνευμόνων. Μεγάλη συσχέτιση με κρίσεις άσθματος και αλλεργιών. Πρόκληση φλεγμονών στους αεραγωγούς και στους πνεύμονες. Χρόνια βρογχίτιδα. Οι βραχυχρόνιες επιδράσεις της αύξησης των αιωρούμενων σωματιδίων στην ανθρώπινη υγεία έχουν σχέση τόσο με την αύξηση της θνησιμότητας που συνδέεται με αναπνευστικά, καρδιακά και καρδιοαναπνευστικά περιστατικά, όσο και με την αύξηση των εισαγωγών για περίθαλψη σε σχέση με τα παραπάνω προβλήματα τις συγκεκριμένες μέρες. (Committee of the Environmental and Occupational Health Assembly of the American Thoracic Society, 1996). Σύμφωνα με έρευνες, αύξηση της συγκέντρωσης των PM2.5 κατά 10 μg/m 3, έχει επιπτώσεις στη δημόσια υγεία. Έχουν όμως παρατηρηθεί διάφορες επιπτώσεις σε διαφορετικές έρευνες. Ο Παγκόσμιος Οργανισμός Υγείας σύμφωνα με 29

αποτελέσματα ερευνών μέχρι το 1994 διαπίστωσε αύξηση κατά 0,74% στον αριθμό των ημερήσιων θανάτων και αύξηση κατά 0,80% των περιστατικών νοσηλείας που είχαν σχέση με αναπνευστικά προβλήματα. Πρόσφατες έρευνες όπως η ευρωπαϊκή APHEA (Air Pollution and Health: a European Approach) (Katsouyanni K, Touloumi G, Samoli E et al., 2001) και η αμερικάνικη NMMAPS (National Mortality, Morbidity and Air Pollution Study), (Samet et al., 2000), διεξήχθησαν σε 29 και 20 πόλεις, αντίστοιχα και υπολογίζουν ότι ο αριθμός των ημερήσιων θανάτων αυξήθηκε κατά 0,6% και 0,5%, αντίστοιχα. Άλλη μελέτη NMMAPS με δεδομένα από 90 πόλεις υπολογίζει τον αριθμό σε 0,4% (Samet et al., 2000) ή σε 0,2% (Dominici et al., 2002) ανάλογα με το στατιστικό μοντέλο που χρησιμοποιήθηκε. Με βάση τις δύο αυτές έρευνες παρατηρήθηκε και αύξηση των εισαγωγών στα νοσοκομεία που είχαν σχέση με το άσθμα κατά 1,0% -ΑΡΗΕΑ- και κατά 1,5% - NMMAPS. 1.9. Δευτερογενείς επιπτώσεις στην υγεία Τα παρατηρούμενα προβλήματα υγείας κατά την έκθεση σε αιωρούμενα σωματίδια δεν οφείλονται αποκλειστικά στην διείσδυσή τους στο αναπνευστικό σύστημα και την τοξική τους δράση, αλλά και, δευτερογενώς, στην εξασθένιση του οργανισμού. Πλήθος μελετών αποδεικνύουν ότι η έκθεση σε PM είναι δυνατόν να προκαλέσει εμφάνιση αναπνευστικών προβλημάτων, αλλοιώσεις στην λειτουργία των πνευμόνων και στους μηχανισμούς αυτοκαθαρισμού τους, καθώς και δημιουργία φλεγμονών σε αυτούς. Τα παραπάνω συμπτώματα οδηγούν σε αυξημένη ευαισθησία του οργανισμού, η οποία ευνοεί την συμπύκνωση υγρού μέσα στους πνεύμονες, ιδιαίτερα σε άτομα με καρδιακές παθήσεις. Η έκθεση σε PM είναι δυνατόν, επίσης, να αυξήσει την ευαισθησία των πνευμόνων σε μολύνσεις από βακτήρια ή ιούς. Το γεγονός αυτό προκαλεί την αύξηση επεισοδίων πνευμονίας στην ομάδα των ευπαθών ατόμων (Natural Resources Defense Council 1996a). 30

1.10. Όρια ενημέρωσης και συναγερμού για τα αιωρούμενα σωματίδια Ο άνθρωπος εισπνέει καθημερινά περίπου 20m 3 αέρα και θεωρείται πλέον δεδομένο, ότι η αναπνοή αποτελεί τον κυριότερο τρόπο έκθεσης του ανθρώπου σε επικίνδυνες ουσίες. Οι ρύποι όμως που συγκεντρώνουν περισσότερο την προσοχή, δεδομένης της δυσκολίας ενός εγχειρήματος πλήρους ανάλυσης του πολυσύνθετου μίγματος της αστικής ατμόσφαιρας, είναι οι καλούμενοι ρύποι κριτήρια, για τους οποίους έχουν θεσμοθετηθεί όρια βασισμένα στην υγεία του γενικού πληθυσμού από τον Παγκόσμιο Οργανισμό Υγείας, την Ευρωπαϊκή Ένωση και την US ΕPA. Το 1979 η Αμερικανική Υπηρεσία Προστασίας του Περιβάλλοντος (US Environmental Protection Agency, US EPA) χρησιμοποίησε για πρώτη φορά τη συγκέντρωση των ΡΜ10 ως μέτρο για την αξιολόγηση της ρύπανσης του περιβάλλοντος και τέθηκαν όρια και στόχοι. Το 2000 μετά από μελέτες που έδειξαν τα επιβλαβή αποτελέσματα των αιωρούμενων σωματιδίων στη δημόσια υγεία άρχισαν να χρησιμοποιούνται και τα ΡΜ2,5 για τα οποία τέθηκαν στόχοι όχι όμως και όρια. Η κοινοτική νομοθεσία δεν διαθέτει όρια ενημέρωσης του πληθυσμού και συναγερμού για τα PM10. Για αυτό το λόγο για την αντιμετώπιση της ατμοσφαιρικής ρύπανσης από τα αιωρούμενα σωματίδια, εκδόθηκε η ΚΥΑ 70601 (ΦΕΚ 3272Β/23-12-2013), η οποία θεσμοθετεί επίπεδα συγκεντρώσεων αιωρούμενων σωματιδίων PM10, καθορίζει μέτρα ενημέρωσης και προστασίας του πληθυσμού καθώς και μέτρα μείωσης εκπομπών των αιωρούμενων σωματιδίων από εστίες καύσης, τη βιομηχανία-βιοτεχνία και την κυκλοφορία οχημάτων ανάλογα με τα επίπεδα των συγκεντρώσεων. 31

Πίνακας 1: Όρια ενημέρωσης και συναγερμού για τα PM10. ( Πηγή: Ετήσια έκθεση 2013 Ατμοσφαιρικής ρύπανσης του ΥΠΕΚΑ -ΓΕΝ. Δ/ΝΣΗ ΠΕΡΙΒΑΛΛΟΝΤΟΣ -Δ/ΝΣΗ ΕΑΡΘ- ΤΜΗΜΑ ΠΟΙΟΤΗΤΑΣ ΑΤΜΟΣΦΑΙΡΑΣ,(ΜΑΙΟΣ 2014) Νομοθετικό ευρωπαϊκό πλαίσιο (οδηγία 2008/50/εκ6) 1 1 (Η οδηγία ενσωματώθηκε στην ελληνική νομοθεσία σύμφωνα με την. Η.Π. 14122/549/Ε.103 ΦΕΚ 30/3/2011 Αρ.Φύλλου 488) Το πρόβλημα των αιωρούμενων σωματιδίων, με το πέρασμα των χρόνων, γίνεται όλο και πιο έντονο και είναι συνεχώς στο επίκεντρο των συζητήσεων μεταξύ των επιστημόνων παγκοσμίως. Η σοβαρότητα του προβλήματος, αν και δεν αποτελεί σημερινό φαινόμενο, οδήγησε τους διεθνείς οργανισμούς να συνεργαστούν και να θεσπίσουν οδηγίες με σκοπό την αντιμετώπιση και τη μείωση του προβλήματος. Οι οδηγίες αυτές ενσωματώθηκαν πλήρως ή μερικώς από τα κράτη. Ένα τέτοιο νομοθετικό πλαίσιο έχει θεσπίσει και η Ευρωπαϊκή Ένωση για τις χώρες μέλη, το οποίο εισήχθη και στο ελληνικό δίκαιο με μια σειρά υπουργικών αποφάσεων, προεδρικών διαταγμάτων και κανονισμών της Ευρωπαϊκής Ένωσης τα οποία στηρίζουν τη διαχείριση της ποιότητας της ατμόσφαιρας. Οι νόμοι και οι οδηγίες που έχει εκδώσει η Ευρωπαϊκή Κοινότητα, σχετικά με την ατμοσφαιρική ρύπανση διαπραγματεύονται διάφορα είδη πρότυπα ελέγχου, διαχείρισης και ορίων προκειμένου να εξασφαλιστεί όσο το δυνατόν περισσότερο η προστασία της ανθρώπινης υγείας και των οικοσυστημάτων ανάλογα με τον ρύπο, τα όρια εκπομπών για τους διάφορους ατμοσφαιρικούς ρύπους, τον πρότυπο τρόπο μέτρησης των ρύπων σε κάθε περίπτωση, καθώς και τις προδιαγραφές αυτών των συστημάτων μέτρησης. 32

Θεμέλιο λίθο των κατευθυντήριων γραμμών αποτελεί η οδηγία 96/62/ΕΚ της 27ης Σεπτεμβρίου του 1996 η οποία κατόπιν συμπληρώθηκε και με μια σειρά άλλων που ακολούθησαν όπως οδηγία 1999/30/ΕΚ του Συμβουλίου, της 22ας Απριλίου 1999, σχετικά με τις οριακές τιμές διοξειδίου του θείου, διοξειδίου του αζώτου, οξειδίων του αζώτου, σωματιδίων και του μόλυβδου, στον αέρα του περιβάλλοντος. Ακολούθως η οδηγία 2000/69/ΕΚ του Ευρωπαϊκού Κοινοβουλίου και του Συμβουλίου, της 16ης Νοεμβρίου 2000, για τις οριακές τιμές του βενζολίου και του μονοξειδίου του άνθρακα στον αέρα, η οδηγία 2002/3/ΕΚ του Ευρωπαϊκού Κοινοβουλίου και του Συμβουλίου, της 12 ης Φεβρουαρίου 2002, σχετικά με το όζον στην ατμόσφαιρα. Επίσης η απόφαση 97/101/ΕΚ του Συμβουλίου, της 27ης Ιανουαρίου 1997, καθιερώνει την διαδικασία για την αμοιβαία ανταλλαγή πληροφοριών και δεδομένων που προέρχονται από τα δίκτυα και τους μεμονωμένους σταθμούς μέτρησης της ρύπανσης του αέρα στα κράτη μέλη και επιβάλλει ουσιαστικά σε αυτά να ενσωματώσουν τις πλέον πρόσφατες εξελίξεις στον τομέα της υγείας και της επιστήμης. Τέλος εκδόθηκε την 21η Μαΐου 2008 η πιο πρόσφατη Οδηγία (2008/50/ΕΚ) του Ευρωπαϊκού Κοινοβουλίου. Οριακές τιμές Σε αντίθεση με τη μεγάλη προσπάθεια διαχείρισης και διασφάλισης της ποιότητας της ατμόσφαιρας, όσον αφορά τα αιωρούμενα σωματίδια PM στην ευρωπαϊκή νομοθεσία δεν προβλέπεται όριο συναγερμού, αλλά καθορίζεται οριακή τιμή για την προστασία της υγείας των ανθρώπων. Η πιο πρόσφατη οδηγία 2008/50/ΕΚ του Ευρωπαϊκού Κοινοβουλίου και του συμβουλίου της 21ης Μαΐου 2008 για την ποιότητα του ατμοσφαιρικού αέρα και καθαρότερο αέρα για την Ευρώπη έθεσε νέα όρια και στόχους τόσο για τα ΡΜ 10, όσο και για τα ΡΜ 2,5. Σε ότι αφορά τα ΡΜ10 ήδη από το 2005 το ημερήσιο όριο ανέρχεται στα 50 μg.m -3, όριο το οποίο δεν πρέπει να υπερβαίνεται περισσότερο από 35 φορές ανά ημερολογιακό έτος και το περιθώριο ανοχής είναι 50%. Η μέση ετήσια τιμή ανά ημερολογιακό έτος δεν πρέπει να υπερβαίνει τα 40 μg.m -3, ενώ το περιθώριο ανοχής είναι 20%. 33

Πίνακας 2: Οριακή τιμή PM10 σε μg/m 3 ανά ημέρα και ανά έτος.(πηγή :Οδηγία 2008/50/ΕΚ) Πίνακας 3: Οριακή τιμή PM2,5 σε μg/m3 ανά έτος.(πηγή :Οδηγία 2008/50/ΕΚ) Οι πρόσφατες οδηγίες του WHO δεν παρουσιάζουν καμία τιμή για τα όρια των εσωτερικών συγκεντρώσεων των αιωρούμενων σωματιδίων. Επειδή σημειώνει ότι δεν υπάρχουν πειστικές αποδείξεις για την διαφορά στην επικίνδυνη φύση των σωματιδίων που προέρχονται από εσωτερικές πηγές σε σύγκριση με εκείνες που προέρχονται από εξωτερικούς χώρους, τα όρια που είχε συστήσει το 2005 ο WHO ορίζει ότι η καθοδήγηση της ποιότητας του εξωτερική αέρα για τα PM θα πρέπει να είναι εφαρμόζεται σε εσωτερικούς χώρους (WHO, 2005). Αυτό σημαίνει ότι οι συγκεντρώσεις των PM2.5 πρέπει να διατηρούνται σε επίπεδα κάτω 25 μg/m -3 μέσος όρος για μια 24ώρη χρονική περίοδο και λιγότερο από 10 μg/m -3 μέσο όρο πάνω από μια ετήσια περίοδο και των PM10 αντίστοιχα κάτω 50 μg.m-3 μέσος όρος για μια 24-ώρη χρονική περίοδο και λιγότερο από 20 μg/m -3 μέσο όρο πάνω από μια ετήσια περίοδο. 34

1.12 Αερομεταφερόμενοι μικροοργανισμοί (BIOAEROSOLS) Η παρουσία μικροοργανισμών στην ατμόσφαιρα είναι γνωστή από πολύ νωρίς, από το ταξίδι του Δαρβίνου (Ehrenberg, 1844) και από τα πειράματα του Pasteur. Η ποικιλότητα, αφθονία και διασπορά αερομεταφερόμενων βακτηρίων, ιών και μυκήτων έχει διερευνηθεί ενδελεχώς τα τελευταία χρόνια (Hervàs et al., 2009 για βακτήρια, Tellier, 2006, 2009 για ιούς και Adhikari et al., 2004, Green et al., 2006, Fröhlich-Nowoisky et al., 2009 για μύκητες), ενώ ανάλογες εργασίες έχουν πραγματοποιηθεί και στην Ελλάδα (Polymenakou et al., 2008 για βακτήρια και Gioulekas et al., 1995, Gioulekas et al., 2004, Damalis & Gioulekas, 2006, Pyrri & Kapsanaki-Gotsi, 2007 για μύκητες). Στην πρόσφατη βιβλιογραφία το ενδιαφέρον που παρουσιάζουν οι μικροοργανισμοί του αέρα για τους ερευνητές είναι ολοένα και αυξανόμενο (Stetzenbach, 2002). Η διασπορά των οργανισμών της ατμόσφαιρας (Kellogg & Griffin, 2006) η ποικιλότητα (Sharma et al., 2006a, 2006b) και αφθονία των αερομεταφερόμενων μικροοργανισμών (Marks et al., 2001), η επίδραση διάφορων μετεωρολογικών παραγόντων στην οικολογία τους (Fuzzi et al., 1997, Sharma et al., 2006a), η συμμετοχή τους στο σχηματισμό νεφών (Sun & Ariya, 2006) καθώς και οι αλλεργιογόνοι αερομεταφερόμενοι μικροοργανισμοί (Horner et al.,1995) και οι επιδράσεις τους στην ανθρώπινη υγεία (Fracchia et al., 2006) και οικονομία (Schabereiter-Gurtner et al., 2001) είναι μερικά μόνο από τα θέματα που απασχολούν τους ερευνητές σήμερα. 1.12 Είδη παθογόνων και δυνητικά παθογόνων βακτηρίων Γενικά, με τον όρο «παθογόνο μικροοργανισμό» εννοούμε κάθε μικροοργανισμό ο οποίος μπορεί να βλάψει τον ξενιστή του, όπως για παράδειγμα με το να ανταγωνίζεται μαζί του για τους μεταβολικούς πόρους του, να καταστρέφει τα κύτταρα ή τους ιστούς του ή να εκκρίνει τοξίνες. Οι βλαπτικοί μικροοργανισμοί περιλαμβάνουν ιούς, βακτήρια, μυκοβακτήρια, μύκητες, πρωτόζωα και κάποιους έλμινθες. Οι παθογόνοι μικροοργανισμοί μπορούν να μεταφερθούν από τον ένα ξενιστή στον άλλο και να προκαλέσουν σοβαρές λοιμώξεις. 35

Πίνακας 4. Τα κυριότερα παθογόνα βακτήρια και η δράση τους ΕΙΔΟΣ Μ/ΟΥ ΠΑΘΟΓΟΝΟΣ ΔΡΑΣΗ Staphylococcus aureusαιμόλυση ερυθρών αιμοσφαιρίων, καταστροφή Staphylococcus epidermidis λευκών αιμοσφαιρίων, οστεομυελίτιδα, ενδοκαρδίτιδα, μαστίτιδα, μηνιγγίτιδα, πνευμονία, Streptococcus pyogenes Εξανθήματα (οστρακιά), στρεπτοκοκκική αμυγδαλίτιδα Pseudomonas aeruginosa Νοσοκομειακές λοιμώξεις Mycobacterium tuberculosis Bacillus anthracis Treponema pallidum Streptococcus pneumoniae Neisseria meningitidis Neisseria gonorrchoeae Brucela melitensis Haemophilus influenzae Klebsiella pneumoniae Proteus mirabilis Salmonella typhi Singella dysenteriae Vibrio cholerae Φυματίωση Ασθένεια του άνθρακα Σύφιλη Οξεία λοβώδης πνευμονία, παραρρινοκολπίτιδα Μηνιγγίτιδα Βλεννόρροια Μελιταίος πυρετός Ρινοφαρυγγίτιδα, παραρρινοκολπίτιδα, πνευμονία Ουρολοιμώξεις, μηνιγγίτιδα Ουρολοιμώξεις Σαλμονελώσεις (τυφοειδής πυρετός) Σιγκελώσεις (πυρετός, κοιλιακοί πόνοι, διάρροιες) Χολέρα 36

1.13 Ολική μεσόφιλη χλωρίδα (ΟΜΧ) Η ολική μεσόφιλη χλωρίδα αποτελείται από μικροοργανισμούς που συνήθως ανιχνεύονται στο δέρμα και αποτελούν τη φυσική μικροβιακή χλωρίδα του, με τον κίνδυνο όμως να εξελιχθούν σε ευκαιριακά παθογόνα, προκαλώντας διάφορες ασθένειες. Το φυσιολογικό δέρμα είναι γενικά ανθεκτικό στον αποικισμό και την προσβολή από την πλειοψηφία των μικροβίων. Όμως, η συνεχής παρουσία των βακτηρίων στην επιφάνεια του δέρματος, καθιστά ευάλωτο τον οργανισμό στις λοιμώξεις (ISO 21149). Η καταμέτρηση της ολικής μεσόφιλης χλωρίδας ή Total Mesophilic Bacteria είναι μια από τις βασικότερες αναλύσεις που γίνονται σε τρόφιμα, καλλυντικά κ.λπ. για να υπάρχει μια γενική εικόνα της μικροβιακής κατάστασης του προϊόντος και εκφράζεται συνήθως σε CFU/mL ή gr προϊόντος, όπου CFU είναι ο αριθμός σχηματιζόμενων αποικιών (Colony Forming Units). Στο σημείο αυτό να επισημάνουμε ότι οι αποικίες είναι ορατές μάζες κυττάρων που σχηματίζονται από διαδοχικές διαιρέσεις ενός ή λίγων κυττάρων ενώ το μέγεθος, το σχήμα, η υφή και το χρώμα τους καθορίζονται από το μικροοργανισμό που τις σχηματίζει. Η βέλτιστη θερμοκρασία για την ανάπτυξη των συγκεκριμένων μικροοργανισμών είναι 30-37ºC ενώ γενικά ζουν σε θερμοκρασίες με εύρος 10-50 ºC. Χαρακτηριστικά μεσόφιλα παθογόνα βακτήρια είναι για παράδειγμα η Salmonella typhimurium, Staphylococcus aureus και Escherichia coli (Gerhardt et al., 1981). Εικόνα 6. Απεικόνιση από τυπικές αποικίες από ΟΜΧ. Πηγή:http://water.me.vccs.edu/courses/env195micro/less on7_print.htm 37

1.14 Όρια συναγερμού για την Ολική Μικροβιακή Χλωρίδα Στοιχεία τιμών ολικού μικροβιακού φορτίου, ολικού φορτίου βακτηρίων και ολικού φορτίου μυκήτων που συναντώνται στον εσωτερικό εργασιακό αέρα μη βιομηχανικών εγκαταστάσεων συγκεντρώθηκαν από διάφορες πηγές όπως ο Παγκόσμιος Οργανισμός Υγείας (World Health Organisation - WHO),και η Αμερικάνικη Εταιρεία Κυβερνητικών Βιομηχανικών Υγειονολόγων (ACGIH). Με βάση τον αριθμό των αποικιών (CFU) ανά κυβικό μέτρο (m3) αέρα, το ολικό βακτηριακό φορτίο και το ολικό φορτίο μυκήτων ταξινομείται στη διεθνή βιβλιογραφία στις εξής κατηγορίες: πολύ χαμηλό, χαμηλό, μεσαίο, ψηλό και πολύ ψηλό Οι κατηγορίες αυτές δεν βασίζονται σε εκτίμηση των κινδύνων για την υγεία αλλά στις τιμές συγκέντρωσης αποικιών (CFU) ανά κυβικό μέτρο αέρα (m 3 ) που συνήθως συναντώνται σε τέτοιους χώρους. Η συσχέτιση μιας επαγγελματικής έκθεσης σε μικροοργανισμούς προϋποθέτει την καταμέτρηση τουλάχιστον ενός εκατομμυρίου ή και περισσότερων βακτηρίων και μυκήτων ανά κυβικό μέτρο. Oι λαμβανόμενες μετά από μετρήσεις τιμές μπορεί να διαφέρουν ανάλογα με τη μέθοδο δειγματοληψίας και ανάλυσης, τις κλιματολογικές συνθήκες, το περιβάλλον γύρω από τον χώρο εργασίας και την εποχή και θα πρέπει να συγκρίνονται με την ποιότητα του εξωτερικού αέρα. Οι ίδιες ενδεικτικές τιμές αναφέρονται και στην τέταρτη έκδοση της εγκυκλοπαίδειας για την επαγγελματική ασφάλεια και υγεία του Διεθνούς Γραφείου Εργασίας όπως φαίνονται στον Πίνακα 4 και στον Πίνακα 5. Το Εθνικό Ινστιτούτο Επαγγελματικής Ασφάλειας και Υγείας National Institute for Occupational Safety and Health (NIOSH) των ΗΠΑ δίδει ως οριακή τιμή σωματιδίων βιοαεροζόλ (ολικό μικροβιακό φορτίο) τις 1000 CFU/m3 στον αέρα εσωτερικών χώρων. Η Αμερικανική Εταιρεία Κυβερνητικών Βιομηχανικών Υγειονολόγων (ACGIH) καθόρισε οριακή τιμή τις 1000 CFU/m3 για το ολικό μικροβιακό φορτίο στον αέρα εσωτερικών χώρων και τις 500 CFU/m3 για το 38

ολικό φορτίο βακτηρίων στον αέρα εσωτερικών χώρων. Με βάση τις κατευθυντήριες γραμμές του Ινστιτούτου Περιβαλλοντικής Επιδημιολογίας της Σιγκαπούρης, η ποιότητα αέρα εσωτερικού χώρου με τιμή ολικού φορτίου βακτηρίων κάτω των 500 CFU/m3 θεωρείται ως αποδεκτή. Επίσης θεωρείται από το Ινστιτούτο αυτό ως αποδεκτής ποιότητας, αέρας εσωτερικού χώρου με τιμή ολικού φορτίου μυκήτων κάτω των 500 CFU/m3. Με βάση τα πιο πάνω καθορίστηκαν οι παρακάτω κατευθυντήριες γραμμές που αναφέρονται στον Πίνακα 6. Πίνακας 5: Ταξινόμηση με βάση το ολικό φορτίο μυκήτων Κατηγορία Ταξινόμησης Ολικό φορτίο μυκήτων CFU/ m 3 Πολύ χαμηλό <25 Χαμηλό <100 Μεσαίο <500 Ψηλό <2000 Πολύ ψηλό >2000 Πίνακας 6: Ταξινόμηση με βάση το ολικό βακτηριακό φορτίο Κατηγορία Ολικό βακτηριακό φορτίο CFU/ m 3 Ταξινόμησης Πολύ χαμηλό <50 Χαμηλό <100 Μεσαίο <500 Ψηλό <2000 Πολύ ψηλό >2000 39

Πίνακας 7: Ενδεικτικά όρια για ολικό φορτίο μυκήτων ή ολικό βακτηριακό φορτίο Ολικό φορτίο μυκήτων ή ολικό βακτηριακό φορτίο CFU/ m 3 Προτεινόμενα μέτρα <500 Επιτρέπεται η εργασία 500-2000 Επιτρέπεται η εργασία νοουμένου ότι λαμβάνονται μέτρα για μείωση του φορτίου κάτω από 500 CFU/m3 >2000 Δεν ενδείκνυται η διεξαγωγή εργασίας έστω και προσωρινά εκτός από τις εργασίες αποκατάστασης της ποιότητας του αέρα Σε χώρους στους οποίους εμφανίζονται τιμές ολικού βακτηριακού φορτίου και ολικού φορτίου μυκήτων πάνω από 2000 CFU/m 3 πρέπει να λαμβάνονται άμεσα διορθωτικά μέτρα καθαρισμού και απολύμανσης για μείωση των πιο πάνω φορτίων. Οι τιμές των συγκεντρώσεων των αποικιών (CFU) ανά κυβικό μέτρο αέρα (m 3 ) που αναφέρονται στον πιο πάνω Πίνακα 6 είναι ενδεικτικές. Υπέρβαση των συγκεντρώσεων δεν σημαίνει αυτόματα και την αξιολόγηση ενός χώρου ως επικίνδυνα μολυσμένου. 40

ΕΙΔΙΚΟ ΜΕΡΟΣ 41

Σκοπός Εργασίας Όπως αναφέρθηκε εκτενώς και στην εισαγωγή, το μεγαλύτερο μέρος της καθημερινότητας δαπανείται εντός εσωτερικών χώρων, γεγονός που τα τελευταία χρόνια έστρεψε το ενδιαφέρον στην μελέτη των συγκεντρώσεων στους χώρους εργασίας. Αντικείμενο της παρούσας εργασίας είναι η αξιολόγηση της ποιότητας του ατμοσφαιρικού περιβάλλοντος εσωτερικών χώρων διάφορων χρήσεων του Πανεπιστημίου Πατρών με έμφαση στα αιωρούμενα σωματίδια και την Ολική Μικροβιακή Χλωρίδα, μέσω της καταγραφής των επιπέδων συγκέντρωσης των χονδρόκοκκων σωματιδίων PM10 σε κλειστούς χώρους καθώς και την παρουσία μικροοργανισμών στους ίδιους χώρους. Επιπλέον με την βοήθεια του ερωτηματολογίου εξετάζονται πιθανές επιπτώσεις των αιωρούμενων σωματιδίων και της ΟΜΧ στην υγεία των εργαζομένων. Eπιμέρους στόχοι είναι να διερευνηθούν εάν διάφορα συμπτώματα (όπως ο βήχας, ο τραχύς ή ξηρός λαιμός κ.α.) καθώς και οι λοιμώξεις που παρουσίασαν οι εργαζόμενοι σχετίζονται με την καθαριότητα του εργασιακού χώρου. Τέλος σκοπός της εργασίας είναι να αναφερθούν προτάσεις για βελτίωση της ποιότητας του εσωτερικού αέρα ώστε να ελαχιστοποιηθούν οι δυσμενείς επιπτώσεις για την υγεία των εργαζομένων. 42

2. ΚΕΦΑΛΑΙΟ 2ο ΥΛΙΚΑ ΚΑΙ ΜΕΘΟΔΟΙ 2.1. Υλικά 1.1.1. Σκεύη και εξοπλισμός Τα εργαστηριακά σκεύη (γυαλικά και πλαστικά) και τα ειδικά όργανα και μηχανήματα που χρησιμοποιήθηκαν κατά την διάρκεια της πειραματικής διαδικασίας παρουσιάζονται παρακάτω κατά αλφαβητική σειρά, συνοδευόμενα και από το μοντέλο και την προμηθεύτρια εταιρεία: Αποστειρωμένοι ογκομετρικοί κύλινδροι, 100 ml, 500 ml Αποστειρωμένες υάλινες ράβδοι Αυτόματες πιπέτες 100 μl, 1000 μl (Eppendorf / Gilson) Αυτόκαυστο υγρής αποστείρωσης (autoclave) (Yamato Autoclave SM52) Γάντια (VWR) Δειγματολήπτης μικροβιακού φορτίου Surface Air System PBI 1.1.2. Δειγματολήπτης SAS Το κύριο όργανο που αποτέλεσε το σημείο αναφοράς για την εργασία ήταν ο φυγοκεντρικός δειγματολήπτης μικροβιακού φορτίου SAS 120 που ουσιαστικά αναρροφεί έναν συγκεκριμένο όγκο αέρα μέσω μίας διάτρητης πλάκας 400 οπών. Ο όγκος αυτός διοχετεύεται με πρόσκρουση σε ένα τρυβλίο με θρεπτικό υπόστρωμα σε συγκεκριμένο χρόνο με μία σταθερή ροή 120 λίτρα το λεπτό (L/min). Η ταχύτητα πρόσκρουσής είναι < 20 m/sec, με κατακόρυφη ταχύτητα αέρα 0,45 m/sec Το τρυβλίο περιέχει στερεό θρεπτικό υπόστρωμα με άγαρ και είναι διαμέτρου 60*15 mm. Μετά τη συλλογή τα τρυβλία επωάζονται και οι αποικίες καταμετρούνται σε CFUs (Colony Forming Units). Η συγκέντρωση των αερομεταφερόμενων μικροοργανισμών θα εκφραστούν ως μονάδες σχηματισμού αποκιών ανά κυβικό μέτρο αέρα σε cfu/m 3. 43

Επωαστικοί κλίβανοι 32,5 ± 2 C, 37 ± 1 C και 44 ± 2 C (Grand Instruments, Cambridge, UK) Ηλεκτρονικός ζυγός ακριβείας (A&D Industries) Καταψύκτης -20 C (Tropical Ariston) Καταψύκτης -70 C (Telstar Igloo) Κλίβανος ξηρής αποστείρωσης (Ehret TK 3237) Λαβίδα μεταλλική Λύχνος Bunsen Μεταλλικό κουτάλι Μετρητής αιωρούμενων σωματιδίων (PM10) GSA SG 4000 Πλυντήριο (Miele mielebro G7783) Συσκευή καταμέτρησης αποικιών με μεγεθυντικό φακό (IUL Instruments, Spain) Υάλινες κωνικές φιάλες 200 ml, 500 ml, 1000 ml Υδατόλουτρο 50 ο C (Gfld 3006 Burgwedel) Ψυγείο 5 ± 3 ο C (Frigorex Fv650) Κατά τη διάρκεια των πειραματικών δραστηριοτήτων, η χρήση εργαστηριακής ρόμπας και γαντιών ήταν υποχρεωτική, όχι μόνο για τη διασφάλιση των άσηπτων συνθηκών που απαιτούνται σε κάθε μικροβιολογικό εργαστήριο, αλλά και για την ασφάλεια της σωματικής ακεραιότητάς μας. 44

1.1.3. Αναλώσιμα Τα αναλώσιμα που χρησιμοποιήθηκαν κατά την διάρκεια της πειραματικής διαδικασίας παρουσιάζονται παρακάτω κατά αλφαβητική σειρά, συνοδευόμενα από την προμηθεύτρια εταιρεία: Falcons 50 ml (Athal) Glass beads 2 mm (Merck) Αλουμινόχαρτο Απεσταγμένο νερό Αποστειρωμένα tips για πιπέτες 1000 μl, 200 μl (Sarstedt) Tαινία ελέγχου αποστείρωσης Τρυβλία αποστειρωμένα διαμέτρου 92 mm*16 mm, 60 mm*15 mm (Athal) 1.1.4. Θρεπτικά υλικά και αντιδραστήρια Θρεπτικό υπόστρωμα είναι κάθε υγρό ή στερεό υλικό που χρησιμοποιείται στο εργαστήριο για την ανάπτυξη των μικροοργανισμών. Πρέπει να περιέχει όλα τα απαραίτητα συστατικά για τις θρεπτικές απαιτήσεις των μικροοργανισμών. Παρακάτω παρουσιάζεται το θρεπτικό υλικό που χρησιμοποιήθηκε κατά την διάρκεια της πειραματικής διαδικασίας για τους μικροοργανισμούς με τους οποίους ασχολήθηκα, συνοδευόμενα από την προμηθεύτρια εταιρεία και τη σύσταση του καθενός: Nutrient Agar (CM0003, IVD) Σύσταση (g/liter): Powder 1, Yeast extract 2, Peptone 5, Agar 15 45

1.1.5. Παρασκευή θρεπτικών υλικών και διαλυμάτων Για την προετοιμασία των θρεπτικών υλικών που χρησιμοποιούνται για κάθε μικροοργανισμό ακολουθείται την εξής διαδικασία: Διαβάζονται με προσοχή τις οδηγίες παρασκευής του εκάστοτε θρεπτικού υλικού που αναγράφονται στη συσκευασία και ελέγχονται κάποια βασικά χαρακτηριστικά όπως η ημερομηνία λήξης, η ημερομηνία ανοίγματος, το χρώμα και η υφή του προϊόντος κ.τ.λ. Εάν είναι απαραίτητο, ανατρέχουμε σε τυχόν επιπρόσθετο φυλλάδιο με οδηγίες. Έπειτα, λαμβάνεται η ποσότητα του υλικού που πρέπει να ζυγιστεί ώστε να διαλυθεί σε συγκεκριμένη ποσότητα απιονισμένου νερού που έχει υπολογισθεί προηγουμένως με βάση τις αναγραφόμενες οδηγίες στη συσκευασία του υλικού. Πριν τη χρήση του ηλεκτρονικού ζυγού ακριβείας ελέγχεται η επιφάνεια του, η οποία πρέπει να είναι καθαρή, καθώς και το χώρο ώστε να μην υπάρχουν ρεύματα αέρος που θα μπορούσαν να οδηγήσουν σε σφάλματα κατά τη ζύγιση. Στη συνέχεια, ο ηλεκτρονικός ζυγός μηδενίζεται και με το αποστειρωμένο μεταλλικό κουτάλι ζυγίζουμε τη σκόνη με ακρίβεια. Ακολούθως, με τον κατάλληλο ογκομετρικό κύλινδρο μετράται ο όγκος του νερού που χρειάζεται. Αποχύνεται μέρος του νερού σε μια κωνική φιάλη διπλάσιας χωρητικότητας από τον όγκο που χρειάζεται να παρασκευαστεί το θρεπτικό με στόχο τη διάλυσή του. Προστίθεται η σκόνη σιγά-σιγά, ώστε να μη δημιουργείται σύννεφο σκόνης, ανακινώντας πολύ καλά. Έπειτα προστίθεται το υπόλοιπο νερό και γίνεται ανάμειξη. Η σφαιρική φιάλη πωματίζεται ελαφρώς και θερμαίνεται μέχρι την πλήρη διάλυση της σκόνης. Συνήθως από θολό το διάλυμα γίνεται διαυγές και έτσι καταλαβαίνουμε ότι έχει γίνει καλή διάλυση. Στη συνέχεια, τοποθετείται η φιάλη με το διάλυμα στο αυτόκαυστο για αποστείρωση στη θερμοκρασία και το χρόνο που ορίζει ο κατασκευαστής. Κάποια θρεπτικά υλικά δεν χρειάζονται αποστείρωση και μάλιστα κάποια σε υψηλές θερμοκρασίες καταστρέφονται. Αφού αποστειρωθεί το υλικό (συνήθως η αποστείρωση πραγματοποιείται για 15 λεπτά στους 120 βαθμούς Κελσίου υπό πίεση 1 atm), αφήνεται το διάλυμα να κρυώσει σε υδατόλουτρο στη θερμοκρασία που αναγράφεται στη συσκευασία του υλικού (συνήθως στους 45 βαθμούς Κελσίου). Ταυτόχρονα, απολυμαίνεται με διάλυμα αιθανόλης ο πάγκος εργασίας. Πάντα είναι απαραίτητο να υπάρχουν άσηπτες συνθήκες σε όλες τις μικροβιολογικές εργασίες γι αυτό και ανάβουμε το λύχνο Bunsen στο χώρο που εργαζόμαστε, δουλεύοντας δίπλα στη φλόγα. Ανακινείται απαλά η φιάλη με το 46

υλικό, αφαιρείται το καπάκι και αποστειρώνεται το στόμιό της καίγοντάς το στο λύχνο. Στη συνέχεια, ανοίγεται το καπάκι του τρυβλίου υπό γωνία 45 ο περίπου και ρίχνουμε στο τρυβλίο περίπου 15-20 ml υλικού. Κλείνεται αμέσως μετά το καπάκι του τρυβλίου. Καίμε ξανά το στόμιο της φιάλης και επαναλαμβάνεται η παραπάνω διαδικασία σε όλα τα τρυβλία. Αφού περιμένουμε να πήξει το υλικό, τοποθετούμε τα τρυβλία ανάποδα ώστε οι υδρατμοί να μαζευτούν στο καπάκι και όχι στο υλικό. Στη συνέχεια με ανεξίτηλο μαρκαδόρο γράφουμε στην κάτω επιφάνεια του τρυβλίου με καθαρά γράμματα τα αρχικά του υλικού και την ημερομηνία παρασκευής του. Έπειτα, τοποθετούμε τα έτοιμα προς χρήση τρυβλία στην ειδική σακούλα και τα τοποθετούμε στο ψυγείο. Αναγράφουμε και στη σακούλα την ημερομηνία παρασκευής και το όνομα του θρεπτικού υλικού. Θα πρέπει να δίνουμε ιδιαίτερη προσοχή, στην πιθανή επιμόλυνση των τρυβλίων κατά τη συντήρησή τους και να απομακρύνουμε στα απόβλητα τα μολυσμένα τρυβλία. 1.1.6. Nutrient Agar για ανίχνευση της ΟΜΧ (ολική μεσόφιλη χλωρίδα) Το θρεπτικό υλικό που χρησιμοποιήθηκε για την ολική μεσόφιλη χλωρίδα των καλλυντικών δειγμάτων ήταν το Nutrient Agar (TSA). Για την παρασκευή του, ανάλογα με τον αριθμό των δειγμάτων που θα επεξεργαζόμουν εβδομαδιαία, υπολογιζόταν ο αριθμός των τρυβλίων που θα χρειάζονταν και αναλόγως παρασκευαζόταν η κατάλληλη ποσότητα θρεπτικού. Το ίδιο συμβαίνει και με τα υπόλοιπα θρεπτικά που χρησιμοποιήθηκαν. Σύμφωνα με τις οδηγίες, σε 1 lt απιονισμένου H2O αντιστοιχούν 28 gr θρεπτικού υλικού. Απιονισμένο νερό και ζυγισμένη σκόνη τοποθετούνται σε γυάλινη φιάλη με πώμα. Στη συνέχεια γίνεται ανακίνηση της φιάλης με ταυτόχρονη θέρμανση για διαλυτοποίηση της σκόνης. Ακολουθεί αποστείρωση στο αυτόκαυστο στους 121ºC, επί 15 λεπτά και όταν τελειώσει η διαδικασία, αναμένουμε να πέσει η θερμοκρασία του ώστε να γίνει τοποθέτηση της φιάλης στο ψυγείο στους 4 ºC. 47

2.2. Μέθοδοι 1.2.1. Μέθοδος δειγματοληψίας για την ανίχνευση της ΟΜΧ Κατά τη διάρκεια κάθε δειγματοληψίας, είναι απαραίτητη η τήρηση ορισμένων κανόνων, όσον αφορά τη λήψη του δείγματος. Πιο συγκεκριμένα, θα πρέπει να γίνεται με ακρίβεια και προσοχή τόσο η χρήση του εξοπλισμού, όσο και η μεθοδολογία που θα ακολουθούμε ώστε τα δείγματα να είναι αντιπροσωπευτικά. Στη συγκεκριμένη περίπτωση, το δείγμα πρέπει να απεικονίζει τη μικροβιολογική σύσταση του αέρα του εκάστοτε εσωτερικού χώρου και γι αυτό πρέπει να παίρνονται όλα τα κατάλληλα μέτρα ασηψίας, ώστε κατά τη συλλογή, τη μεταφορά και την ανάλυσή του να αποφεύγουμε τη μικροβιολογική μόλυνση από εξωτερικούς παράγοντες. Για τη διαδικασία της δειγματοληψίας ήταν απαραίτητα τα εξής υλικά: Αποστειρωμένα τρυβλίο με θρεπτικό υλικό δειγματοληψίας Γάντια μιας χρήσης Δειγματολήπτης μικροβιακού φορτίου Surface Air System PBI Πλαστική σακούλα αποθήκευσης και μεταφοράς των δειγμάτων Λύχνος Bunsen Αποστειρωμένη λαβίδα Ανεξίτηλος μαρκαδόρος Έντυπο δειγματοληψίας Η χρήση γαντιών ήταν απαραίτητη ώστε να μην επιμολυνθεί το δείγμα κατά τη διαδικασία λήψης του. Στη συνέχεια, μετά την τοποθέτηση του τρυβλίου με το θρεπτικό υλικό στον φυγοκεντρικό δειγματολήπτη, λαμβανόταν για συγκεκριμένο χρονικό διάστημα (30 λεπτά) ένας συγκεκριμένος όγκος ατμοσφαιρικού αέρα. Ο αέρας αναρροφάται μέσα από ένα διάτρητο καπάκι με 400 τρύπες. Ο ακτινωτός ανεμιστήρας ελέγχεται από έναν αισθητήρα ροής, ο οποίος ρυθμίζει με ακρίβεια την ροή του αέρα σε πραγματικό χρόνο στα 120 L/min. Ο αέρας προσκρούει μέσα στο τρυβλίο Petri διαμέτρου 60 mm πάνω στο υπόστρωμα καλλιέργειας. Οι μικροοργανισμοί προσκρούουν στο υπόστρωμα καλλιέργειας και οι αποικίες καταμετρούνται μετά από την κατάλληλη περίοδο επώασης. Με τη μέθοδο αυτή προσδιορίζεται η ολική μικροβιακή χλωρίδα, η οποία αποτελεί το σύνολο του μικροβιακού φορτίου των ζυμών, μυκήτων και βακτηρίων καθώς επίσης το ολικό φορτίο βακτηρίων και το ολικό φορτίο μυκήτων. Τα αποτελέσματα του 48

μικροβιακού φορτίου εκφράζονται σε αποικίες Colony Forming Units (CFU) ανά κυβικό μέτρο αέρα (m 3 ). Τέλος, ακολουθούσε η αναγραφή του αριθμού του δείγματος και των στοιχείων που ήταν απαραίτητων για την αναγνώρισή του, τόσο πάνω στο τρυβλίο, όσο και στο έντυπο δειγματοληψίας. 1.2.2. Μέθοδοι μικροβιολογικών αναλύσεων Στη συνέχεια, θα γίνει περιγραφή των βασικότερων μεθόδων και κανόνων που ακολουθούμε γενικά στις μικροβιολογικές αναλύσεις και ειδικότερα στη συγκεκριμένη σειρά πειραμάτων που έγιναν για τη διεκπεραίωση της διπλωματικής εργασίας. 1.2.3. Άσηπτες μέθοδοι εργασίας Είναι ευρέως αποδεκτό πως οι μικροοργανισμοί υπάρχουν παντού, στο έδαφος, στο νερό, στα τρόφιμα, στο σώμα μας και σε όλα τα αντικείμενα γύρω μας. Σε κάθε μικροβιολογική μελέτη, είναι απαραίτητη η λήψη ορισμένων μέτρων προστασίας του ερευνητή για την αποφυγή της επιμόλυνσης από τους μικροοργανισμούς που μελετώνται, αλλά και από μικροοργανισμούς των γύρω επιφανειών ή του περιβάλλοντος. Για την εξασφάλιση στειρότητας καθώς και για τη μείωση του κινδύνου της μόλυνσης, κατά τη διάρκεια εφαρμογής διαφόρων μεθόδων καλλιέργειας, μελέτης ή μεταφοράς των μικροοργανισμών, χρησιμοποιούμε μια τεχνική που ονομάζεται άσηπτη τεχνική. Για την ορθή εφαρμογή της είναι απαραίτητες οι ακόλουθες προϋποθέσεις: 1.2.4. Απολύμανση του εργαστηριακού χώρου Αποστείρωση των μέσων μεταφοράς των μικροοργανισμών (λαβίδες, κρίκοι κλπ) Χρήση αποστειρωμένων εργαστηριακών μέσων και υλικών (θρεπτικά υποστρώματα, τρυβλία Petri, δοκιμαστικοί σωλήνες, πιπέτες και σιφώνια κλπ) Συνεχής λειτουργία του λύχνου Bunsen καθ όλη τη διάρκεια της εργασίας, ούτως ώστε να διατηρηθούν οι συνθήκες αποστείρωσης. Η φλόγα δημιουργεί ένα ανοδικό ρεύμα θερμού αέρα στην περιοχή, μειώνοντας την πιθανότητα μόλυνσης από αερομεταφερόμενους μικροοργανισμούς. 49

Σωστός χειρισμός εργαστηριακών μέσων και υλικών 1.2.5. Ορθός χειρισμός τρυβλίων Τα κενά αποστειρωμένα τρυβλία ή τα τρυβλία με καλλιέργειες μικροοργανισμών, πρέπει να παραμένουν πάντα κλειστά. Για το χρονικό διάστημα που απαιτείται να ανοιχτούν, παραμένουμε κοντά στη φλόγα του λύχνου Bunsen, κρατώντας το καπάκι με το άνοιγμα προς τα κάτω υπό μικρή κλίση (Σαμολαδά, 2011). 1.2.6. Μέθοδος αποστείρωσης Με τον όρο αποστείρωση εννοούμε την πλήρη καταστροφή των βλαστικών μορφών και σπορίων των μικροοργανισμών, με συνέπεια την απώλεια της ικανότητας αναπαραγωγής τους όλων όσων υπάρχουν σ ένα αντικείμενο ή χώρο. Η καταστροφή των ενζύμων ή προϊόντων του μικροβιακού μεταβολισμού, όπως είναι οι τοξίνες, είναι άμεσα συνδεδεμένη με τον τρόπο αποστείρωσης που θα χρησιμοποιηθεί. Οι πιο διαδεδομένοι μέθοδοι αποστείρωσης που χρησιμοποιούνται είναι οι εξής: Α. Θερμότητα Β. Χημικές ουσίες Γ. Διήθηση με ηθμούς Δ. Ακτινοβολία Η μέθοδος αποστείρωσης με θερμότητα είναι εκείνη με την οποία θα ασχοληθούμε, εφόσον ήταν η μέθοδος που χρησιμοποιούσαμε καθημερινά στο εργαστήριο. Η ύπαρξη και ανάπτυξη ενός μικροοργανισμού βασίζεται σε ένα σύνολο χημικών αντιδράσεων, οι οποίες επηρεάζονται με την μεταβολή της θερμοκρασίας. Συνεπώς, θερμοκρασίες μεγαλύτερες της μέγιστης θερμοκρασίας κάθε μικροοργανισμού, οδηγούν στον θάνατο του. Υπάρχουν δύο ειδών αποστειρώσεις με χρήση θερμότητας: Αποστείρωση με ξηρή θερμότητα: Κατά την μέθοδο αυτή, το κύτταρο των μικροοργανισμών αφυδατώνεται, τα συστατικά του κυττάρου οξειδώνονται, και έπεται ο θάνατος τους. Εφαρμόζεται 50

σε αντικείμενα ανθεκτικά στις υψηλές θερμοκρασίες ή στις απότομες μεταβολές της θερμοκρασίας, όπως τα γυάλινα και μεταλλικά σκεύη. Πραγματοποιείται κυρίως: -με φλόγα Bunsen, σε κρίκο ή βελόνα εμβολιασμού, σε στόμιο δοκιμαστικού σωλήνα κ.ά. -με ξηρό κλίβανο, σε θερμοκρασία περίπου 150-180ºC για μια ώρα, σε γυάλινα και μεταλλικά αντικείμενα Αποστείρωση με υγρή θερμότητα: Εφαρμόζεται σε αντικείμενα από καουτσούκ, θρεπτικά υποστρώματα, καθώς και σε ανεπιθύμητες μικροβιακές καλλιέργειες. Γίνεται σε ειδική συσκευή που ονομάζεται αυτόκαυστο (autoclave). Με τη χρήση κορεσμένου ατμού, προκαλείται η θανάτωση των μικροοργανισμών κάτω από συνθήκες υψηλής πίεσης και θερμοκρασίας (περίπου στους 121 ºC), επιτυγχάνοντας έτσι την αποστείρωση. Άλλος τρόπος υγρής αποστείρωσης είναι και ο βρασμός. Η λειτουργία του αυτόκαυστου στηρίζεται στο ότι ο ατμός υπό πίεση που παράγεται, λόγω μη δυνατότητας εξόδου, αποκτά θερμοκρασίες μεγαλύτερες του βραστού νερού. Αποτελείται από ένα ανοξείδωτο λέβητα με διπλά τοιχώματα που γεμίζει με κορεσμένο ατμό και διατηρεί την επιθυμητή θερμοκρασία και υγρασία για ορισμένο χρόνο. Πάνω στο καπάκι του αυτόκαυστου υπάρχει μια βαλβίδα ασφαλείας, μια κάνουλα αποχέτευσης και ένας μετρητής δύο παραμέτρων (πίεσης και θερμοκρασίας). Έτσι, κατά τη διάρκεια της λειτουργίας, υπάρχει συνεχής και σαφής παρακολούθηση της πίεσης και της θερμοκρασίας. Για να αποστειρώσουμε στο αυτόκαυστο ακολουθούμε τα παρακάτω βήματα: 1. Ελέγχουμε εάν υπάρχει η απαιτούμενη ποσότητα νερού. 2. Τοποθετούμε το υλικό προς αποστείρωση (κωνικές φιάλες, δοκιμαστικούς σωλήνες, γυάλινα μπουκάλια με πλαστικά πώματα ελαφρώς κλειστά κ.α.) 3. Κλείνουμε το καπάκι 4. Ρυθμίζουμε το θερμοστάτη στην επιθυμητή θερμοκρασία, ανοίγουμε τη βαλβίδα του αέρα και το διακόπτη του ρεύματος 5. Ρυθμίζουμε τον επιθυμητό χρόνο 6. Όταν η αποστείρωση τελειώσει, αφήνουμε την πίεση να πέσει στο 0 και έπειτα ανοίγουμε το αυτόκαυστο (Σαμολαδά, 2011; Rutala et al., 2008). 51

1.2.7. Μέθοδος καλλιέργειας σε στερεό θρεπτικό μέσο (pour plate) Η μέθοδος αυτή (pour plate count) είναι η πιο συνηθισμένη τεχνική για την απαρίθμηση των ζωντανών μικροοργανισμών σε διάφορα προϊόντα (όπως τα τρόφιμα, τα φάρμακα και τα καλλυντικά). Βασίζεται στην υπόθεση ότι τα μικροβιακά κύτταρα που υπάρχουν σε ένα δείγμα αναμειγμένο με άγαρ και θρεπτικά υλικά (πεπτόνες, πολυπεπτίδια, αμινοξέα, εκχύλισμα κρέατος, ανόργανα συστατικά), αναπτύσσονται και σχηματίζουν ξεχωριστές και ορατές αποικίες. H μέθοδος όμως αυτή δεν μετρά απαραίτητα τον πραγματικό συνολικό αριθμό των ζωντανών κυττάρων ανά γραμμάριο δείγματος, αφού τα βακτηριακά κύτταρα υφίστανται μόνα τους ή σε ζευγάρια, αλυσίδες, συμπλέγματα και ομάδες. Για το λόγο αυτό, οι μετρήσεις που προκύπτουν από τη μέθοδο αυτή δεν πρέπει να αναφέρονται ως μετρήσεις ζωντανών οργανισμών αλλά ως μετρήσεις αποικιών ανά μονάδα ή μονάδες σχηματισμού αποικιών ανά μονάδα (Colony Forming Units, cfu). Επίσης χρησιμοποιείται ο όρος TPC (Total Plate Count). Στη συνέχεια, αφήνουμε το περιεχόμενο στα τρυβλία να στερεοποιηθεί και έπειτα τα τοποθετούμε ανάποδα (με το καπάκι προς τα κάτω) στους επωαστικούς κλιβάνους, για να εμποδίσουν τη συμπύκνωση της υγρασίας στην επιφάνεια του άγαρ, σε συγκεκριμένη θερμοκρασία και χρόνο, αναλόγως με το είδος του μικροοργανισμού (ψυχρότροφα, μεσόφιλα ή θερμόφιλα) που μελετάμε (Gilchrist et al., 1972). 1.2.8. Μικροβιολογικές αναλύσεις Καταμέτρηση ολικής μεσόφιλης χλωρίδας Για την καταμέτρηση της ΟΜΧ ακολουθούμε τα εξής βήματα: Τοποθετούμε το τρυβλίο με το θρεπτικό υλικό στον δειγματολήπτη αέρα, και λαμβάνουμε έναν συγκεκριμένο όγκο ατμοσφαιρικού αέρα για 30 λεπτά. Αφού ολοκληρωθεί η δειγματοληψία, τοποθετούμε τα τρυβλία γυρισμένα ανάποδα στον κλίβανο στους 32,5 ± 2,5 º C για 48 ώρες. Στις θερμοκρασίες αυτές και σε αερόβιες συνθήκες επωάσεως, η καταμέτρηση αφορά τα αερόβια, μεσόφιλα βακτήρια. Έπειτα από τις 48 ώρες, με τη βοήθεια μετρητή αποικιών κάνουμε καταμέτρηση όλων των ανεπτυγμένων αποικιών. 52

Γίνεται καταγραφή των αποτελεσμάτων και οι μετρήσεις εκφράζονται σε cfu/m 3 Εικόνα 10. Θετικό δείγμα για ΟΜΧ σε τρυβλίο ΤSA agar σε μαύρο φόντο Μέθοδοι Δειγματοληψίας και προσδιορισμού συγκέντρωσης των αιωρούμενων σωματιδίων Προκειμένου να εκτιμηθούν τα επίπεδα της αέριας ρύπανσης έχουν αναπτυχθεί διάφορες μέθοδοι για τη δειγματοληψία και τον υπολογισμό της συγκέντρωσης της αέριας ρύπανσης. διάφορες τεχνικές που στηρίζονται στη διήθηση, στην πρόσκρουση, στις θερμικές και ηλεκτροστατικές ιδιότητες των αιωρούμενων σωματιδίων. Οι μέθοδοι αναφοράς που έχουν αναπτυχθεί στηρίζονται στο σταθμικό προσδιορισμό των αιωρούμενων σωματιδίων. Εκτός όμως από το σταθμικό προσδιορισμό έχουν αναπτυχθεί και μέθοδοι συνεχούς καταγραφής της συγκέντρωσης των αιωρούμενων σωματιδίων, οι οποίες έχουν το πλεονέκτημα ότι δίνουν τη συγκέντρωση των ΡΜ σε συνάρτηση με το χρόνο. Η χρήση αυτών των αυτόματων μεθόδων καταγραφής διευρύνεται συνεχώς, όμως δεν είναι τόσο ακριβείς όσο οι μέθοδοι σταθμικής ανάλυσης. 1.2.9. Σταθμικός προσδιορισμός αιωρούμενων σωματιδίων Η μέθοδος στηρίζεται στη ζύγιση του μέσου συλλογής των σωματιδίων (φίλτρου ή δοχείου) πριν και μετά τη δειγματοληψία. Πριν από τη ζύγιση η συλλεγμένη σωματιδιακή ύλη φυλάσσεται σε περιβάλλον ελεγχόμενης θερμοκρασίας και υγρασίας (π.χ. σε ξηραντήρα) μέχρι σταθερού βάρους. Για τη ζύγιση χρησιμοποιείται αναλυτικός ζυγός με ακρίβεια ±0,1 mg ή μεγαλύτερη, ανάλογα με 53

την ποσότητα του δείγματος. Η συλλογή γίνεται με διήθηση. Η δειγματοληψία με διήθηση (filtration) στηρίζεται στον εξαναγκασμό του ατμοσφαιρικού αέρα να περάσει μέσα από ένα σύστημα μικροσκοπικών οπών (φίλτρο). Το φίλτρο μπορεί να αποτελείται από επικαλυπτόμενες ίνες (φίλτρα ινών υάλου ή κυτταρίνης), από οργανικές μεμβράνες με καθορισμένο μέγεθος πόρων (μεμβράνες οξικής/νιτρικής κυτταρίνης, πολυκαρβονικές μεμβράνες, μεμβράνες Teflon) ή τέλος, από κόκκους ή πορώδες γυαλί. Η συγκράτηση των σωματιδίων στο φίλτρο είναι αποτέλεσμα διαφόρων μηχανισμών, όπως ανάσχεση, διάχυση και πρόσκρουση λόγω αδράνειας. Με απ ευθείας ανάσχεση συγκρατούνται τα σωματίδια με διαστάσεις μεγαλύτερες από το μέγεθος των πόρων του διηθητικού υλικού, ενώ τα πολύ μικρά σωματίδια συγκρατούνται, κυρίως με διάχυση. Τα σωματίδια με ενδιάμεσες διαστάσεις συγκρατούνται εκλεκτικά με πρόσκρουση. Η κατακάθιση μεγάλων σωματιδίων (εδαφική σκόνη που επαναιωρείται, κατακερματισμένη φυτική ύλη, έντομα κ.α.) αποφεύγεται με χρήση προστατευτικού καλύμματος. Ο τύπος του φίλτρου που επιλέγεται για μια δειγματοληψία PM εξαρτάται από διάφορους παράγοντες, όπως την ικανότητα συλλογής σωματιδίων ορισμένου μεγέθους, τη δυνατότητα περαιτέρω ανάλυσης της χημικής σύστασης των σωματιδίων, το κόστος κ.λπ.. Η ικανότητα ενός φίλτρου να συγκρατεί τα διαφόρων μεγεθών σωματίδια που υπάρχουν στο δειγματοληπτούμενο αέρα εξαρτάται από το μέγεθος των πόρων του, το μέγεθος των σωματιδίων, την ταχύτητα διήθησης και την ποσότητα των ήδη συλλεγμένων σωματιδίων. Χαμηλή ταχύτητα δειγματοληψίας ευνοεί τη συγκράτηση μικρών σωματιδίων λόγω διάχυσης. Αύξηση της ταχύτητας δειγματοληψίας ελαττώνει τη διάχυση, αλλά αυξάνει την αδράνεια των σωματιδίων επομένως τη συγκράτησή τους λόγω πρόσκρουσης. Όσο μικραίνει το μέγεθος των πόρων ενός φίλτρου, τόσο η ικανότητα συλλογής μεγαλώνει, αλλά ταυτόχρονα ελαττώνεται η ταχύτητα διήθησης. Συνήθως, η ικανότητα συλλογής αναφέρεται σε καθαρά φίλτρα. Όμως, τα σωματίδια που συσσωρεύονται πάνω στο φίλτρο κατά τη δειγματοληψία αυξάνουν την ικανότητα συλλογής. Ταυτόχρονα, αλλά σε μικρότερο βαθμό, μεγαλώνει και η αντίσταση του φίλτρου. Στις περισσότερες περιπτώσεις δεν χρησιμοποιούνται φίλτρα με τη μέγιστη ικανότητα συλλογής, επειδή απαιτούν πολύ χαμηλές παροχές και ισχυρές αντλίες. 54

1.2.10. Φίλτρα / Υποδοχείς φίλτρων Η επιλογή των φίλτρων εξαρτάται κάθε φορά από το είδος της μελέτης που θέλουμε να κάνουμε και από τα υπάρχοντα όργανα που έχουμε στο εργαστήριο μας. Για δειγματοληψία μεγάλου όγκου PM10 πρέπει να χρησιμοποιηθούν φίλτρα με χαμηλή αντίσταση ροής ώστε να διατηρηθεί η απαιτούμενη ροή. Τα προς χρήση φίλτρα είναι από υαλονήματα (glass fiber), ίνες quartz, PTFE ή υαλονήματα με επικάλυψη PTFE όπως τα ENFAB. Η επιλογή του κατάλληλου φίλτρου γίνεται με βάση το είδος της χημικής ανάλυσης στην οποία πρόκειται ενδεχομένως να υποβληθεί το δείγμα ή των απαιτήσεων του προγράμματος για το οποίο γίνονται οι μετρήσεις (όπως σύγκριση φίλτρων που έχει έμμεσα και το δικό μας πρόγραμμα). Τα φίλτρα έχουν διαχωριστική ικανότητα τουλάχιστον 99,5% για σωματίδια με αεροδυναμική διάμετρο 0,3 μm. Τέλος οι επιδράσεις από θερμικές πηγές, όπως ηλιακή ακτινοβολία ή τις ηλεκτρικές συσκευές (π.χ. την αντλία δειγματοληψίας), αλλά και τα ψυκτικά στοιχεία όπως ο κλιματισμός πρέπει να ελαχιστοποιούνται. Κατά τη διάρκεια περιόδων με μέση ωριαία θερμοκρασία περιβάλλοντος πάνω από 20 C, η θερμοκρασία του δείγματος φίλτρου δεν θα πρέπει να διαφέρει περισσότερο από 5 C από τη θερμοκρασία του ατμοσφαιρικού αέρα γύρω από το δειγματολήπτη. Εικόνα 11: Υποδοχείς φίλτρων μαζί με την βάση τους 55

1.2.11. Δειγματοληψία και ζύγιση Οι ζυγίσεις λαμβάνουν χώρα σε έναν ειδικά διαμορφωμένο χώρο/δωμάτιο με ελεγχόμενες συνθήκες θερμοκρασίας και υγρασίας. Γι αυτό το λόγο πρέπει να υπάρχει μία μονάδα κλιματισμού μόνιμα εγκατεστημένη για τον εγκλιματισμό των φίλτρων (conditioning). Οι τιμές της θερμοκρασίας και της υγρασίας είναι συνεχώς υπό παρακολούθηση ώστε να είναι μεταξύ των 19 0 C με 20 0 C και 45% με 50% RH αντίστοιχα. Στο θάλαμο για την ζύγιση θα είναι τοποθετημένος και ένας ζυγός ακριβείας με διακριτική ικανότητα 10-6 g=1μg. Διάρκεια δειγματοληψίας Η χρονική διάρκεια της μέτρησης θα είναι 1h και πρέπει να καταγράφονται οι τιμές με ακρίβεια +/- 5min. Οδηγίες ζύγισης πριν και μετά την μέτρηση Οι συνθήκες στο θάλαμο ζύγισης και η μάζα των φίλτρων καταγράφονται καθημερινά σε ειδικό έντυπο που είναι μόνιμα εντός του θαλάμου. Κατά την έναρξη κάθε σειράς μετρήσεων στον ζυγό (weighing session) εξετάζουμε την σωστή λειτουργία του. Στο θάλαμο ζύγισης φυλάσσονται δύο λευκά φίλτρα αναφοράς (blank filter) του ίδιου μεγέθους και υλικού όπως αυτά που χρησιμοποιούνται στις μετρήσεις. Τα βάρη τους καταγράφονται σε κάθε σειρά ζυγίσεων ως μέτρο των κλιματικών συνθηκών που επηρεάζουν το βάρος των φίλτρων. Τα νέα φίλτρα προς χρήση (μη επιφορτισμένα) εγκλιματίζονται στο θάλαμο ζύγισης τουλάχιστον 48h πριν. Τα φίλτρα ζυγίζονται δύο φορές ημερησίως ανά 12h, ώστε να επιβεβαιωθεί ότι το βάρος του φίλτρου έχει σταθεροποιηθεί. Αν τα βάρη διαφέρουν περισσότερο από 40 μg, το συγκεκριμένο φίλτρο απορρίπτεται ή πάμε σε νέα ζύγιση. Όλα τα φίλτρα, προστατεύονται κατά την αποθήκευση και τη μεταφορά στον υποδοχέα του φίλτρου, καθώς και κατά την επιστροφή τους στο θάλαμο ζύγισης σε ένα καθαρό γυάλινο τρυβλίο Petri ή σε παρόμοια δοχεία. Στις συνθήκες αποθήκευσης πρέπει επίσης να υπάρχει και η πρόληψη για αποφυγή 56

συμπύκνωσης στα φίλτρα. Αυτό μπορεί να επιτευχθεί με τη μεταφορά των θηκών (κασσέτες) με τα φίλτρα μέσα σε δροσερά κουτιά ή αποθήκευση σε πλαστικές σακούλες (π.χ με parafilm). Εικόνα 12. Τρυβλίο Petri.(Πηγή: google images) Πηγές αβεβαιότητας στη συλλεγμένη σωματιδιακή μάζα Απώλειες λόγω απόθεσης σωματιδίων στις σωληνώσεις και ικανότητας συλλογής του φίλτρου. Απώλειες ημιπτητικής σωματιδιακής ύλης (semi-volatile particulate matter) από το φίλτρο μεταξύ της διαδικασίας συλλογής και ζύγισης. Αλλαγές στην άνωση μεταξύ φορτισμένων και μη φίλτρων. Ακρίβεια του ζυγού, μετατόπιση του μηδενός (zero drift) και επίδραση στατικού ηλεκτρισμού κατά τη ζύγιση. Επικάθιση ή απώλεια ύλης μεταξύ των ζυγίσεων των φορτισμένων και μη φίλτρων. Περιγραφή Δειγματολήπτη Αιωρούμενων Σωματιδίων GSA 4000 Οι μονάδες μικρού όγκου δειγματολήπτη κατασκευάστηκαν για τη συλλογή των σωματιδίων από τον περιβάλλον αέρα το 1976/77 και έχουν συνεχώς εξελιχθεί από τότε. Σήμερα ένας μεγάλος αριθμός μονάδων είναι σε χρήση παγκοσμίως. Οι συσκευές χρησιμοποιούν μια αντλία κενού για να οδηγήσουν τα σωματίδια μέσω του αέρα στην εισαγωγή του δειγματολήπτη. Τα σωματίδια στη συνέχεια ταξινομούνται κατά μέγεθος και στη συνέχεια τα PM10 εναποτίθενται στο φίλτρο συλλογής. Η ταχύτητα μετάδοσης του αέρα ελέγχεται με ένα στόμιο μέτρησης που παρεμβάλλεται μεταξύ του φίλτρου και της αντλίας κενού και ρυθμίζεται με ακρίβεια καλύτερη από 2%. Το όργανο GSA 4000 αποτελεί ένα φορητό σύστημα μέτρησης συγκέντρωσης 57

σκόνης σε εσωτερικούς και εξωτερικούς χώρους, του αμερικανικού οίκου TSI. Η συσκευή βασίζεται στην αρχή της φωτομετρίας (περίθλαση) και διαθέτει ενσωματωμένα αντλία, εσωτερική μνήμη και data logger για την αυτόματη αποθήκευση των μετρούμενων τιμών (κινητών μέσων όρων) σε προγραμματιζόμενα διαστήματα. Μετρά τα κλάσματα PM10, respirable κατά ΕΛΟΤ EN 481, PM10, PM2,5. Η συσκευή είναι βαθμονομημένη με πρότυπη σκόνη κατά ISO 121031, A1 test dust. Βαθμονόμηση σε όλα τα είδη σκόνης γίνεται με παράλληλη μέτρηση με πρότυπο σταθμικό σύστημα κατά EN 12341. Εικόνα 13. Σχηματική απεικόνιση του δειγματολήπτη (Πηγή: Google images) 58

Πίνακας 8 : Τεχνικά χαρακτηριστικά οργάνου (DUST Trak GSA 4000) Τύπος του αισθητήρα:... 90 διάχυση του φωτός, Laser diode Εύρος μέτρησης:... 0.001 100 mg/m3 (βαθμονομούνται σε αναπνεύσιμο κλάσμα του προτύπου ISO Ανάλυση:... ±0.1% της ανάγνωσης ή το ±0.001 mg/m3, όποιο από τα δύο είναι μεγαλύτερο Μηδέν σταθερότητας:... ±0.001 mg/m3 επί 24 ώρες Κλίμακα μεγέθους σωματιδίων:... 0.1 approximate 10 μm (μέγιστο όριο είναι εξαρτάται από την παροχή) Η παροχή:... 1.4 2.4 L/min. Θερμοκρασία συντελεστή:... +0.001 mg/m3 ανά C Περιοχή θερμοκρασιών μέσο: Λειτουργικό περιοχή: υποβαλλόμενη:... 0 C έως 50 C (32 F σε 120 F) Περιοχή αποθήκευσης:... 20 C 60 C ( 4 F έως 140 F) Καταγραφή δεδομένων: Τα σημεία δεδομένων:... > 31,000 (21 ημέρες καταγραφή κάθε λεπτό) Χρονικό διάστημα:... Ρυθμιζόμενο από 1 δευτερόλεπτο Φυσικό μέγεθος: Εξωτερικές διαστάσεις:... 221 mm x 150 mm x 87 mm Βάρος (με μπαταρίες:... 1,5 kg (3.3 λίβρες) Display:... LCD 4 ψηφίων, ύψους ψηφίο 15 mm (0.6 in) Απαιτήσεις ενέργειας: Εξωτερικό προσαρμογέα:... υποβαλλόμενη 6 VDC, 300 ma Μπαταρίες:... 4 C μέγεθος αλκαλικό Χρόνος μπαταρίας:... 16 ώρες (τυπική) Θωράκιση EMI/RF: 1. Είναι σύμφωνη με την οδηγία εκπομπών πρότυπο: EN50081 1: 2. Είναι σύμφωνη με την οδηγία ασυλίας πρότυπο: EN50082 1: Ζυγός ακρίβειας Για τον προσδιορισμό της μάζας των φίλτρων πριν και μετά την δειγματοληψία και γενικά όλων των φίλτρων που χρησιμοποιήθηκαν κατά την διάρκεια της εργασίας, χρησιμοποιήθηκε ζυγός ακριβείας 0,001mg=1μg. 59

Φίλτρα για τη συλλογή των σωματιδίων (σταθμική μέθοδος) Στην εργασία μας κάναμε χρήση ενός τύπου φίλτρου για κάθε μέτρηση ξεχωριστά. Τα φίλτρα ήταν τύπου PTFE: Οι Whatman PTFE μεμβράνες είναι χημικά σταθερές και αδρανείς. Είναι κατάλληλες για εφαρμογές στις οποίες υπεισέρχονται επιθετικοί οργανικοί διαλύτες, ισχυρά οξέα και αλκάλια. Οι PTFE μεμβράνες είναι ιδιαίτερα κατάλληλες για την προετοιμασία δειγμάτων για ανάλυση HPLC. Η υδρόφοβη φύση της μεμβράνης έχει επίσης εφαρμογές για την αποστείρωση του αέρα και του αερίου. Έχουν μεγάλη αντοχή σε υψηλές σχετικά θερμοκρασίες. Είναι το πιο διαδεδομένο διηθητικό χαρτί για συνήθεις εφαρμογές με μέτριο βαθμό διατήρησης και ροής. Καλύπτει ένα ευρύ φάσμα εργαστηριακών εφαρμογών. Παραδοσιακά χρησιμοποιείται στους αναλυτικούς διαχωρισμούς για ιζήματα όπως το θειικό άλας μολύβδου, οξαλικού ασβεστίου και ανθρακικού ασβεστίου. Ακόμα χρησιμοποιείται στη γεωργία για την εδαφολογική ανάλυση, στη βιομηχανία τροφίμων, στην εκπαίδευση για τη διδασκαλία. Στην περίπτωση μας χρησιμοποιείται και για την παρακολούθηση της ρύπανσης του ατμοσφαιρικού αέρα. Εικόνα 14: Φίλτρα Whatmann (Πηγή Google images) 60

3. ΚΕΦΑΛΑΙΟ 3ο - Μεθοδολογικός σχεδιασμός Έρευνας 3.1. Σχεδιασμός έρευνας Η διεξαγωγή της έρευνας ξεκίνησε με μια ευρεία βιβλιογραφική ανασκόπηση των αιωρούμενων σωματιδίων και της Ολικής Μικροβιακής Χλωρίδας, με σκοπό την δημιουργία γνώσης γύρω από το ερευνητικό θέμα. Η ανασκόπηση της υπάρχουσας βιβλιογραφίας για το ζήτημα, συνέβαλε στην ενημέρωση για τα θέματα που έχουν ήδη μελετηθεί σε βάθος, για πτυχές του προβλήματος που επιδέχονται περαιτέρω διερεύνηση καθώς και για τις μεθόδους που έχουν χρησιμοποιηθεί σε προηγούμενες μελέτες σχετικά με την ποιότητα του ατμοσφαιρικού αέρα στους εργασιακούς χώρους. Η έρευνα έγινε σε εργασιακούς χώρους του Πανεπιστημίου Πατρών με τη συμμετοχή των χρηστών των ανωτέρω χώρων, με την χορήγηση ενός ενιαίου ερωτηματολογίου 75 ερωτήσεων. Η διαμόρφωση του ερωτηματολογίου αποτελεί σημαντικό κομμάτι της συνολικής έρευνας. Αρχικά έγινε μια πρώτη πιλοτική εφαρμογή του ερωτηματολογίου με μικρής κλίμακας δείγμα, το οποίο συμμετείχε στην κύρια έρευνα, ώστε να ερευνηθούν και να αναδιαμορφωθούν όσα σημεία δημιουργούν πρόβλημα, τόσο από πλευράς διατύπωσης όσο και από πλευράς ουσίας και έπειτα επιλέχθηκαν οι εργασιακοί χώροι που θα συμμετείχαν στην έρευνα, αφού πρώτα έγιναν οι απαραίτητες ενημερώσεις με τους προϊστάμενους των εργαζομένων. 61

3.2. Ορισμός Πληθυσμού Μέθοδος Δειγματοληψίας Στην περίπτωση της έρευνας αυτής, ο πληθυσμός - στόχος είναι το σύνολο των εργαζομένων στους χώρους του Πανεπιστημίου Πατρών. Το Πανεπιστήμιο Πατρών (Π.Π.) βρίσκεται στο Ρίο, οκτώ χιλιόμετρα βορειοανατολικά της Πάτρας, στο Νομό Αχαΐας. Το πανεπιστήμιο βρίσκεται 6 km βορειοανατολικά του κέντρου της Πάτρας, 3 km νότια της Γέφυρας Ρίου-Αντιρρίου, 206 km δυτικά των Αθηνών, 106 km βορειοανατολικά του Πύργου και 2 km ανατολικά του Ρίου. Το υψόμετρο είναι γύρω στα 50 m πάνω από το επίπεδο της θάλασσας. Η έκταση της Πανεπιστημιούπολης είναι 4,5 km². Το σύνολο των εργαζομένων στους ανωτέρω χώρους είναι 80 άτομα όπως προκύπτει από τα στοιχεία του προσωπικού που είναι αναρτημένα στην επίσημη ιστοσελίδα έκαστου τμήματος. Για την εκτίμηση της ποιότητας του αέρα χρησιμοποιήσαμε ένα ερωτηματολόγιο που περιλαμβάνει ερωτήσεις σχετικές με το κλίμα εσωτερικού χώρου στον χώρο εργασίας και πιθανά συμπτώματα που ενδεχομένως να εμφανίζονται στους ερωτηθέντες. Το παρόν ερωτηματολόγιο αποτελεί μετάφραση του ερωτηματολογίου INDOOR CLIMATE, Work environment Office ENGLISH VERSION (Andersson K. Epidemiological approach to indoor air problems. Indoor Air 1998; suppl 4:32-9. Dept of Occup and Environm Med, Örebro University Hospital, Sweden. Fax +46 19 120404). Το ερωτηματολόγιο χωρίζεται σε πέντε μέρη: α) το πρώτο μέρος περιλαμβάνει προσωπικά στοιχεία και γενικές πληροφορίες των ερωτηθέντων καθώς και ερωτήσεις που αφορούν τους υφιστάμενους παράγοντες εργασίας τους (Q1-Q13 και Q64-Q69) για τα οποία έγινε εκτενής αναφορά παραπάνω, β) το δεύτερο μέρος περιλαμβάνει 17 ερωτήσεις (Q14-Q30) που διερευνούν τις συνθήκες που επικρατούν στο εργασιακό τους περιβάλλον, γ) το τρίτο μέρος περιλαμβάνει μία σειρά ερωτημάτων που περιγραφούν πιθανά συμπτώματα που αντιμετωπίζουν οι ερωτηθέντες και ενδεχομένως να οφείλονται στο εργασιακό τους περιβάλλον (Q31-Q47) καθώς επίσης και ορισμένες συμπληρωματικές ερωτήσεις σχετικά την απόδοσή τους στην εργασία τους και 62

την κατάσταση της υγείας τους (Q48-Q51), δ) στο τέταρτο μέρος εξετάζονται διεξοδικά οι συνθήκες που επικρατούν στο χώρο εργασίας (θερμοκρασία, καθαριότητα, θόρυβος, ποιότητα αέρα) (Q52-Q63), και ε) στο τελευταίο μέρος διερευνώνται ορισμένα ειδικά προβλήματα υγείας που ενδεχομένως να αντιμετωπίζουν οι συμμετέχοντες (Q70-Q75). Η έρευνα πραγματοποιήθηκε το τρίμηνο Νοεμβρίου -Δεκεμβρίου- Ιανουαρίου του έτους 2016-2017 σε δεκαοκτώ (18) εργασιακούς χώρους του Πανεπιστημίου Πατρών που αναφέρονται παρακάτω. Βασικά κριτήρια επιλογής των προς εξέταση χώρων ήταν τα εξής: Ο χώρος εργασίας να είναι επανδρωμένος με επαρκή αριθμό εργαζομένων κατά την διάρκεια των μετρήσεων, συνεπώς να υπάρχει μια κινητικότητα στο χώρο Ο χώρος εργασίας να είναι εξοπλισμένος με βασικά ηλεκτρονικά και ηλεκτρικά είδη γραφείου (υπολογιστής, τηλέφωνο, εκτυπωτές φωτοτυπικά μηχανήματα κ.α.) και συνεπώς να εμφανίζει αυξημένες πιθανότητες ύπαρξης διαφόρων εσωτερικών πηγών εκπομπής αιωρύμενων σωματιδίων και ΟΜΧ. Η ηλικία του κτιρίου και ο όροφος που βρίσκεται ο χώρος εργασίας Τέλος να υπάρχει στον προς εξέταση χώρο φυσικός εξαερισμός. Με βάση τα ανωτέρω κριτήρια επιλέχτηκαν οι παρακάτω χώροι του Πανεπιστημίου Πατρών: 1. Τμήμα Ιατρικής (Γραμματεία) 2. Τμήμα Ιατρικής (Εργαστήριο Υγιεινής) 3. Τμήμα Βιολογίας (Γραμματεία) 4. Τμήμα Βιολογίας, Τομέας Γενετικής, Εργαστήριο Βιολογίας Κυττάρου 5. Τμήμα Γεωλογίας (Γραμματεία) 6. Τμήμα Γεωλογίας, Εργαστήριο Έρευνας Ορυκτών και Πετρωμάτων 7. Μηχανουργείο 63

8. Ειδικός Λογαριασμός Κονδυλίων Έρευνας Γραμματεία Μονάδα Διοικητικών Συναλλαγών και Αρχείου (Πρωτόκολλο) Κτίριο Α Πρυτανείας (1 ος όροφος) 9. Γραφείο Κλητήρων Κτίριο Α Πρυτανείας (ισόγειο) 10. Κεντρική Βιβλιοθήκη (Αναγνωστήριο και χώρος υποδοχής φοιτητών) 11. Εκτυπωτικό Κέντρο Κεντρικής Βιβλιοθήκης ( Υπόγειο) 12. Τμήμα Χημείας (Γραμματεία) 13. Τμήμα Χημείας, Εργαστήριο Οργανικής Χημείας και Βιοχημείας 14. Τμήμα Μηχανολόγων και Αεροναυπηγών Μηχανικών (Γραμματεία) 15. Τμήμα Μηχανολόγων και Αεροναυπηγών Μηχανικών, Εργαστήριο Τεχνολογίας και Αντοχής Υλικών 16. Τμήμα Πολιτικών Μηχανικών (Γραμματεία) 17. Τμήμα Πολιτικών Μηχανικών, Εργαστήριο Μηχανικής και Τεχνολογίας Υλικών 18. Υπολογιστικό Κέντρο Αρχιτεκτονικής 3.3 Μέθοδος επεξεργασίας και ανάλυσης δεδομένων Μετά την συλλογή των δεδομένων άρχισε το στάδιο της επεξεργασίας τους. Επίσης η κωδικοποίηση έγινε κατά μεγαλύτερο ή μικρότερο ποσοστό παράλληλα με τη συλλογή των στοιχείων για την εξοικονόμηση χρόνου. Η φάση της επεξεργασίας αποτελείται από τα εξής διακεκριμένα στάδια: Έλεγχος Κωδικοποίηση Μηχανογραφική Επεξεργασία Ο κυρίως έλεγχος αφορούσε την ορθή συμπλήρωση και την τήρηση των κανόνων δειγματοληψίας. Η κωδικοποίηση μετατρέπει τις απαντήσεις σε μορφή κατάλληλη για μηχανογραφική επεξεργασία. Για τις ανάγκες της 64

έρευνας και την επεξεργασία των δεδομένων στα στατιστικά πακέτα που χρησιμοποιήθηκαν, όλες οι μεταβλητές κωδικοποιήθηκαν.. Η επεξεργασία και η ανάλυση των δεδομένων που προέκυψαν από τα ερωτηματολόγια περιλαμβάνει 2 επίπεδα. Σε πρώτο επίπεδο γίνεται Περιγραφική Στατιστική Ανάλυση των δεδομένων με την χρήση του Excel. Ακολούθησε η επεξεργασία με την βοήθεια του στατιστικού λογισμικού SPSS 20, με χρήση της μεθόδου Χ2 υπολογίζοντας τον συντελεστή κατά Pearson. H μέθοδος χ² τεστ είναι ένα στατιστικό τεστ υπόθεσης στο οποίο η δειγματοληπτική κατανομή από το στατιστικό αποτέλεσμα της δοκιμής είναι μια χ² κατανομή, όταν η μηδενική υπόθεση είναι αληθής. Τα χ² τεστ είναι συχνά κατασκευασμένα από το άθροισμα των τετραγώνων των σφαλμάτων, ή μέσα από την διακύμανση του δείγματος. Το χ²-τεστ του Pearson είναι επίσης γνωστό ως χ²-τεστ για την ανεξαρτησία. Αναπτύχθηκε κατά το έτος 1900. Το χ²-τεστ του Pearson αποτελεί μια στατιστική δοκιμή η οποία εφαρμόζεται σε σύνολα κατηγοριοποιημένων δεδομένων για να αξιολογηθεί πόσο πιθανό είναι οποιαδήποτε παρατηρούμενη διαφορά μεταξύ των συνόλων να προέκυψε κατά τύχη. Είναι κατάλληλο για ασύζευκτα δεδομένα από μεγάλα δείγματα. Τα αποτελέσματα ενός στατιστικού τεστ που ακολουθούν μια χ² κατανομή προκύπτουν από την υπόθεση των ανεξάρτητων κανονικά κατανεμημένων δεδομένων, τα οποία ελέγχονται σε πολλές περιπτώσεις με το κεντρικό οριακό θεώρημα. Ένα χ² τεστ μπορεί στη συνέχεια να χρησιμοποιηθεί για να απορρίψουμε τη μηδενική υπόθεση, ότι τα δεδομένα είναι ανεξάρτητα. Τα χ² - τεστ μπορούν να χρησιμοποιηθούν για να προσδιορίσουν αν υπάρχει σημαντική διαφορά μεταξύ των αναμενόμενων συχνοτήτων και των παρατηρούμενων συχνοτήτων σε μια ή περισσότερες κατηγορίες. Μήπως ο αριθμός των ατόμων ή αντικειμένων που εμπίπτουν σε κάθε κατηγορία διαφέρουν σημαντικά από τον αριθμό που θα περιμέναμε; Είναι η διαφορά 65

μεταξύ των αναμενόμενων και των παρατηρούμενων συχνοτήτων επηρεασμένη από την διακύμανση της δειγματοληψίας, ή είναι μια πραγματική διαφορά. Όταν ο συντελεστής κατά Pearson είναι αρκετά μικρός <0.05 τότε λέμε ότι έχουμε στατιστική διαφορά. Στην περίπτωση της δική μας έρευνας, για να επαληθεύσουμε εάν τα δεδομένα είναι ανεξάρτητα μεταξύ τους (μηδενική υπόθεση) το χ 2 τεστ εφαρμόστηκε για τις εξής ερωτήσεις (εξαρτημένες μεταβλητές) 36. Κνησμό, κάψιμο ή ερεθισμό στα μάτια 37. Ερεθισμένη, βουλωμένη μύτη ή ρινική καταρροή 38. Ρινική αιμορραγία 39. Τραχύς, ξηρός λαιμός 40. Βήχας 41. Ξηρό ή εξέρυθρο δέρμα στο πρόσωπο 42. Ξεφλούδισμα κεφαλής ή αυτιών 43. Ξηρά χέρια με φαγούρα, ερυθρότητα Οι παραπάνω ερωτήσεις εξετάστηκαν μετά από στατιστική επεξεργασία αν παρουσιάζουν επίπεδο στατιστικής σημαντικότητας (<0,05) και επαληθεύουν ή όχι τη μηδενική υπόθεση (Τα δεδομένα είναι ανεξάρτητα μεταξύ τους) με βάση τις ερωτήσεις (ανεξάρτητες μεταβλητές): 56. Την καθαριότητα του χώρου 25.Με την σκόνη και βρωμιά 64. Κάπνισμα 66

65. Φύλο Τέλος έγινε και μια συσχέτιση της ερώτησης (Q58) θεωρείται ότι ο χώρος εργασίας σας είναι εύκολο να καθαριστεί με το είδος της εργασίας(q8) 67

4. ΚΕΦΑΛΑΙΟ 4ο - ΑΠΟΤΕΛΕΣΜΑΤΑ 4.1. Περιγραφή των δειγματοληψιών Πραγματοποιήθηκαν συνολικά 108 δειγματοληψίες (κάθε φορά πραγματοποιούνταν 18 δειγματοληψίες για την ΟΜΧ και παράλληλα 18 δειγματοληψίες για τα αιωρούμενα σωματίδια PM10) κατά τους µήνες Νοέμβριο και Δεκέμβριο του 2016 και τον Ιανουάριο έτους 2017 όλες στο ίδιο σηµείο και όσον αφορά στις ώρες πραγματοποίησης των δειγματοληψιών αυτές ήταν πρωινές και µεσηµβρινές, µεταξύ 10:00 15:00. Στόχος αυτών των δειγματοληψιών είναι η ποσοτική εκτίµηση των βακτηρίων και των εισπνεύσιµων αιωρουμένων σωματιδίων. Το ζητούµενο είναι εάν υπάρχει συσχέτιση µεταξύ τους και πιθανή επίδραση στην υγεία των εργαζομένων. Η μονάδα µέτρησης που χρησιμοποιήθηκε για τους μικροοργανισμούς ήταν ο αριθµός των αποικιών ανά κυβικό μέτρο (1000 L) αέρα, (Colony Forming Units) (CFU/m 3 ), ενώ για τα αιωρούµενα σωματίδια ήταν η συγκέντρωσή τους σε µg ανά κυβικό µέτρο αέρα (µg/m 3 ). Παράλληλα, γινόταν η µέτρηση δύο περιβαλλοντικών παραµέτρων, της θερμοκρασίας T σε o C και η σχετική υγρασία RH σε (%) του περιβάλλοντος στο σηµείο της δειγματοληψίας, για να διαπιστώσουμε εάν αυτές έχουν κάποια επίδραση στις συγκεντρώσεις των μικροοργανισμών και των αιωρουμένων σωματιδίων. Οι τιµές των περιβαλλοντικών παραµέτρων καταγράφονταν µία φορά, στην αρχή της δειγµατοληψίας. Τα μετεωρολογικά στοιχεία (όσον αφορά την υγρασία) έχουν ληφθεί από το site meteo.gr: Μετεωρολογικός σταθμός Πανεπιστημίου Πατρών : Υψόμετρο 66μ. Ιδιοκτησία: Δίκτυο Υδροκρίτης - Πανεπιστήμιο Πατρών ενώ η θερμοκρασία ελήφθη με θερμόμετρο. Παρακάτω παρατίθεται ο πίνακας με τον μέσο όρο του συνόλου των μετρήσεων που πραγματοποιήθηκαν για την συγκέντρωση των αιωρούμενων σωματιδίων PM10 και της ΟΜΧ. Οι αναλυτικοί πίνακες όπου συνοψίζονται οι ημερομηνίες των δειγματοληψιών, οι επικρατούσες μετεωρολογικές συνθήκες και οι προσδιορισθέντες παράµετροι βρίσκονται στα παραρτήματα. 68

Πίνακας 15. Μέσος όρος του συνόλου των μετρήσεων που πραγματοπιήθκαν για την συγκέντρωση των PM 10 και ΟΜΧ και χαρακτηρισμός του χώρου αν είναι κατάλληλος ή όχι για την εργασία. ΧΩΡΟΣ ΔΕΙΓΜΑΤΟΛΗΨΙΑΣ ΜΕΣΗ ΣΥΓΚΕΝΤΡΩΣΗ ΟΜΧ (μg/m3) ΜΕΣΗ ΣΥΓΚΕΝΤΡΩΣΗ PM10 (μg/m3) ΠΑΡΑΤΗΡΗΣΕΙΣ ΓΙΑ ΟΜΧ ΠΑΡΑΤΗΡΗΣΕΙΣ ΓΙΑ PM 10 1 26,67 7,92 χαμηλό 2 3,67 6,12 πολύ χαμηλό 3 18,67 20,22 πολύ χαμηλό 4 15,67 22,40 πολύ χαμηλό 5 22 13,97 πολύ χαμηλό 6 7,67 19,44 πολύ χαμηλό 7 28 30,38 χαμηλό 8 28,67 15,39 χαμηλό 9 32,33 31 χαμηλό 10 20,67 18,97 πολύ χαμηλό 11 19 11,65 πολύ χαμηλό 12 15,33 20,09 πολύ χαμηλό 13 14,67 14,58 πολύ χαμηλό 14 16,67 17,70 πολύ χαμηλό 15 4,33 27,62 πολύ χαμηλό 16 12,67 11,01 πολύ χαμηλό 17 4,67 33,08 πολύ χαμηλό 18 19,67 27,07 πολύ χαμηλό Επιτρέπεται η εργασία Επιτρέπεται η εργασία Επιτρέπεται η εργασία Επιτρέπεται η εργασία Επιτρέπεται η εργασία Επιτρέπεται η εργασία Επιτρέπεται η εργασία Επιτρέπεται η εργασία Επιτρέπεται η εργασία Επιτρέπεται η εργασία Επιτρέπεται η εργασία Επιτρέπεται η εργασία Επιτρέπεται η εργασία Επιτρέπεται η εργασία Επιτρέπεται η εργασία Επιτρέπεται η εργασία Επιτρέπεται η εργασία Επιτρέπεται η εργασία 69

4.2. Αποτελέσματα Ερωτηματολογίου Στόχος της παρούσας εργασίας, όπως προαναφέραμε και παραπάνω ήταν η διερεύνηση της ποιότητας του αέρα στους χώρους του Πανεπιστημίου Πατρών και των επιπτώσεων στην υγεία των εργαζομένων. Με τη βοήθεια του ερωτηματολογίου έγινε μια εκτίμηση της ποιότητας του αέρα στους προς εξέταση χώρους. Παρακάτω γίνεται παρουσίαση των απαντήσεων του ερωτηματολογίου. Α) Δημογραφικά στοιχεία και γενικές πληροφορίες Το ερωτηματολόγιο συμπληρώθηκε συνολικά από 60 άτομα τα οποία δραστηριοποιούνταν σε διάφορους χώρους του Πανεπιστημίου Πατρών, κυρίως στο ισόγειο ή στον πρώτο όροφο κτιρίων (45,7% και 33,9% αντιστοίχως) σε κοινόχρηστο δωμάτιο (75%), το οποίο χαρακτήρισαν ευρύχωρο (28,3%) ή αρκετά ευρύχωρο (50%). Το δείγμα της έρευνας το αποτελούσαν κατά 60% γυναίκες και 40% άνδρες, με μέσο όρο ηλικίας τα 38,4 έτη. Πιο αναλυτικά, η πλειοψηφία των ερωτηθέντων (48,3%) ανήκαν στην ηλικιακή ομάδα 30-39 ετών, ακολουθεί με 30,0% η ηλικιακή ομάδα 40 ετών και άνω και τέλος με 21,7% η ομάδα 20-29. Οι ερωτηθέντες στην πλειοψηφία τους ήταν γυναίκες ηλικίας 30-45 ετών, που εργάζονταν κατά βάση σε κοινόχρηστα δωμάτια, ευρύχωρα έως αρκετά ευρύχωρα, στο ισόγειο ή στον πρώτο όροφο κτιρίων του Πανεπιστημίου Πατρών. Επιπλέον η πλειοψηφία των συμμετεχόντων δεν ήταν καπνιστές (68,3%), δεν χρησιμοποιούσαν φακούς επαφής (70%) και έκαναν καθημερινή χρήση ηλεκτρονικού υπολογιστή για περισσότερες από 4 ώρες (63,3%). Ως προς το μορφωτικό επίπεδο, η πλειοψηφία των ερωτηθέντων διέθεταν τριτοβάθμια εκπαίδευση (53,3%), 16,7% δευτεροβάθμια και 16,7% πρωτοβάθμια εκπαίδευση. Το 51,7% των ερωτηθέντων είχαν επαγγελματική εμπειρία στη σημερινή θέση εργασίας τους 1-10 έτη, ενώ οι υπόλοιποι περισσότερα χρόνια με μέγιστο τα 30-42 έτη (10,0% των συμμετεχόντων). Η πλειοψηφία των ερωτηθέντων ήταν εργαζόμενοι πλήρους απασχόλησης (71,7%), οι οποίοι 70

σπάνια πραγματοποιούσαν υπερωριακή εργασία (58,3%). Τέλος, η σχέση εργασίας των συμμετεχόντων ήταν : Μόνιμα εργαζόμενος (46,67%) Αναπληρωτής (11,67%) Συμβασιούχος (21,66%) Άλλο (20%) Β) Συνθήκες που επικρατούν στο εργασιακό τους περιβάλλον Στη συνέχεια παρατίθενται τα περιγραφικά στοιχεία του δείγματος, όπως προκύπτουν από τις ερωτήσεις, των έντεκα ενοτήτων του ερωτηματολογίου. Για κάθε ερώτηση παρουσιάζεται ένας πίνακας και ένα γράφημα, για πιο άμεση και σύντομη παρατήρηση. 71

4.3 Περιγραφική ανάλυση του ερωτηματολογίου Πίνακας 1.1: Προσωπικά και γενικά στοιχεία Ερώτηση Q3 Τμήμα απασχόλησης (Q3) ΣΥΧΝΟΤΗΤΑ ΠΟΣΟΣΤΟ % Τμήμα Ιατρικής (Γραμματεία) 2 3,3 Τμήμα Ιατρικής (Εργαστήριο 4 6,7 Υγιεινής) Τμήμα Βιολογίας (Γραμματεία) 2 3,3 Τμήμα Βιολογίας, Τομέας Γενετικής, 3 5 Εργαστήριο Βιολογίας Κυττάρου Τμήμα Γεωλογίας (Γραμματεία) 3 5 Τμήμα Γεωλογίας, Εργαστήριο 2 3,3 Έρευνας Ορυκτών και Πετρωμάτων Μηχανουργείο 5 8,3 Ειδικός Λογαριασμός Κονδυλίων 6 10 Έρευνας Γραμματεία Μονάδα Διοικητικών Συναλλαγών και Αρχείου (Πρωτόκολλο) Κτίριο Α Πρυτανείας (1ος όροφος) Γραφείο Κλητήρων Κτίριο Α 4 6,7 Πρυτανείας (ισόγειο) Κεντρική Βιβλιοθήκη (Αναγνωστήριο 4 6,7 και χώρος υποδοχής φοιτητών) Εκτυπωτικό Κέντρο Κεντρικής 3 5 Βιβλιοθήκης ( Υπόγειο) Τμήμα Χημείας (Γραμματεία 4 6,7 Τμήμα Χημείας, Εργαστήριο Οργανικής Χημείας και Βιοχημείας Τμήμα Μηχανολόγων και Αεροναυπηγών Μηχανικών (Γραμματεία) Τμήμα Μηχανολόγων και Αεροναυπηγών Μηχανικών, Εργαστήριο Τεχνολογίας και Αντοχής Υλικών Τμήμα Πολιτικών Μηχανικών (Γραμματεία) Τμήμα Πολιτικών Μηχανικών, Εργαστήριο Μηχανικής και Τεχνολογίας Υλικών Υπολογιστικό Κέντρο Αρχιτεκτονικής 5 8,3 1 1,7 3 5 3 5 3 5 3 5 ΣΥΝΟΛΟ 60 100 72

Πίνακας 1.2: Δημογραφικά και γενικά στοιχεία Ερώτηση Q5 Έτος ηλικίας (Q5) ΣΥΧΝΟΤΗΤΑ ΠΟΣΟΣΤΟ % 1955 (62 ετών) 2 3,3 1958 (59 ετών) 4 6,7 1972 (45 ετών) 6 10 1975 (42 των) 6 10 1978 (39 ετών) 4 6,7 1979 (38 ετών) 8 13,3 1982 (35 ετών) 4 6,7 1983 (34 ετών) 6 10 1985 (32 ετών) 4 6,7 1986 (31 ετών) 3 5 1988 (29 ετών) 5 8,3 1989 (28 ετών) 4 6,7 1990 (27 ετών) 2 3,3 1991 (26 ετών) 2 3,3 ΣΥΝΟΛΟ 60 100 73

Πίνακας 1.3: Δημογραφικά και γενικά στοιχεία Ερώτηση Q64 Φύλο (Q64) ΣΥΧΝΟΤΗΤΑ ΠΟΣΟΣΤΟ % Άρρεν 24 40 Θήλυ 36 60 ΣΥΝΟΛΟ 60 100 Γράφημα 3: Φύλο 60% 40% Άρρεν Θήλυ Στον Πίνακα 1.3 και στο αντίστοιχο γράφημα 3 φαίνεται το δείγμα αποτελούν 24 άνδρες (ποσοστό 40%) και 36 γυναίκες (ποσοστό 60%) 74

Πίνακας 1.4: Δημογραφικά και γενικά στοιχεία Ερώτηση Q65 Καπνίζετε (Q65) ΣΥΧΝΟΤΗΤΑ ΠΟΣΟΣΤΟ % ΝΑΙ 19 31.7 ΟΧΙ 41 68,3 ΣΥΝΟΛΟ 60 100 Στον Πίνακα 1.4 και στο αντίστοιχο γράφημα 4 φαίνεται το δείγμα αποτελούν 19 καπνιστές (ποσοστό 31,7%) και 41 μη καπνιστές (ποσοστό 68,3%) 75

Πίνακας 1.5: Προσωπικά και γενικά στοιχεία Ερώτηση Q66 Εκπαίδευση (Q66) ΣΥΧΝΟΤΗΤ Α ΠΟΣΟΣΤΟ % Πρωτοβάθμια 10 16,7 Δευτεροβάθμια 10 16,7 Τριτοβάθμια 32 53,3 Άλλο 8 13,3 ΣΥΝΟΛΟ 60 100 Στον Πίνακα 1.5 και στο αντίστοιχο γράφημα 5 φαίνεται το δείγμα αποτελούν 10 άτομα που κατέχουν πρωτοβάθμια εκπαίδευση (ποσοστό 16,7%), 10 άτομα που κατέχουν δευτεροβάθμια εκπαίδευση (ποσοστό 16,7), 32 άτομα με τριτοβάθμια εκπαίδευση και 8 άτομα που δηλώνουν άλλο (ποσοστό 13,3%). 76

Πίνακας 1.6: Δημογραφικά και γενικά στοιχεία Ερώτηση Q67 Χρήση Υπολογιστή (Q67) ΣΥΧΝΟΤΗ ΤΑ ΠΟΣΟΣΤΟ % 0-2 ώρες/ημέρα 11 18,3 2-4ώρες/ημέρα 11 18,3 περισσότερες από 4ώρες/ημέρα 38 63,3 ΣΥΝΟΛΟ 60 100 Στον Πίνακα 1.6 και στο αντίστοιχο γράφημα 6 φαίνεται ότι το δείγμα αποτελούν 11 που χρησιμοποιούν τον υπολογιστή 0-2 ώρες/ημέρα (ποσοστό 18,3%), 11 που χρησιμοποιούν τον υπολογιστή 2-4 ώρες/ημέρα (ποσοστό 18,3%), 38 που χρησιμοποιούν τον υπολογιστή περισσότερες από 4 ώρες/ημέρα (ποσοστό 53,3%) 77

Πίνακας 1.7: Δημογραφικά και γενικά στοιχεία Ερώτηση Q68 Χρήση φακών επαφής (Q68) ΣΥΧΝΟΤΗΤΑ ΠΟΣΟΣΤΟ % ΝΑΙ 18 30 ΟΧΙ 42 70 ΣΥΝΟΛΟ 60 100 Στον Πίνακα 1.7 και στο αντίστοιχο γράφημα 7 φαίνεται ότι το δείγμα αποτελούν 18 που χρησιμοποιούν φακούς επαφής (ποσοστό 30%) και 42 που δεν χρησιμοποιούν φακούς επαφής (ποσοστό 70%). 78

Πίνακας 1.8: Δημογραφικά και γενικά στοιχεία Ερώτηση Q69 Χαρακτηρισμός χώρου εργασίας(q69) ΣΥΧΝΟΤΗΤΑ ΠΟΣΟΣΤΟ % Ευρύχωρο 17 28,3 Αρκετά ευρύχωρο 30 50 Όχι αρκετά ευρύχωρο 13 21,7 ΣΥΝΟΛΟ 60 100 Στον Πίνακα 1.8 και στο αντίστοιχο γράφημα 8 φαίνεται ότι το δείγμα αποτελούν 17 που χαρακτηρίζουν ευρύχωρο τον χώρο εργασίας (ποσοστό 28,3%), 30 που χαρακτηρίζουν αρκετά ευρύχωρο τον χώρο εργασίας (ποσοστό 50%) και 13 που χαρακτηρίζουν όχι αρκετά ευρύχωρο τον χώρο εργασίας (ποσοστό 21,7). 79

Πίνακας 2.1: Υφιστάμενοι παράγοντες Ερώτηση Q6 Ο χώρος εργασίας βρίσκεται(q6) ΣΥΧΝΟΤΗΤΑ ΠΟΣΟΣΤΟ % Υπόγειο 8 13,6 Ισόγειο 27 45,7 Όροφος 1 20 33,9 Όροφος 2 4 6,8 ΣΥΝΟΛΟ 60 100 Στον Πίνακα 2.1 και στο αντίστοιχο γράφημα 9 φαίνεται ότι το δείγμα αποτελούν 8 όπου ο χώρος εργασίας τους βρίσκεται στο υπόγειο (ποσοστό 13,6%), 27 όπου ο χώρος εργασίας τους βρίσκεται στο ισόγειο (ποσοστό 45,7%), 20 όπου ο χώρος εργασίας τους βρίσκεται στον όροφο 1 (ποσοστό 33,9%) και 4 όπου ο χώρος εργασίας τους βρίσκεται στον όροφο 2 (ποσοστό 6,8%). 80

Πίνακας 2.2: Υφιστάμενοι παράγοντες Ερώτηση Q7 Είδος χώρου εργασίας(q7) ΣΥΧΝΟΤΗΤΑ ΠΟΣΟΣΤΟ % Ατομικό δωμάτιο 7 11,7 Κοινόχρηστο δωμάτιο 45 75 Άλλο 8 13,3 ΣΥΝΟΛΟ 60 100 Στον Πίνακα 2.2 και στο αντίστοιχο γράφημα 10 φαίνεται ότι το δείγμα αποτελούν 7 όπου ο χώρος εργασίας τους βρίσκεται σε ατομικό δωμάτιο (ποσοστό 11,7%), 45 όπου ο χώρος εργασίας τους βρίσκεται στο κοινόχρηστο δωμάτιο (ποσοστό 75%), και 8 όπου ο χώρος εργασίας τους βρίσκεται σε άλλο είδος (ποσοστό 13,3%). 81

Πίνακας 2.3: Υφιστάμενοι παράγοντες Ερώτηση Q8 Είδος εργασίας(q8) ΣΥΧΝΟΤΗΤΑ ΠΟΣΟΣΤΟ % Γραφείου κυρίως 32 53,3 Εργασία εργαστηρίου (εκτός γραφείου) περισσότερο από 2 ημέρες/εβδομάδα 28 46,7 ΣΥΝΟΛΟ 60 100 Στον Πίνακα 2.3 και στο αντίστοιχο γράφημα 11 φαίνεται ότι το δείγμα αποτελούν 32 άτομα όπου η εργασία τους είναι γραφείου κυρίως (ποσοστό 53,3%), 45 και 28 άτομα όπου η εργασία τους είναι εκτός γραφείου περισσότερο από 2 ημέρες/εβδομάδα (ποσοστό 46,7%). 82

Πίνακας 2.4: Υφιστάμενοι παράγοντες Ερώτηση Q9 Πόσο καιρό είστε στην ΣΥΧΝΟΤΗΤΑ ΠΟΣΟΣΤΟ % σημερινή θέση εργασίας σας:(q9) 1975 (42 έτη) 2 3,33 1979 (38 έτη) 2 3,33 1980 (37 έτη) 1 1,67 1982 (35 έτη) 1 1,67 1997 (20 έτη) 5 8,33 2001 (16 έτη) 3 5,0 2002 (15 έτη) 4 6,7 2003(14 έτη) 4 6,7 2004 (13 έτη) 3 5 2005 (12 έτη) 2 3,33 2006 (11 έτη) 2 3,33 2007 (10 έτη) 3 5 2008 (9 έτη) 5 8,33 2009 (8 έτη) 2 3,33 2010 (7 έτη) 5 8,3 2011 (6 έτη) 2 3,33 2012 (5 έτη) 3 5 2013 (4 έτη) 5 8,33 2016 (1 έτος) 5 8,33 2017 (<1 έτος) 1 1,67 ΣΥΝΟΛΟ 60 100 83

Πίνακας 2.5: Υφιστάμενοι παράγοντες Ερώτηση Q10 Θέση εργασίας(q10) ΣΥΧΝΟΤΗΤΑ ΠΟΣΟΣΤΟ % Επιβλέπων/ 11 18 επικεφαλής Άλλο 49 82 ΣΥΝΟΛΟ 60 100 Στον Πίνακα 2.5 και στο αντίστοιχο γράφημα 13 φαίνεται ότι το δείγμα αποτελούν 11 άτομα όπου κατέχουν θέση επιβλέποντα (ποσοστό 18%) και 49 άτομα που κατέχουν άλλη θέση (ποσοστό 82%). 84

Πίνακας 2.6: Υφιστάμενοι παράγοντες Ερώτηση Q11 Σχέση εργασίας(q10) ΣΥΧΝΟΤΗΤΑ ΠΟΣΟΣΤΟ % Μόνιμα εργαζόμενος 28 46,67 Αναπληρωτής 7 11,67 Συμβασιούχος 13 21,66 Άλλο 12 20 ΣΥΝΟΛΟ 60 100 Στον Πίνακα 2.6 και στο αντίστοιχο γράφημα 13 φαίνεται ότι το δείγμα αποτελούν 28 άτομα όπου είναι μόνιμα εργαζόμενοι (ποσοστό 46,67%), 7 άτομα όπου είναι αναπληρωτές (ποσοστό 11,67%) 13 άτομα όπου είναι συμβασιούχοι (ποσοστό 21,66%) και 12 άτομα που δηλώνουν άλλο (ποσοστό 20%). 85

Πίνακας 2.7: Υφιστάμενοι παράγοντες Ερώτηση Q12 Σχέση εργασίας(q10) ΣΥΧΝΟΤΗΤΑ ΠΟΣΟΣΤΟ % Πλήρης απασχόληση 43 71,7 Μερική απασχόληση 17 28,3 Αλλο 0 0 ΣΥΝΟΛΟ 60 100 Στον Πίνακα 2.7 και στο αντίστοιχο γράφημα 14 φαίνεται ότι το δείγμα αποτελούν 43 άτομα όπου είναι με πλήρη απασχόληση (ποσοστό 71,7%) και 17 άτομα που δηλώνουν μερική απασχόληση (ποσοστό 28,3%). 86

Πίνακας 2.8: Υφιστάμενοι παράγοντες Ερώτηση Q13 Σχέση εργασίας(q10) ΣΥΧΝΟΤΗΤΑ ΠΟΣΟΣΤΟ % Σπάνια 35 58,3 Λιγότερες από 20 12 20 ώρες/μήνα Περισσότερες από 20 ώρες/μήνα 13 21,7 ΣΥΝΟΛΟ 60 100 Στον Πίνακα 2.8 και στο αντίστοιχο γράφημα 15 φαίνεται ότι το δείγμα αποτελούν 35 άτομα όπου σπάνια δουλεύουν υπερωρία (ποσοστό 58,3%), 12 άτομα που δουλεύουν υπερωρία λιγότερες από 20 ώρες/μήνα (ποσοστό 20%) και 13 άτομα που δουλεύουν υπερωρία περισσότερες από 20 ώρες/μήνα (ποσοστό 21,7%). 87

Πίνακας 3.1: Εργασιακό περιβάλλον Ερώτηση Q14 Ρεύμα αέρα(q14) ΣΥΧΝΟΤΗΤΑ ΠΟΣΟΣΤΟ % Ναι συχνά (Κάθε 12 20 εβδομάδα) Ναι, μερικές φορές 16 26,7 Όχι, ποτέ 32 53,3 ΣΥΝΟΛΟ 60 100 Στον Πίνακα 3.1 και στο αντίστοιχο γράφημα 16 φαίνεται ότι το δείγμα αποτελούν 12 άτομα όπου δηλώνουν ναι συχνά (κάθε εβδομάδα) ότι έχουν ενοχληθεί από ρεύμα αέρα (ποσοστό 20%), 16 άτομα που δηλώνουν ναι μερικές φορές ότι έχουν ενοχληθεί από ρεύμα αέρα (ποσοστό 26,7%) και 32 άτομα που δηλώνουν όχι ποτέ ότι έχουν ενοχληθεί από ρεύμα αέρα (ποσοστό 53,3%) 88

Πίνακας 3.2: Εργασιακό περιβάλλον Ερώτηση Q15 Υψηλή θερμοκρασία δωματίου (Q15) ΣΥΧΝΟΤΗΤΑ ΠΟΣΟΣΤΟ % Ναι συχνά (Κάθε εβδομάδα) 13 21,7 Ναι, μερικές φορές 20 33,3 Όχι, ποτέ 27 45 ΣΥΝΟΛΟ 60 100 Στον Πίνακα 3.2 και στο αντίστοιχο γράφημα 17 φαίνεται ότι το δείγμα αποτελούν 11 άτομα όπου δηλώνουν ότι έχουν συχνά υψηλή θερμοκρασία δωματίου (ποσοστό 21,7%), 16 άτομα που δηλώνουν μερικές φορές ότι έχουν υψηλή θερμοκρασία δωματίου (ποσοστό 33,3%) και 27 άτομα που δηλώνουν ότι ποτέ ότι δεν είχαν υψηλή θερμοκρασία δωματίου (ποσοστό 45%) 89

Πίνακας 3.3 Εργασιακό περιβάλλον Ερώτηση Q16 Χαμηλή θερμοκρασία δωματίου (Q16) ΣΥΧΝΟΤΗΤΑ ΠΟΣΟΣΤΟ % Ναι συχνά (Κάθε εβδομάδα) 11 18,33 Ναι, μερικές φορές 20 33,33 Όχι, ποτέ 29 48,33 ΣΥΝΟΛΟ 60 100 Στον Πίνακα 3.3 και στο αντίστοιχο γράφημα 18 φαίνεται ότι το δείγμα αποτελούν 11 άτομα όπου δηλώνουν ναι συχνά (κάθε εβδομάδα) ότι έχουν χαμηλή θερμοκρασία δωματίου, 20 και 29 άτομα ότι είχαν είτε μερικές φορές ή καμία φορά χαμηλή θερμοκρασία δωματίου (ποσοστό 48,33%). 90

Πίνακας 3.4: Εργασιακό περιβάλλον Ερώτηση Q17 Ποικίλη θερμοκρασία δωματίου (Q17) ΣΥΧΝΟΤΗΤΑ ΠΟΣΟΣΤΟ % Ναι συχνά (Κάθε 13 21,7 εβδομάδα) Ναι, μερικές φορές 24 40 Όχι, ποτέ 23 38,3 ΣΥΝΟΛΟ 60 100 Εδώ προκύπτει ότι 13 άτομα δήλωσαν ότι έχουν συχνά (κάθε εβδομάδα) χαμηλή θερμοκρασία δωματίου (ποσοστό 18,33%), 20 άτομα που δηλώνουν «ναι μερικές φορές» και 29 άτομα που δηλώνουν «όχι ποτέ». 91

Πίνακας 3.5: Εργασιακό περιβάλλον Ερώτηση Q18 Αποπνικτικός αέρας (Q18) ΣΥΧΝΟΤΗΤΑ ΠΟΣΟΣΤΟ % Ναι συχνά (Κάθε 5 8,3 εβδομάδα) Ναι, μερικές φορές 19 31,7 Όχι, ποτέ 36 60 ΣΥΝΟΛΟ 60 100 Εδώ παρατηρούμε ότι η πλειονότητα με 36 άτομα δηλώνουν ότι ποτέ δεν έχουν αποπνικτικό αέρα (ποσοστό 60%). 92

Πίνακας 3.6: Εργασιακό περιβάλλον Ερώτηση Q19 Ξηρός αέρας (Q19) ΣΥΧΝΟΤΗΤΑ ΠΟΣΟΣΤΟ % Ναι συχνά (Κάθε 5 8,3 εβδομάδα) Ναι, μερικές φορές 19 31,7 Όχι, ποτέ 36 60 ΣΥΝΟΛΟ 60 100 Εδώ παρατηρούμε ότι σχεδόν οι μισοί (27 άτομα) δηλώνουν ότι ποτέ δεν είχαν ξηρό αέρα (ποσοστό 45%) στο εργασιακό τους περιβάλλον. 93

Πίνακας 3.7: Εργασιακό περιβάλλον Ερώτηση Q20 Δυσάρεστη (Q20) οσμή ΣΥΧΝΟΤΗΤΑ ΠΟΣΟΣΤΟ % Ναι συχνά (Κάθε 8 13,3 εβδομάδα) Ναι, μερικές φορές 24 40 Όχι, ποτέ 28 46,7 ΣΥΝΟΛΟ 60 100 Εδώ παρατηρούμε ότι σχεδόν οι μισοί (28 άτομα) δηλώνουν ότι ποτέ δεν είχαν δυσάρεστη οσμή στο εργασιακό τους περιβάλλον.. 94

Πίνακας 3.8: Εργασιακό περιβάλλον Ερώτηση Q21 Στατικός ηλεκτρισμός (Q21) ΣΥΧΝΟΤΗΤΑ ΠΟΣΟΣΤΟ % Ναι συχνά (Κάθε 5 8,3 εβδομάδα) Ναι, μερικές φορές 9 15 Όχι, ποτέ 46 76,7 ΣΥΝΟΛΟ 60 100 Εδώ παρατηρούμε ότι το μεγαλύτερο ποσοστό (46 άτομα - ποσοστό 76,7%) δήλωσαν ότι ποτέ δεν είχαν στατικό ηλεκτρισμό (που συχνά προκαλεί σοκ). 95

Πίνακας 3.9: Εργασιακό περιβάλλον Ερώτηση Q22 Παθητικό κάπνισμα (Q22) ΣΥΧΝΟΤΗΤΑ ΠΟΣΟΣΤΟ % Ναι συχνά (Κάθε 11 18,3 εβδομάδα) Ναι, μερικές φορές 18 30 Όχι, ποτέ 31 51,7 ΣΥΝΟΛΟ 60 100 Στον Πίνακα 3.9 και στο αντίστοιχο γράφημα 24 φαίνεται ότι το δείγμα αποτελούν 11 άτομα όπου δηλώνουν ναι συχνά (κάθε εβδομάδα) ότι έχουν παθητικό κάπνισμα (ποσοστό 18,3%), 18 άτομα που δηλώνουν ναι μερικές φορές ότι έχουν παθητικό κάπνισμα (ποσοστό 30%) και 46 άτομα που δηλώνουν όχι ποτέ ότι δεν έχουν παθητικό κάπνισμα (ποσοστό 51,7%). 96

Πίνακας 3.9: Εργασιακό περιβάλλον Ερώτηση Q23 Θόρυβος (Q23) ΣΥΧΝΟΤΗΤΑ ΠΟΣΟΣΤΟ % Ναι συχνά (Κάθε 25 41,7 εβδομάδα) Ναι, μερικές φορές 20 33,3 Όχι, ποτέ 15 25 ΣΥΝΟΛΟ 60 100 Στον Πίνακα 3.10 και στο αντίστοιχο γράφημα 25 φαίνεται ότι το δείγμα αποτελούν 25 άτομα όπου δηλώνουν ναι συχνά (κάθε εβδομάδα) ότι έχουν θόρυβο (ποσοστό 41,7%), 20 άτομα που δηλώνουν ναι μερικές φορές ότι έχουν θόρυβο (ποσοστό 33,3%) και 15 άτομα που δηλώνουν όχι ποτέ ότι δεν έχουν θόρυβο (ποσοστό 25%). 97

Πίνακας 3.11: Εργασιακό περιβάλλον Ερώτηση Q24 Ισχνός φωτισμός που προκαλεί αντανάκλαση (Q24) ΣΥΧΝΟΤΗΤΑ ΠΟΣΟΣΤΟ % Ναι συχνά (Κάθε εβδομάδα) 9 15 Ναι, μερικές φορές 14 23,3 Όχι, ποτέ 37 61,7 ΣΥΝΟΛΟ 60 100 Στον Πίνακα 3.11 και στο αντίστοιχο γράφημα 26 φαίνεται ότι το δείγμα αποτελούν 9 άτομα όπου δηλώνουν ναι συχνά (κάθε εβδομάδα) ότι έχουν ισχνό φωτισμό ή φωτισμό που προκαλεί αντανάκλαση (ποσοστό 15%), 14 άτομα που δηλώνουν ναι μερικές φορές ότι έχουν ισχνό φωτισμό ή φωτισμό που προκαλούν αντανάκλαση (ποσοστό 23,3%) και 37 άτομα που δηλώνουν όχι ποτέ ότι δεν έχουν ισχνό φωτισμό ή φωτισμό που προκαλεί αντανάκλαση (ποσοστό 61,7%). 98

Πίνακας 3.12: Εργασιακό περιβάλλον Ερώτηση Q25 Σκόνη και βρωμιά (Q25) ΣΥΧΝΟΤΗΤΑ ΠΟΣΟΣΤΟ % Ναι συχνά (Κάθε 18 30 εβδομάδα) Ναι, μερικές φορές 19 31,7 Όχι, ποτέ 23 38,3 ΣΥΝΟΛΟ 60 100 Στον Πίνακα 3.12 και στο αντίστοιχο γράφημα 27 φαίνεται ότι το δείγμα αποτελούν 18 άτομα όπου δηλώνουν ναι συχνά (κάθε εβδομάδα) ότι έχουν σκόνη και βρωμιά (ποσοστό 30%), 19 άτομα που δηλώνουν ναι μερικές φορές ότι έχουν σκόνη και βρωμιά (ποσοστό 31,7%) και 23 άτομα που δηλώνουν όχι ποτέ ότι δεν έχουν σκόνη και βρωμιά (ποσοστό 38,3%). 99

Πίνακας 4.1: Συνθήκες εργασίας Ερώτηση Q26 Θα χαρακτηρίζατε την εργασίας σας ενδιαφέρουσα και τονωτική; (Q26) ΣΥΧΝΟΤΗΤΑ ΠΟΣΟΣΤΟ % Ναι συχνά (Κάθε εβδομάδα) 27 45 Ναι, μερικές φορές 22 36,7 Όχι, σπάνια 9 15 Όχι, ποτέ 2 3,3 ΣΥΝΟΛΟ 60 100 Στον Πίνακα 4.1 και στο αντίστοιχο γράφημα 28 φαίνεται ότι το δείγμα αποτελούν 27 άτομα όπου χαρακτηρίζουν ναι συχνά (κάθε εβδομάδα) την εργασία τους ενδιαφέρουσα και τονωτική (ποσοστό 45%), 22 άτομα που χαρακτηρίζουν ναι μερικές φορές την εργασία τους ενδιαφέρουσα και τονωτική (ποσοστό 36,7%), 9 άτομα που χαρακτηρίζουν όχι σπάνια την εργασία τους ενδιαφέρουσα και τονωτική (ποσοστό 15%) και 2 άτομα που χαρακτηρίζουν όχι ποτέ την εργασία τους ενδιαφέρουσα και τονωτική (ποσοστό 3,3%). 100

Πίνακας 4.2: Συνθήκες εργασίας Ερώτηση Q27 Έχετε πολλή δουλειά να διεκπεραιώσετε (Q27) ΣΥΧΝΟΤΗΤΑ ΠΟΣΟΣΤΟ % Ναι συχνά (Κάθε 41 68,3 εβδομάδα) Ναι, μερικές φορές 106 26,7 Όχι, σπάνια 3 5 Όχι, ποτέ 0 0 ΣΥΝΟΛΟ 60 100 Στον Πίνακα 4.2 και στο αντίστοιχο γράφημα 28 φαίνεται ότι το δείγμα αποτελούν 41 άτομα όπου έχουν ναι συχνά (κάθε εβδομάδα) πολλή δουλειά να διεκπεραιώσουν (ποσοστό 68,3%), 16 άτομα που δηλώνουν ναι μερικές φορές έχουν πολλή δουλειά να διεκπεραιώσουν (ποσοστό 26,7%), 3 άτομα που δηλώνουν όχι σπάνια έχουν να διεκπεραιώσουν πολλή δουλειά (ποσοστό 5%). 101

Πίνακας 4.3: Συνθήκες εργασίας Ερώτηση Q28 Έχετε την ευκαιρία να επηρεάσετε τις συνθήκες εργασίας σας (Q28) ΣΥΧΝΟΤΗΤΑ ΠΟΣΟΣΤΟ % Ναι συχνά (Κάθε εβδομάδα) 9 15,2 Ναι, μερικές φορές 18 30,5 Όχι, σπάνια 27 45,8 Όχι, ποτέ 5 8,5 ΣΥΝΟΛΟ 60 100 Στον Πίνακα 4.3 και στο αντίστοιχο γράφημα 29 φαίνεται ότι το δείγμα αποτελούν 9 άτομα όπου δηλώνουν ναι συχνά (κάθε εβδομάδα) ότι έχουν την ευκαιρία να επηρεάσουν τις συνθήκες εργασίας τους (ποσοστό 15,2%), 18 άτομα που δηλώνουν ναι μερικές φορές ότι έχουν την ευκαιρία να επηρεάσουν τις συνθήκες εργασίας τους (ποσοστό 30,5%), 27 άτομα που δηλώνουν όχι σπάνια ότι έχουν την ευκαιρία να επηρεάσουν τις συνθήκες εργασίας τους (ποσοστό 45,8%) και 5 άτομα που δηλώνουν ότι ποτέ δεν έχουν την ευκαιρία να επηρεάσουν τις συνθήκες εργασίας τους (ποσοστό 8,5%). 102

Πίνακας 4.4: Συνθήκες εργασίας Ερώτηση Q29 Οι συνάδελφοι σας, σας βοηθούν με προβλήματα που ίσως έχετε στην εργασίας σας; (Q29) ΣΥΧΝΟΤΗΤΑ ΠΟΣΟΣΤΟ % Ναι συχνά (Κάθε εβδομάδα) 22 36,7 Ναι, μερικές φορές 29 48,3 Όχι, σπάνια 7 11,7 Όχι, ποτέ 2 3,3 ΣΥΝΟΛΟ 60 100 Στον Πίνακα 4.4 και στο αντίστοιχο γράφημα 30 φαίνεται ότι το δείγμα αποτελούν 22 άτομα όπου δηλώνουν ναι συχνά (κάθε εβδομάδα) ότι οι συνάδελφοι τους, τους βοηθούν με προβλήματα που ίσως έχουν στην εργασία τους (ποσοστό 36,7%), 29 άτομα που δηλώνουν ναι μερικές φορές οι συνάδελφοι τους, τους βοηθούν με προβλήματα που ίσως έχουν στην εργασία τους (ποσοστό 48,%), 7 άτομα που δηλώνουν όχι σπάνια ότι οι συνάδελφοι τους, τους βοηθούν με προβλήματα που ίσως έχουν στην εργασία τους (ποσοστό 11,7%) και 2 άτομα που δηλώνουν ότι ποτέ οι συνάδελφοι τους, δεν τους βοηθούν με προβλήματα που ίσως έχουν στην εργασία τους (ποσοστό 3,3%). 103

Πίνακας 4.5: Συνθήκες εργασίας Ερώτηση Q30 Σας ανησυχεί το γεγονός ότι η εργασιακή κατάσταση σας μπορεί να αλλάξει; (Q30) ΣΥΧΝΟΤΗΤΑ ΠΟΣΟΣΤΟ % Ναι συχνά (Κάθε εβδομάδα) 32 53,3 Ναι, μερικές φορές 17 28,3 Όχι, σπάνια 7 11,7 Όχι, ποτέ 4 6,7 ΣΥΝΟΛΟ 60 100 Στον Πίνακα 4.5 και στο αντίστοιχο γράφημα 31 φαίνεται ότι το δείγμα αποτελούν 32 άτομα όπου δηλώνουν ναι συχνά (κάθε εβδομάδα) τους ανησυχεί το γεγονός ότι η εργασιακή κατάστασή τους μπορεί να αλλάξει (ποσοστό 53,3%), 17 άτομα που δηλώνουν ναι μερικές φορές τους ανησυχεί το γεγονός ότι η εργασιακή κατάστασή τους μπορεί να αλλάξει (ποσοστό 28,3%), 7 άτομα που δηλώνουν όχι σπάνια τους ανησυχεί το γεγονός ότι η εργασιακή κατάστασή τους μπορεί να αλλάξει (ποσοστό 11,7%) και 4 άτομα που δηλώνουν ότι ποτέ δεν τους ανησυχεί το γεγονός ότι η εργασιακή κατάστασή τους μπορεί να αλλάξει (ποσοστό 6,7%). 104

Συμπτώματα Πίνακας 5.1: Παρόντα συμπτώματα (Ερώτηση Q31) Κούραση (Q31) ΣΥΧΝΟΤΗΤΑ ΠΟΣΟΣΤΟ % Ναι συχνά (Κάθε εβδομάδα) 34 56,7 Ναι, μερικές φορές 20 33,3 Όχι, ποτέ 6 10 ΣΥΝΟΛΟ 60 100 Στον Πίνακα 5.1 και στο αντίστοιχο γράφημα 31 φαίνεται ότι το δείγμα αποτελούν 34 άτομα όπου δηλώνουν ναι συχνά (κάθε εβδομάδα) κούραση (ποσοστό 56,7%), 20 άτομα που δηλώνουν ναι μερικές φορές κούραση (ποσοστό 33,3%) και 6 άτομα που δηλώνουν όχι ποτέ κούραση (ποσοστό 3,3%). 105

Πίνακας 5.1.1: Παρόντα συμπτώματα (Ερώτηση Q31.Α) Εάν ναι, θεωρείτε ότι οφείλεται στο Εργασιακό περιβάλλον; ΣΥΧΝΟΤΗΤΑ ΠΟΣΟΣΤΟ % Ναι 19 35,9 Όχι 4 7,5 Δεν ξέρω 30 56,6 ΣΥΝΟΛΟ 53 100 Στον Πίνακα 5.1.1 και στο αντίστοιχο γράφημα 31.Α φαίνεται ότι το δείγμα (αυτοί που απάντησαν θετικά) αποτελείται 19 άτομα που πιστεύουν ότι η κούραση τους οφείλεται στο εργασιακό περιβάλλον ποσοστό (35,9%), 4 άτομα που πιστεύουν ότι η κούραση τους δεν οφείλεται στο εργασιακό περιβάλλον (ποσοστό 7,5%) και 30 άτομα που δεν ξέρουν που οφείλεται η κούραση τους. 106

Πίνακας 5.1: Παρόντα συμπτώματα (Ερώτηση Q31) Κούραση (Q31) ΣΥΧΝΟΤΗΤΑ ΠΟΣΟΣΤΟ % Ναι συχνά (Κάθε εβδομάδα) 34 56,7 Ναι, μερικές φορές 20 33,3 Όχι, ποτέ 6 10 ΣΥΝΟΛΟ 60 100 Στον Πίνακα 5.1 και στο αντίστοιχο γράφημα 31 φαίνεται ότι το δείγμα αποτελούν 34 άτομα όπου δηλώνουν ναι συχνά (κάθε εβδομάδα) νιώθουν κουρασμένοι (ποσοστό 42%), 20 άτομα που δηλώνουν ναι μερικές φορές νιώθουν κουρασμένοι (ποσοστό 30%) και 6 άτομα που δηλώνουν όχι ποτέ δεν νιώθουν κουρασμένοι (ποσοστό 28 %). 107

Πίνακας 5.1.1: Παρόντα συμπτώματα (Ερώτηση Q31.Α) Εάν ναι, θεωρείτε ότι οφείλεται στο Εργασιακό περιβάλλον; ΣΥΧΝΟΤΗΤΑ ΠΟΣΟΣΤΟ % Ναι 19 35,9 Όχι 4 7,5 Δεν ξέρω 30 56,6 ΣΥΝΟΛΟ 53 100 108

Πίνακας 5.2: Παρόντα συμπτώματα (Ερώτηση Q32) Νιώθεις το κεφάλι σου βαρύ (Q32) ΣΥΧΝΟΤΗΤΑ ΠΟΣΟΣΤΟ % Ναι συχνά (Κάθε 25 41,7 εβδομάδα) Ναι, μερικές φορές 18 30 Όχι, ποτέ 17 28,3 ΣΥΝΟΛΟ 60 100 Στον Πίνακα 5.2 και στο αντίστοιχο γράφημα 32 φαίνεται ότι το δείγμα αποτελούν 25 άτομα όπου δηλώνουν ναι συχνά (κάθε εβδομάδα) νιώθουν το κεφάλι τους βαρύ (ποσοστό 41,7%), 18 άτομα που δηλώνουν ναι μερικές φορές νιώθουν το κεφάλι τους βαρύ (ποσοστό 30%) και 17 άτομα που δηλώνουν όχι ποτέ δεν νιώθουν το κεφάλι τους βαρύ (ποσοστό 28,3 %). 109

Πίνακας 5.2.1: Παρόντα συμπτώματα (Ερώτηση Q32.A) Εάν ναι, θεωρείτε ότι οφείλεται στο Εργασιακό περιβάλλον; ΣΥΧΝΟΤΗΤΑ ΠΟΣΟΣΤΟ % Ναι 21 50 Όχι 1 2,4 Δεν ξέρω 20 47,6 ΣΥΝΟΛΟ 42 100 Στον Πίνακα 5.2.1. και στο αντίστοιχο γράφημα 32.Α φαίνεται ότι το δείγμα (αυτοί που απάντησαν θετικά) αποτελούν 21 άτομα που πιστεύουν ότι το γεγονός ότι νιώθουν το κεφάλι τους βαρύ οφείλεται στο εργασιακό περιβάλλον ποσοστό (50%), άτομο που πιστεύει ότι το γεγονός ότι νιώθει το κεφάλι του βαρύ δεν οφείλεται στο εργασιακό περιβάλλον (ποσοστό 2,4 %) και 20 άτομα που δεν ξέρουν που οφείλεται το γεγονός ότι νιώθουν το κεφάλι τους βαρύ (ποσοστό 46,7 %). 110

Πίνακας 5.3: Παρόντα συμπτώματα (Ερώτηση Q33) Πονοκέφαλο (Q33) ΣΥΧΝΟΤΗΤΑ ΠΟΣΟΣΤΟ % Ναι συχνά (Κάθε 30 50 εβδομάδα) Ναι, μερικές φορές 21 35 Όχι, ποτέ 9 15 ΣΥΝΟΛΟ 60 100 Στον Πίνακα 5.3 και στο αντίστοιχο γράφημα 34 φαίνεται ότι το δείγμα αποτελούν 30 άτομα όπου δηλώνουν ναι συχνά (κάθε εβδομάδα) πονοκέφαλο (ποσοστό 50 %), 21 άτομα που δηλώνουν ναι μερικές φορές πονοκέφαλο (ποσοστό 35%) και 9 άτομα που δηλώνουν όχι ποτέ πονοκέφαλο (ποσοστό 15 %). 111

Πίνακας 5.3.1: Παρόντα συμπτώματα (Ερώτηση Q33.A) Εάν ναι, θεωρείτε ότι οφείλεται στο Εργασιακό περιβάλλον; ΣΥΧΝΟΤΗΤΑ ΠΟΣΟΣΤΟ % Ναι 26 52 Όχι 3 6 Δεν ξέρω 21 42 ΣΥΝΟΛΟ 50 100 Στον Πίνακα 5.3.1 και στο αντίστοιχο γράφημα 34.Α φαίνεται ότι το δείγμα (αυτοί που απάντησαν θετικά) αποτελείται 26 άτομα που πιστεύουν ότι ο πονοκέφαλος τους οφείλεται στο εργασιακό περιβάλλον ποσοστό (52%), 3 άτομα που πιστεύουν ότι ο πονοκέφαλος τους δεν οφείλεται στο εργασιακό περιβάλλον (ποσοστό 6%) και 21 άτομα που δεν ξέρουν που οφείλεται ο πονοκέφαλος τους (ποσοστό 42%). 112

Πίνακας 5.4: Παρόντα συμπτώματα (Ερώτηση Q34) Ναυτία/ζάλη (Q34) ΣΥΧΝΟΤΗΤΑ ΠΟΣΟΣΤΟ % Ναι συχνά (Κάθε 7 11,9 εβδομάδα) Ναι, μερικές φορές 10 17 Όχι, ποτέ 42 71,1 ΣΥΝΟΛΟ 60 100 Στον Πίνακα 5.4 και στο αντίστοιχο γράφημα 35 φαίνεται ότι το δείγμα αποτελούν 7 άτομα όπου δηλώνουν ναι συχνά (κάθε εβδομάδα) ναυτία/ζάλη (ποσοστό 11,9 %), 10 άτομα που δηλώνουν ναι μερικές φορές ναυτία/ζάλη (ποσοστό 17%) και 42 άτομα που δηλώνουν όχι ποτέ ναυτία/ζάλη (ποσοστό 71,1 %). 113

Πίνακας 5.4.1: Παρόντα συμπτώματα (Ερώτηση Q34.Α) Εάν ναι, θεωρείτε ότι οφείλεται στο Εργασιακό περιβάλλον; ΣΥΧΝΟΤΗΤΑ ΠΟΣΟΣΤΟ % Ναι 6 35,3 Όχι 3 17,6 Δεν ξέρω 8 47.1 ΣΥΝΟΛΟ 17 100 Στον Πίνακα 5.4.1 και στο αντίστοιχο γράφημα 35.Α φαίνεται ότι το δείγμα (αυτοί που απάντησαν θετικά) αποτελούν 7 άτομα που πιστεύουν ότι η ναυτία/ζάλη οφείλεται στο εργασιακό περιβάλλον ποσοστό (38,9%), 3 άτομα που πιστεύουν ότι η ναυτία/ζάλη δεν οφείλεται στο εργασιακό περιβάλλον (ποσοστό 16,7%) και 8 άτομα που δεν ξέρουν που οφείλεται η ναυτία/ζάλη (ποσοστό 44,4%). 114

Πίνακας 5.5: Παρόντα συμπτώματα (Ερώτηση Q35) Δυσκολία στην συγκέντρωση (Q35) ΣΥΧΝΟΤΗΤΑ ΠΟΣΟΣΤΟ % Ναι συχνά (Κάθε 18 30.5 εβδομάδα) Ναι, μερικές φορές 11 18.7 Όχι, ποτέ 30 50,8 ΣΥΝΟΛΟ 60 100 Στον Πίνακα 5.5 και στο αντίστοιχο γράφημα 36 φαίνεται ότι το δείγμα αποτελούν 18 άτομα όπου δηλώνουν ναι συχνά (κάθε εβδομάδα) δυσκολία στη συγκέντρωση (ποσοστό 30,5 %), 11 άτομα που δηλώνουν ναι μερικές φορές δυσκολία στη συγκέντρωση (ποσοστό 18,7%) και 30 άτομα που δηλώνουν όχι ποτέ δυσκολία στη συγκέντρωση (ποσοστό 50,8 %). 115

Πίνακας 5.5.1: Παρόντα συμπτώματα (Ερώτηση Q35.Α) Εάν ναι, θεωρείτε ότι οφείλεται στο Εργασιακό περιβάλλον; ΣΥΧΝΟΤΗΤΑ ΠΟΣΟΣΤΟ % Ναι 11 39,28 Όχι 2 7,14 Δεν ξέρω 15 53,57 ΣΥΝΟΛΟ 28 100 Στον Πίνακα 5.5.1 και στο αντίστοιχο γράφημα 36.Α φαίνεται ότι το δείγμα (αυτοί που απάντησαν θετικά) αποτελούν 11 άτομα που πιστεύουν ότι η δυσκολία στη συγκέντρωση οφείλεται στο εργασιακό περιβάλλον ποσοστό (36,7 %), 2 άτομα που πιστεύουν ότι η δυσκολία στη συγκέντρωση δεν οφείλεται στο εργασιακό περιβάλλον (ποσοστό 6,6%) και 17 άτομα που δεν ξέρουν που οφείλεται η δυσκολία στη συγκέντρωση (ποσοστό 56,7%). 116

Πίνακας 5.6: Παρόντα συμπτώματα (Ερώτηση Q36) Κνησμό, κάψιμο ή ερεθισμό στα μάτια (Q36) ΣΥΧΝΟΤΗΤΑ ΠΟΣΟΣΤΟ % Ναι συχνά (Κάθε εβδομάδα) 10 16,7 Ναι, μερικές φορές 10 16,7 Όχι, ποτέ 40 66,6 ΣΥΝΟΛΟ 60 100 Στον Πίνακα 5.6 και στο αντίστοιχο γράφημα 37 φαίνεται ότι το δείγμα αποτελούν 10 άτομα όπου δηλώνουν ναι συχνά (κάθε εβδομάδα) κνησμό, κάψιμο ή ερεθισμό στα μάτια (ποσοστό 16,7 %), 10 άτομα που δηλώνουν ναι μερικές φορές κνησμό, κάψιμο ή ερεθισμό στα μάτια (ποσοστό 16,7%) και 40 άτομα που δηλώνουν όχι ποτέ κνησμό, κάψιμο ή ερεθισμό στα μάτια (ποσοστό 66,6 %). 117

Πίνακας 5.6.1: Παρόντα συμπτώματα (Ερώτηση Q36.Α) Εάν ναι, θεωρείτε ότι οφείλεται στο Εργασιακό περιβάλλον; ΣΥΧΝΟΤΗΤΑ ΠΟΣΟΣΤΟ % Ναι 5 25 Όχι 4 20 Δεν ξέρω 11 55 ΣΥΝΟΛΟ 20 100 Στον Πίνακα 5.6.1. και στο αντίστοιχο γράφημα 37.Α φαίνεται ότι το δείγμα (αυτοί που απάντησαν θετικά) αποτελούν 5 άτομα που πιστεύουν ότι ο κνησμός, κάψιμο ή ερεθισμός στα μάτια οφείλεται στο εργασιακό περιβάλλον ποσοστό (25 %), 4 άτομα που πιστεύουν ότι ο κνησμός, κάψιμο ή ερεθισμός στα μάτια δεν οφείλεται στο εργασιακό περιβάλλον (ποσοστό 20%) και 11 άτομα που δεν ξέρουν που οφείλεται ο κνησμός, κάψιμο ή ερεθισμός στα μάτια (ποσοστό 55%). 118

Πίνακας 5.7: Παρόντα συμπτώματα (Ερώτηση Q37) Ερεθισμένη, βουλωμένη μύτη ή ρινική καταρροή (Q37) ΣΥΧΝΟΤΗΤΑ ΠΟΣΟΣΤΟ % Ναι συχνά (Κάθε εβδομάδα) 16 26,7 Ναι, μερικές φορές 14 23,3 Όχι, ποτέ 30 50 ΣΥΝΟΛΟ 60 100 Στον Πίνακα 5.7 και στο αντίστοιχο γράφημα 38 φαίνεται ότι το δείγμα αποτελούν 16 άτομα όπου δηλώνουν ναι συχνά (κάθε εβδομάδα) ερεθισμένη, βουλωμένη μύτη ή ρινική καταρροή (ποσοστό 26,7 %), 14 άτομα που δηλώνουν ναι μερικές φορές ερεθισμένη, βουλωμένη μύτη ή ρινική καταρροή (ποσοστό 23,3%) και 30 άτομα που δηλώνουν όχι ποτέ ερεθισμένη, βουλωμένη μύτη ή ρινική καταρροή (ποσοστό 50 %) 119

Πίνακας 5.7.1: Παρόντα συμπτώματα (Ερώτηση Q37.Α) Εάν ναι, θεωρείτε ότι ΣΥΧΝΟΤΗΤΑ ΠΟΣΟΣΤΟ % οφείλεται στο Εργασιακό περιβάλλον; Ναι 10 31,3 Όχι 5 15,6 Δεν ξέρω 17 53,1 ΣΥΝΟΛΟ 32 100. Στον Πίνακα 5.7.1. και στο αντίστοιχο γράφημα 38.Α φαίνεται ότι το δείγμα (αυτοί που απάντησαν θετικά) αποτελούν 10 άτομα που πιστεύουν ότι η ερεθισμένη, βουλωμένη μύτη ή ρινική καταρροή οφείλεται στο εργασιακό περιβάλλον ποσοστό (31,3 %), 5 άτομα που πιστεύουν ότι η ερεθισμένη, βουλωμένη μύτη ή ρινική καταρροή δεν οφείλεται στο εργασιακό περιβάλλον (ποσοστό 15,6%) και 17 άτομα που δεν ξέρουν που οφείλεται η ερεθισμένη, βουλωμένη μύτη ή ρινική καταρροή (ποσοστό 53,1%). 120

Πίνακας 5.8: Παρόντα συμπτώματα (Ερώτηση Q38) Ρινική αιμορραγία (Q38) ΣΥΧΝΟΤΗΤΑ ΠΟΣΟΣΤΟ % Ναι συχνά (Κάθε εβδομάδα) 6 10 Ναι, μερικές φορές 3 5 Όχι, ποτέ 51 85 ΣΥΝΟΛΟ 60 100 Στον Πίνακα 5.8 και στο αντίστοιχο γράφημα 39 φαίνεται ότι το δείγμα αποτελούν 6 άτομα όπου δηλώνουν ναι συχνά (κάθε εβδομάδα) ρινική αιμορραγία (ποσοστό 10 %), 3 άτομα που δηλώνουν ναι μερικές φορές ρινική αιμορραγία (ποσοστό 5%) και 51 άτομα που δηλώνουν όχι ποτέ ρινική αιμορραγία (ποσοστό 85 %). 121

Πίνακας 5.8.1: Παρόντα συμπτώματα (Ερώτηση Q38.Α Εάν ναι, θεωρείτε ότι οφείλεται στο Εργασιακό περιβάλλον; ΣΥΧΝΟΤΗΤΑ ΠΟΣΟΣΤΟ % Ναι 5 55,6 Όχι 2 22,2 Δεν ξέρω 2 22,2 ΣΥΝΟΛΟ 9 100 Στον Πίνακα 5.8.1. και στο αντίστοιχο γράφημα 39.Α φαίνεται ότι το δείγμα (αυτοί που απάντησαν θετικά) αποτελούν 5 άτομα που πιστεύουν ότι η ρινική αιμορραγία οφείλεται στο εργασιακό περιβάλλον ποσοστό (55,6 %), 2 άτομα που πιστεύουν ότι η ρινική αιμορραγία δεν οφείλεται στο εργασιακό περιβάλλον (ποσοστό 22,2%) και 2 άτομα που δεν ξέρουν που οφείλεται η ρινική αιμορραγία (ποσοστό 22,2%). 122

Πίνακας 5.9: Παρόντα συμπτώματα (Ερώτηση Q39) Τραχύς, ξηρός λαιμός (Q39) ΣΥΧΝΟΤΗΤΑ ΠΟΣΟΣΤΟ % Ναι συχνά (Κάθε εβδομάδα) 14 23,3 Ναι, μερικές φορές 13 21,7 Όχι, ποτέ 33 55 ΣΥΝΟΛΟ 60 100 Στον Πίνακα 5.9 και στο αντίστοιχο γράφημα 40 φαίνεται ότι το δείγμα αποτελούν 14 άτομα όπου δηλώνουν ναι συχνά (κάθε εβδομάδα) τραχύ, ξηρό λαιμό (ποσοστό 23,3 %), 13 άτομα που δηλώνουν ναι μερικές φορές τραχύ, ξηρό λαιμό (ποσοστό 21,7%) και 33 άτομα που δηλώνουν όχι ποτέ τραχύ, ξηρό λαιμό (ποσοστό 55 %). 123

Πίνακας 5.9.1: Παρόντα συμπτώματα (Ερώτηση Q39.Α) Εάν ναι, θεωρείτε ότι οφείλεται στο Εργασιακό περιβάλλον; ΣΥΧΝΟΤΗΤΑ ΠΟΣΟΣΤΟ % Ναι 11 41,74 Όχι 7 25,92 Δεν ξέρω 9 33,33 ΣΥΝΟΛΟ 27 100 Στον Πίνακα 5.9.1. και στο αντίστοιχο γράφημα 40.Α φαίνεται ότι το δείγμα (αυτοί που απάντησαν θετικά) αποτελούν 11 άτομα που πιστεύουν ότι ο τραχύς, ξηρός λαιμός οφείλεται στο εργασιακό περιβάλλον ποσοστό (39,3%), 7 άτομα που πιστεύουν ότι ο τραχύς, ξηρός λαιμός δεν οφείλεται στο εργασιακό περιβάλλον (ποσοστό 25%) και 10 άτομα που δεν ξέρουν που οφείλεται ο τραχύς, ξηρός λαιμός (ποσοστό 35,7%). 124

Πίνακας 5.10: Παρόντα συμπτώματα (Ερώτηση Q40) Βήχας (Q40) ΣΥΧΝΟΤΗΤΑ ΠΟΣΟΣΤΟ % Ναι συχνά (Κάθε 18 30 εβδομάδα) Ναι, μερικές φορές 15 25 Όχι, ποτέ 27 45 ΣΥΝΟΛΟ 60 100 Στον Πίνακα 5.10 και στο αντίστοιχο γράφημα 41 φαίνεται ότι το δείγμα αποτελούν 18 άτομα όπου δηλώνουν ναι συχνά (κάθε εβδομάδα) βήχα (ποσοστό 30 %), 15 άτομα που δηλώνουν ναι μερικές φορές βήχα (ποσοστό 25%) και 27 άτομα που δηλώνουν όχι ποτέ βήχα (ποσοστό 45 %). 125

Πίνακας 5.10.1: Παρόντα συμπτώματα (Ερώτηση Q40.Α) Εάν ναι, θεωρείτε ότι οφείλεται στο Εργασιακό περιβάλλον; ΣΥΧΝΟΤΗΤΑ ΠΟΣΟΣΤΟ % Ναι 15 45,45 Όχι 3 9,09 Δεν ξέρω 15 45,45 ΣΥΝΟΛΟ 33 100 Στον Πίνακα 5.10.1. και στο αντίστοιχο γράφημα 41.Α φαίνεται ότι το δείγμα (αυτοί που απάντησαν θετικά) αποτελούν 15 άτομα που πιστεύουν ότι ο βήχας οφείλεται στο εργασιακό περιβάλλον ποσοστό (44,1%), 5 άτομα που πιστεύουν ότι ο βήχας δεν οφείλεται στο εργασιακό περιβάλλον (ποσοστό 14,7%) και 14 άτομα που δεν ξέρουν που οφείλεται ο βήχας (ποσοστό 41,2%). 126

Πίνακας 5.11: Παρόντα συμπτώματα (Ερώτηση Q41) Ξηρό ή εξέρυθρο δέρμα στο πρόσωπο (Q41) ΣΥΧΝΟΤΗΤΑ ΠΟΣΟΣΤΟ % Ναι συχνά (Κάθε 12 20 εβδομάδα) Ναι, μερικές φορές 5 8,3 Όχι, ποτέ 43 71,7 ΣΥΝΟΛΟ 60 100 Στον Πίνακα 5.11 και στο αντίστοιχο γράφημα 42 φαίνεται ότι το δείγμα αποτελούν 12 άτομα όπου δηλώνουν ναι συχνά (κάθε εβδομάδα) ξηρό ή εξέρυθρο δέρμα στο πρόσωπο (ποσοστό 20 %), 5 άτομα που δηλώνουν ναι μερικές φορές ξηρό ή εξέρυθρο δέρμα στο πρόσωπο (ποσοστό 8,3%) και 43 άτομα που δηλώνουν όχι ποτέ ξηρό ή εξέρυθρο δέρμα στο πρόσωπο (ποσοστό 71,7 %). 127

Πίνακας 5.11.1: Παρόντα συμπτώματα (Ερώτηση Q41.Α) Εάν ναι, θεωρείτε ότι οφείλεται στο Εργασιακό περιβάλλον; ΣΥΧΝΟΤΗΤΑ ΠΟΣΟΣΤΟ % Ναι 7 41,18 Όχι 2 11,77 Δεν ξέρω 8 47,06 ΣΥΝΟΛΟ 17 100 Στον Πίνακα 5.11.1. και στο αντίστοιχο γράφημα 42.Α φαίνεται ότι το δείγμα (αυτοί που απάντησαν θετικά) αποτελούν 7 άτομα που πιστεύουν ότι το ξηρό ή εξέρυθρο δέρμα στο πρόσωπο οφείλεται στο εργασιακό περιβάλλον ποσοστό (38,9%), 3 άτομα που πιστεύουν ότι το ξηρό ή εξέρυθρο δέρμα στο πρόσωπο δεν οφείλεται στο εργασιακό περιβάλλον (ποσοστό 16,7%) και 8 άτομα που δεν ξέρουν που οφείλεται το ξηρό ή εξέρυθρο δέρμα στο πρόσωπο (ποσοστό 44,4%). 128

Πίνακας 5.12: Παρόντα συμπτώματα (Ερώτηση Q42) Ξεφλούδισμα κεφαλής ή αυτιών (Q42) ΣΥΧΝΟΤΗΤΑ ΠΟΣΟΣΤΟ % Ναι συχνά (Κάθε 13 21,7 εβδομάδα) Ναι, μερικές φορές 5 8,3 Όχι, ποτέ 42 70 ΣΥΝΟΛΟ 60 100 Στον Πίνακα 5.12 και στο αντίστοιχο γράφημα 43 φαίνεται ότι το δείγμα αποτελούν 13 άτομα όπου δηλώνουν ναι συχνά (κάθε εβδομάδα) ξεφλούδισμα κεφαλής ή αυτιών (ποσοστό 21,7%), 5 άτομα που δηλώνουν ναι μερικές φορές ξεφλούδισμα κεφαλής ή αυτιών (ποσοστό 8,3%) και 42 άτομα που δηλώνουν όχι ποτέ ξεφλούδισμα κεφαλής ή αυτιών (ποσοστό 70 %). 129

Πίνακας 5.12.1: Παρόντα συμπτώματα (Ερώτηση Q42.Α) Εάν ναι, θεωρείτε ότι οφείλεται στο Εργασιακό περιβάλλον; ΣΥΧΝΟΤΗΤΑ ΠΟΣΟΣΤΟ % Ναι 9 50 Όχι 2 11,1 Δεν ξέρω 7 38,9 ΣΥΝΟΛΟ 18 100 Στον Πίνακα 5.12.1. και στο αντίστοιχο γράφημα 43.Α φαίνεται ότι το δείγμα (αυτοί που απάντησαν θετικά) αποτελούν 9 άτομα που πιστεύουν ότι το ξεφλούδισμα κεφαλής ή αυτιών οφείλεται στο εργασιακό περιβάλλον ποσοστό (50%), 2 άτομα που πιστεύουν ότι το ξεφλούδισμα κεφαλής ή αυτιών δεν οφείλεται στο εργασιακό περιβάλλον (ποσοστό 11,1%) και 7 άτομα που δεν ξέρουν που οφείλεται το ξεφλούδισμα κεφαλής ή αυτιών (ποσοστό 38,9%). 130

Πίνακας 5.13: Παρόντα συμπτώματα (Ερώτηση Q43) Ξηρά χέρια με φαγούρα, ερυθρότητα (Q43) ΣΥΧΝΟΤΗΤΑ ΠΟΣΟΣΤΟ % Ναι συχνά (Κάθε εβδομάδα) 18 30 Ναι, μερικές φορές 9 15 Όχι, ποτέ 33 55 ΣΥΝΟΛΟ 60 100 Στον Πίνακα 5.13 και στο αντίστοιχο γράφημα 44 φαίνεται ότι το δείγμα αποτελούν 18 άτομα όπου δηλώνουν ναι συχνά (κάθε εβδομάδα) ξηρά χέρια με φαγούρα, ερυθρότητα (ποσοστό 30%), 9 άτομα που δηλώνουν ναι μερικές φορές ξηρά χέρια με φαγούρα, ερυθρότητα (ποσοστό 15%) και 33 άτομα που δηλώνουν όχι ποτέ ξηρά χέρια με φαγούρα, ερυθρότητα (ποσοστό 55 %). 131

Πίνακας 5.13.1: Παρόντα συμπτώματα (Ερώτηση Q43.Α) Εάν ναι, θεωρείτε ότι οφείλεται στο Εργασιακό περιβάλλον; ΣΥΧΝΟΤΗΤΑ ΠΟΣΟΣΤΟ % Ναι 13 48,2 Όχι 4 14,8 Δεν ξέρω 10 37 ΣΥΝΟΛΟ 27 100 Στον Πίνακα 5.13.1. και στο αντίστοιχο γράφημα 44.Α φαίνεται ότι το δείγμα (αυτοί που απάντησαν θετικά) αποτελούν 13 άτομα που πιστεύουν ότι τα ξηρά χέρια με φαγούρα, ερυθρότητα οφείλονται στο εργασιακό περιβάλλον ποσοστό (48,2%), 4 άτομα που πιστεύουν ότι τα ξηρά χέρια με φαγούρα, ερυθρότητα δεν οφείλονται στο εργασιακό περιβάλλον (ποσοστό 14,8%) και 10 άτομα που δεν ξέρουν που οφείλονται τα ξηρά χέρια με φαγούρα, ερυθρότητα (ποσοστό 37%). 132

Πίνακας 5.14: Παρόντα συμπτώματα (Ερώτηση Q44) Ενοχλήσεις από στρες (Q44) ΣΥΧΝΟΤΗΤΑ ΠΟΣΟΣΤΟ % Ναι συχνά (Κάθε 20 (33,3) 33,3 εβδομάδα) Ναι, μερικές φορές 10 (16,7) 16,7 Όχι, ποτέ 30 (50,0) 50 ΣΥΝΟΛΟ 60 100 Στον Πίνακα 5.14 και στο αντίστοιχο γράφημα 45 φαίνεται ότι το δείγμα αποτελούν 20 άτομα όπου δηλώνουν ναι συχνά (κάθε εβδομάδα) ενοχλήσεις από στρες (ποσοστό 33,3%), 10 άτομα που δηλώνουν ναι μερικές φορές ενοχλήσεις από στρες (ποσοστό 16,7%) και 30 άτομα που δηλώνουν όχι ποτέ ενοχλήσεις από στρες (ποσοστό 50 %). 133

Πίνακας 5.14.1: Παρόντα συμπτώματα (Ερώτηση Q 44.Α) Εάν ναι, θεωρείτε ότι οφείλεται στο Εργασιακό περιβάλλον; ΣΥΧΝΟΤΗΤΑ ΠΟΣΟΣΤΟ % Ναι 17 56,67 Όχι 3 10 Δεν ξέρω 10 33,33 ΣΥΝΟΛΟ 30 100 Στον Πίνακα 5.14.1. και στο αντίστοιχο γράφημα 45.Α φαίνεται ότι το δείγμα (αυτοί που απάντησαν θετικά) αποτελούν 17 άτομα που πιστεύουν ότι οι ενοχλήσεις από στρες οφείλονται στο εργασιακό περιβάλλον ποσοστό (54,8%), 4 άτομα που πιστεύουν ότι οι ενοχλήσεις από στρες δεν οφείλονται στο εργασιακό περιβάλλον (ποσοστό 12,9%) και 10 άτομα που δεν ξέρουν που οφείλονται οι ενοχλήσεις από στες (ποσοστό 32,3%). 134

Πίνακας 5.15: Παρόντα συμπτώματα(ερώτηση Q45) Ενοχλήστε εύκολα από μικρότερης σημασίας θέματα; (Q45) ΣΥΧΝΟΤΗΤΑ ΠΟΣΟΣΤΟ % Ναι συχνά (Κάθε εβδομάδα) 17 28,33 Ναι, μερικές φορές 11 18,33 Όχι, ποτέ 32 53,33 ΣΥΝΟΛΟ 60 100 Στον Πίνακα 5.15 και στο αντίστοιχο γράφημα 46 φαίνεται ότι το δείγμα αποτελούν 17 άτομα όπου δηλώνουν ναι συχνά (κάθε εβδομάδα) ότι ενοχλούνται εύκολα από μικρότερης σημασίας θέματα (ποσοστό 28,33%), 11 άτομα που δηλώνουν ναι μερικές φορές ότι ενοχλούνται εύκολα από μικρότερης σημασίας θέματα (ποσοστό 18,33%) και 32 άτομα που δηλώνουν όχι ποτέ ότι ενοχλούνται εύκολα από μικρότερης σημασίας θέματα (ποσοστό 53,33 %). 135

Πίνακας 5.15.1: Παρόντα συμπτώματα (Ερώτηση Q45.Α) Εάν ναι, θεωρείτε ότι οφείλεται στο Εργασιακό περιβάλλον; ΣΥΧΝΟΤΗΤΑ ΠΟΣΟΣΤΟ % Ναι 10 35,71 Όχι 7 25 Δεν ξέρω 11 39,29 ΣΥΝΟΛΟ 28 100 Στον Πίνακα 5.15.1. και στο αντίστοιχο γράφημα 46.Α φαίνεται ότι το δείγμα (αυτοί που απάντησαν θετικά) αποτελούν 10 άτομα που πιστεύουν ότι το γεγονός ότι ενοχλούνται εύκολα από μικρότερης σημασίας θέματα οφείλεται στο εργασιακό περιβάλλον ποσοστό (34,5%), 7 άτομα που πιστεύουν ότι το γεγονός ότι ενοχλούνται εύκολα από μικρότερης σημασίας θέματα δεν οφείλεται στο εργασιακό περιβάλλον (ποσοστό 24,1%) και 12 άτομα που δεν ξέρουν που οφείλεται το γεγονός ότι ενοχλούνται εύκολα από μικρότερης σημασίας θέματα (ποσοστό 41,4%). 136

Πίνακας 5.16: Παρόντα συμπτώματα (Ερώτηση Q46) Δυσκολίες στον ύπνο (Q46) ΣΥΧΝΟΤΗΤΑ ΠΟΣΟΣΤΟ % Ναι συχνά (Κάθε 11 (18,33) 18,33 εβδομάδα) Ναι, μερικές φορές 8 (13,33) 13,33 Όχι, ποτέ 41(68,33) 68,33 ΣΥΝΟΛΟ 60 100 Στον Πίνακα 5.16 και στο αντίστοιχο γράφημα 46 φαίνεται ότι το δείγμα αποτελούν 11 άτομα όπου δηλώνουν ναι συχνά (κάθε εβδομάδα) δυσκολίες στον ύπνο (ποσοστό 18,33%), 8 άτομα που δηλώνουν ναι μερικές φορές δυσκολίες στον ύπνο (ποσοστό 13,33%) και 41 άτομα που δηλώνουν όχι ποτέ δυσκολίες στον ύπνο (ποσοστό 68,33 %). 137

Πίνακας 5.16.1: Παρόντα συμπτώματα (Ερώτηση Q46.Α) Εάν ναι, θεωρείτε ότι οφείλεται στο Εργασιακό περιβάλλον; ΣΥΧΝΟΤΗΤΑ ΠΟΣΟΣΤΟ % Ναι 8 42,1 Όχι 2 10,5 Δεν ξέρω 9 47,4 ΣΥΝΟΛΟ 19 100 Στον Πίνακα 5.16.1. και στο αντίστοιχο γράφημα 47.Α φαίνεται ότι το δείγμα (αυτοί που απάντησαν θετικά) αποτελούν 8 άτομα που πιστεύουν ότι οι δυσκολίες στον ύπνο οφείλονται στο εργασιακό περιβάλλον ποσοστό (42,1%), 2 άτομα που πιστεύουν ότι οι δυσκολίες στον ύπνο δεν οφείλονται στο εργασιακό περιβάλλον (ποσοστό 10,5%) και 9 άτομα που δεν ξέρουν που οφείλονται οι δυσκολίες στον ύπνο (ποσοστό 47,4%). 138

Πίνακας 5.17: Παρόντα συμπτώματα (Ερώτηση Q47) Άλλο (Q47) ΣΥΧΝΟΤΗΤΑ ΠΟΣΟΣΤΟ % Ναι συχνά (Κάθε εβδομάδα) 0 Ναι, μερικές φορές 0 Όχι, ποτέ 0 ΣΥΝΟΛΟ 0 0 Πίνακας 5.17.1: Παρόντα συμπτώματα (Ερώτηση Q47.Α) Εάν ναι, θεωρείτε ότι οφείλεται στο Εργασιακό περιβάλλον; ΣΥΧΝΟΤΗΤΑ ΠΟΣΟΣΤΟ % Ναι 0 Όχι 0 Δεν ξέρω 0 ΣΥΝΟΛΟ 0 0 139

Πίνακας 6.1 : Συμπληρωματικές ερωτήσεις (Ερώτηση Q48) Θεωρείτε ότι το εργασιακό περιβάλλον σας επηρεάζει στο να κάνετε σωστά τη δουλειά σας;(q48) ΣΥΧΝΟΤΗΤΑ ΠΟΣΟΣΤΟ % Ναι 33 55 Όχι 27 45 ΣΥΝΟΛΟ 60 100 Στον πίνακα 6.1 και στο αντίστοιχο γράφημα 49 φαίνεται ότι το δείγμα αποτελούν 33 άτομα που δηλώνουν ναι στο ότι το εργασιακό περιβάλλον τους επηρεάζει στο να κάνουν σωστά τη δουλειά τους και 27 άτομα δηλώνουν όχι στο ότι το εργασιακό περιβάλλον τους επηρεάζει στο να κάνουν σωστά τη δουλειά τους. 140

Πίνακας 6.2: Συμπληρωματικές ερωτήσεις (Ερώτηση Q49) Θεωρείτε ότι το ψυχοκοινωνικό εργασιακό περιβάλλον σας επηρεάζει στο να κάνετε σωστά τη δουλειά σας; (Q49) ΣΥΧΝΟΤΗΤΑ ΠΟΣΟΣΤΟ % Ναι 25 41,7 Όχι 35 58,3 ΣΥΝΟΛΟ 60 100 Στον πίνακα 6.2 και στο αντίστοιχο γράφημα 50 φαίνεται ότι το δείγμα αποτελούν 25 άτομα που δηλώνουν ναι στο ότι το ψυχοκοινωνικό εργασιακό περιβάλλον τους επηρεάζει στο να κάνουν σωστά τη δουλειά τους και 35 άτομα δηλώνουν όχι στο ότι το ψυχοκοινωνικό εργασιακό περιβάλλον τους επηρεάζει στο να κάνουν σωστά τη δουλειά τους. 141

Πίνακας 6.3: Συμπληρωματικές ερωτήσεις (Ερώτηση Q50) Τους τελευταίους 12 μήνες έχετε πάρει αναρρωτική άδεια εξαιτίας των συμπτωμάτων που οφείλονται στο εργασιακό περιβάλλον; (Q50) ΣΥΧΝΟΤΗΤΑ ΠΟΣΟΣΤΟ % Ναι 13 21,7 Όχι 47 78,3 ΣΥΝΟΛΟ 60 100 Στον πίνακα 6.3 και στο αντίστοιχο γράφημα 51 φαίνεται ότι το δείγμα αποτελούν 13 άτομα που τους τελευταίους μήνες έχουν πάρει αναρρωτική άδεια εξαιτίας των συμπτωμάτων που οφείλονται στο εργασιακό περιβάλλον και 47 άτομα που τους τελευταίους μήνες δεν έχουν πάρει αναρρωτική άδεια εξαιτίας των συμπτωμάτων που οφείλονται στο εργασιακό περιβάλλον. 142

Πίνακας 6.4: Συμπληρωματικές ερωτήσεις (Ερώτηση Q51) Τους τελευταίους 12 μήνες έχετε πάει στο γιατρό εξαιτίας των συμπτωμάτων που οφείλονται στο εργασιακό περιβάλλον; (Q51) ΣΥΧΝΟΤΗΤΑ ΠΟΣΟΣΤΟ % Ναι 16 26,7 Όχι 44 73,3 ΣΥΝΟΛΟ 60 100 Στον πίνακα 6.4 και στο αντίστοιχο γράφημα 52 φαίνεται ότι το δείγμα αποτελούν 16 άτομα που δηλώνουν ότι τους τελευταίους μήνες έχουν πάει στο γιατρό εξαιτίας των συμπτωμάτων που οφείλονται στο εργασιακό περιβάλλον και 44 άτομα που δηλώνουν ότι τους τελευταίους δώδεκα μήνες δεν έχουν πάει στο γιατρό εξαιτίας των συμπτωμάτων που οφείλονται στο εργασιακό περιβάλλον. 143

Πίνακας 7.1: Σχετικά με τις συνθήκες θερμοκρασίας (Ερώτηση Q52) Τι πιστεύετε για την θερμοκρασία στο χώρο εργασίας; (Q52) ΣΥΧΝΟΤΗΤΑ ΠΟΣΟΣΤΟ % Πολύ καλή 9 15 Καλή 20 33,3 Αποδεκτή 24 40 Κακή 7 11,7 Πολύ κακή 0 0 ΣΥΝΟΛΟ 60 100 Στον πίνακα 7.1 και στο αντίστοιχο γράφημα 53 φαίνεται ότι το δείγμα αποτελούν 9 άτομα που θεωρούν πολύ καλή τη θερμοκρασία στο χώρο εργασίας (ποσοστό 15%) 20 άτομα που θεωρούν καλή τη θερμοκρασία στο χώρο εργασίας (ποσοστό33,%), 24 άτομα που θεωρούν αποδεκτή τη θερμοκρασία στο χώρο εργασίας (ποσοστό 40%) και 7 άτομα που θεωρούν κακή τη θερμοκρασία στο χώρο εργασίας (ποσοστό 11,7%). 144

Πίνακας 7.2: Σχετικά με τις συνθήκες θερμοκρασίας (Ερώτηση Q53) Προβλήματα που σχετίζονται με την θερμοκρασία (μπορεί να είναι περισσότερες από μια απαντήσεις) (Q53) ΣΥΧΝΟΤΗΤΑ ΠΟΣΟΣΤΟ % Πολύ κρύο κατά την διάρκεια του 14 25 χειμώνα Πολύ κρύο τις άλλες εποχές 10 17,9 Πολύ ζεστό το καλοκαίρι 22 39,2 Πολύ ζεστό τις άλλες εποχές 10 17,9 ΣΥΝΟΛΟ 60 100 Στον πίνακα 7.2 και στο αντίστοιχο γράφημα 54 φαίνεται ότι το δείγμα αποτελούν 14 άτομα που χαρακτηρίζουν το χώρο εργασίας τους πολύ κρύο κατά την διάρκεια του χειμώνα (ποσοστό 25%), 10 που χαρακτηρίζουν το χώρο εργασίας τους πολύ κρύο τις άλλες εποχές (ποσοστό 17,9%), 22 άτομα που χαρακτηρίζουν το χώρο εργασίας τους πολύ ζεστό το καλοκαίρι (ποσοστό 39,2%) και 10 άτομα που χαρακτηρίζουν το χώρο εργασίας τους πολύ ζεστό τις άλλες εποχές (ποσοστό17,9%). 145

Πίνακας 7.4: Σχετικά με τις συνθήκες θερμοκρασίας (Ερώτηση Q54) Υπάρχουν δωμάτια που έχουν προβλήματα με τη θερμοκρασία; (Q54) ΣΥΧΝΟΤΗΤΑ ΠΟΣΟΣΤΟ % Ναι 26 44,1 Όχι 33 55,9 ΣΥΝΟΛΟ 60 100 Πίνακας 7.5: Σχετικά με τις συνθήκες θερμοκρασίας (Ερώτηση Q55) Εάν Ναι, προσδιόρισε ποια δωμάτια (Q55) ΣΥΧΝΟΤΗΤΑ ΠΟΣΟΣΤΟ % ΣΥΝΟΛΟ 0 0 Στον πίνακα 7.3 και στο αντίστοιχο γράφημα 55 φαίνεται ότι το δείγμα αποτελούν26 άτομα που δηλώνουν ότι υπάρχουν δωμάτια που έχουν προβλήματα με την θερμοκρασία και 33 άτομα που δηλώνουν ότι δεν υπάρχουν δωμάτια που έχουν προβλήματα με τη θερμοκρασία. 146

Πίνακας 8.1: Σχετικά με την καθαριότητα (Ερώτηση Q56) Τι πιστεύετε για την καθαριότητα στο χώρο εργασίας; (Q56) ΣΥΧΝΟΤΗΤΑ ΠΟΣΟΣΤΟ % Πολύ καλή 17 28,33 Καλή 20 33,33 Αποδεκτή 15 25 Κακή 8 13,33 Πολύ κακή 0 0 ΣΥΝΟΛΟ 60 100 Στον πίνακα 8.1 και στο αντίστοιχο γράφημα 58 φαίνεται ότι το δείγμα αποτελούν 917 άτομα που θεωρούν πολύ καλή την καθαριότητα στο χώρο εργασίας (ποσοστό 28,33%) 20 άτομα που θεωρούν καλή την καθαριότητα στο χώρο εργασίας (ποσοστό 33,33%), 15 άτομα που θεωρούν αποδεκτή την καθαριότητα στο χώρο εργασίας (ποσοστό 25%) και 8 άτομα που θεωρούν κακή την καθαριότητα στο χώρο εργασίας (ποσοστό 13,33%). 147

Πίνακας 8.2: Σχετικά με την καθαριότητα (Ερώτηση Q57) Προβλήματα που σχετίζονται με την καθαριότητα (μπορεί να είναι περισσότερες από μια απαντήσεις) (Q57) ΣΥΧΝΟΤΗΤΑ ΠΟΣΟΣΤΟ % Ο καθαρισμός είναι ανεπαρκής 14 23,3 Ο καθαρισμός δεν γίνεται σωστά 22 36,7 Σκόνη και βρωμιά στα ερμάρια 11 18,3 φύλαξης προσωπικών αντικειμένων και τα σχετικά Ανεπαρκής καθαρισμός στις τουαλέτες 13 21,7 ΣΥΝΟΛΟ 60 100 Στον πίνακα 8.2 και στο αντίστοιχο γράφημα 59 φαίνεται ότι το δείγμα αποτελούν 14 άτομα που θεωρούν ότι ο καθαρισμός είναι ανεπαρκής (ποσοστό 23,3%), 22 άτομα που θεωρούν ότι ο καθαρισμός δεν γίνεται σωστά (ποσοστό 36,7%), 11 άτομα που θεωρούν ότι υπάρχει σκόνη και βρωμιά στα ερμάρια φύλαξης προσωπικών αντικειμένων και τα σχετικά (ποσοστό 18,3%) και 13 άτομα που θεωρούν ανεπαρκή τον καθαρισμό στις τουαλέτες (ποσοστό 21,7%). 148

Πίνακας 8.3: Σχετικά με την καθαριότητα (Ερώτηση Q58) Θεωρείτε ότι ο χώρος εργασίας σας είναι εύκολο να καθαριστεί; (Q58) ΣΥΧΝΟΤΗΤΑ ΠΟΣΟΣΤΟ % Ναι 37 61,6 Όχι 16 26,7 Δεν ξέρω 7 11,7 ΣΥΝΟΛΟ 60 100 Στον Πίνακα 8.3 και στο αντίστοιχο γράφημα 59 φαίνεται ότι το δείγμα αποτελούν 37 άτομα που δηλώνουν ότι ο χώρος εργασίας τους είναι εύκολο να χαρακτηριστεί (ποσοστό 61%), 16 άτομα που θεωρούν ότι δεν είναι εύκολο να καθαριστεί (ποσοστό 27%) και 7 άτομα που απάντησαν δεν ξέρω (ποσοστό 12%). 149

Πίνακας 9.1: Σχετικά με τον θόρυβο (Ερώτηση Q59) Τι πιστεύετε για την φασαρία στο χώρο εργασίας; (Q59) ΣΥΧΝΟΤΗΤΑ ΠΟΣΟΣΤΟ % Πολύ καλή 8 13,3 Καλή 11 18,3 Αποδεκτή 24 40 Κακή 10 16,7 Πολύ κακή 7 11,7 ΣΥΝΟΛΟ 60 100 Στον πίνακα 9.1 και στο αντίστοιχο γράφημα 60 φαίνεται ότι το δείγμα αποτελούν 8 άτομα που θεωρούν πολύ καλή τη φασαρία στο χώρο εργασίας (ποσοστό 13,3%) 11 άτομα που θεωρούν καλή τη φασαρία στο χώρο εργασίας (ποσοστό 18,3%), 24 άτομα που θεωρούν αποδεκτή τη φασαρία στο χώρο εργασίας (ποσοστό 40%), 10 άτομα που θεωρούν κακή τη φασαρία στο χώρο εργασίας (ποσοστό 16,7%) και 7 άτομα που θεωρούν πολύ κακή τη φασαρία στο χώρο εργασίας τους (ποσοστό 11,7%). 150

Πίνακας 9.2: Σχετικά με τον θόρυβο (Ερώτηση Q60) Προβλήματα που σχετίζονται με την φασαρία (μπορεί να είναι περισσότερες από μια απαντήσεις) (Q60) ΣΥΧΝΟΤΗΤΑ ΠΟΣΟΣΤΟ % Ο εξαερισμός είναι ενοχλητικός 6 (10,0) 10 Θόρυβος από έξω (κυκλοφοριακό 24 (40,0) 40 και τα σχετικά) Κακή ακουστική 21 (35,0) 35 Ενόχληση από την ομιλία άλλων/τηλέφωνα 9 (15,0) 15 ΣΥΝΟΛΟ 60 100 Στον πίνακα 9.2 και στο αντίστοιχο γράφημα 61 φαίνεται ότι το δείγμα αποτελούν 6 άτομα που ενοχλούνται από τον εξαερισμό (ποσοστό 10%), 24 άτομα που ενοχλούνται από τον θόρυβο από έξω (κυκλοφοριακό και τα σχετικά) (ποσοστό 40%), 21 άτομα που ενοχλούνται από την κακή ακουστική (ποσοστό 35%) και 9 άτομα που ενοχλούνται από την ομιλία των άλλων/τηλέφωνα (ποσοστό 15%). 151

Πίνακας 10.1: Σχετικά με την ποιότητα αέρα (Ερώτηση Q61) Τι πιστεύετε για την ποιότητα αέρα στο χώρο εργασίας; (Q61) ΣΥΧΝΟΤΗΤΑ ΠΟΣΟΣΤΟ % Πολύ καλή 5 8,3 Καλή 19 31,7 Αποδεκτή 22 36,7 Κακή 10 10 Πολύ κακή 4 6,7 ΣΥΝΟΛΟ 60 100 Στον πίνακα 10.1 και στο αντίστοιχο γράφημα 62 φαίνεται ότι το δείγμα αποτελούν 5 άτομα που θεωρούν πολύ καλή την ποιότητα αέρα στο χώρο εργασίας (ποσοστό 8,3%) 22 άτομα που θεωρούν καλή την ποιότητα αέρα στο χώρο εργασίας (ποσοστό 31,7%), 24 άτομα που θεωρούν αποδεκτή την ποιότητα αέρα στο χώρο εργασίας (ποσοστό 36,7%), 10 άτομα που θεωρούν κακή την ποιότητα αέρα στο χώρο εργασίας (ποσοστό 16,7%) και 4 άτομα που θεωρούν πολύ κακή την ποιότητα αέρα στον χώρο εργασίας τους (ποσοστό 6,6%). 152

Πίνακας 10.2: Σχετικά με την ποιότητα αέρα (Ερώτηση Q62) Προβλήματα που σχετίζονται με την ποιότητα αέρα (μπορεί να είναι περισσότερες από μια απαντήσεις) (Q62) ΣΥΧΝΟΤΗΤΑ ΠΟΣΟΣΤΟ % Χειρότερη νωρίς το πρωί 8 13,3 Χειρότερη τα απογεύματα 12 20 Διαφορετική σε διαφορετικούς 17 28,3 χώρους Δεν είναι δυνατό να αεριστούν 10 16,7 τα δωμάτια/χώροι Υπάρχουν οσμές 13 21,7 ΣΥΝΟΛΟ 60 100 Στον πίνακα 10.2 και στο αντίστοιχο γράφημα 63 φαίνεται ότι το δείγμα αποτελείται από 8 άτομα που θεωρούν ότι η ποιότητα αέρα είναι χειρότερη νωρίς το πρωί (ποσοστό 13,3%), 12 άτομα που θεωρούν ότι η ποιότητα αέρα είναι χειρότερη τα απογεύματα (ποσοστό 20%), 17 άτομα που θεωρούν ότι η ποιότητα αέρα είναι διαφορετική σε διαφορετικούς χώρους (ποσοστό 28,3%), 10 άτομα που θεωρούν ότι δεν είναι δυνατόν να αεριστούν τα δωμάτια/χώροι (ποσοστό 16,7%) και 13 άτομα που θεωρούν ότι υπάρχουν οσμές (ποσοστό 21,7%). 153

Πίνακας 10.3: Σχετικά με την ποιότητα αέρα (Ερώτηση Q63) Υπάρχουν δωμάτια που έχουν κακή ποιότητα αέρα; (Q63) ΣΥΧΝΟΤΗΤΑ ΠΟΣΟΣΤΟ % Ναι 25 41,7 Όχι 35 58,3 ΣΥΝΟΛΟ 60 100 Στον πίνακα 10.3 και στο αντίστοιχο γράφημα 64 φαίνεται ότι το δείγμα αποτελείται από 25 άτομα που θεωρούν ότι υπάρχουν δωμάτια που έχουν κακή ποιότητα αέρα (ποσοστό 41,7%) και 35 άτομα που θεωρούν ότι δεν υπάρχουν δωμάτια που έχουν κακή ποιότητα αέρα (ποσοστό 58,3%). 154

Πίνακας 11.1: Γενικές πληροφορίες (Ερώτηση Q70) Είχατε ποτέ συμπτώματα άσθματος; (Q70) ΣΥΧΝΟΤΗΤΑ ΠΟΣΟΣΤΟ % Ναι 9 16,7 Όχι 45 83,3 ΣΥΝΟΛΟ 54 100 Γράφημα 67: Είχατε ποτέ συμπτώματα άσθματος; 17% Ναι Όχι 83% Στον Πίνακα 11.1 και στο αντίστοιχο γράφημα 67 φαίνεται ότι το δείγμα αποτελούν 9 άτομα όπου δηλώνουν ότι είχαν συμπτώματα άσθματος (ποσοστό 16,7%) και 45 άτομα που δηλώνουν ότι δεν είχαν ποτέ συμπτώματα άσθματος (ποσοστό 83,3 %). 155

Πίνακας 11.1.1: Γενικές πληροφορίες (Ερώτηση Q70) Εάν ναι, κατά την διάρκεια του τελευταίου έτους; ΣΥΧΝΟΤΗΤΑ ΠΟΣΟΣΤΟ % Ναι 5 83,3 Όχι 1 16,7 ΣΥΝΟΛΟ 6 100 Γράφημα 67.Α: Εάν ναι, κατά την διάρκεια του τελευταίου έτους; 17% Ναι Όχι 83% Στον Πίνακα 11.1 και στο αντίστοιχο γράφημα 67.Α φαίνεται ότι το δείγμα (αυτοί που απάντησαν θετικά) αποτελούν 5 άτομα που δήλωσαν συμπτώματα άσθματος κατά τη διάρκεια του τελευταίου έτους ποσοστό (83,3%) και 1 άτομο δήλωσε συμπτώματα άσθματος όχι κατά την διάρκεια του τελευταίου έτους (ποσοστό 16,7%). 156

Πίνακας 11.2: Γενικές πληροφορίες (Ερώτηση Q71) Υποφέρατε ποτέ από αλλεργική ρινίτιδα;(q71) ΣΥΧΝΟΤΗΤΑ ΠΟΣΟΣΤΟ % Ναι 5 10,2 Όχι 44 89,8 ΣΥΝΟΛΟ 49 100 Γράφημα 68: Υποφέρατε ποτέ από αλλεργική ρινίτιδα; 10% Ναι Όχι 90% Στον Πίνακα 11.2 και στο αντίστοιχο γράφημα 68 φαίνεται ότι το δείγμα αποτελούν 5 άτομα όπου δηλώνουν ότι υπέφεραν από αλλεργική ρινίτιδα (ποσοστό 10,2%) και 44 άτομα που δηλώνουν ότι δεν υπέφεραν ποτέ από αλλεργική ρινίτιδα (ποσοστό 89,8 %). 157

Πίνακας 11.2.1.: Γενικές πληροφορίες (Ερώτηση Q71) Εάν ναι, κατά την διάρκεια του τελευταίου έτους; ΣΥΧΝΟΤΗΤΑ ΠΟΣΟΣΤΟ % Ναι 3 60 Όχι 2 40 ΣΥΝΟΛΟ 5 100 Γράφημα 68.Α: Εάν ναι, κατά την διάρκεια του τελευταίου έτους; 40% Ναι Όχι 60% Στον Πίνακα 11.2.1 και στο αντίστοιχο γράφημα 68.Α φαίνεται ότι το δείγμα (αυτοί που απάντησαν θετικά) αποτελούν 3 άτομα που δήλωσαν αλλεργική ρινίτιδα κατά τη διάρκεια του τελευταίου έτους ποσοστό (60%) και 2 άτομα που δήλωσαν αλλεργική ρινίτιδα όχι κατά την διάρκεια του τελευταίου έτους (ποσοστό 40%). 158

Πίνακας 11.3: Γενικές πληροφορίες (Ερώτηση Q72) Υποφέρατε ποτέ από άλλα αλλεργικά συμπτώματα από την μύτη ή τα μάτια; (Q72) ΣΥΧΝΟΤΗΤΑ ΠΟΣΟΣΤΟ % Ναι 7 14,3 Όχι 42 85,7 ΣΥΝΟΛΟ 49 100 Γράφημα 69: Υποφέρατε ποτέ από άλλα αλλεργικά συμπτώματα από την μύτη ή τα μάτια; 14% Ναι Όχι 86% Στον Πίνακα 11.3 και στο αντίστοιχο γράφημα 69 φαίνεται ότι το δείγμα αποτελούν 7 άτομα όπου δηλώνουν ότι υπέφεραν από άλλα αλλεργικά συμπτώματα από τη μύτη ή τα μάτια (ποσοστό 14,3%) και 42 άτομα που δηλώνουν ότι δεν υπέφεραν ποτέ από άλλα αλλεργικά συμπτώματα από τη μύτη ή τα μάτια (ποσοστό 85,7 %). 159

Πίνακας 11.3.1: Γενικές πληροφορίες (Ερώτηση Q72) Εάν ναι, κατά την διάρκεια του τελευταίου έτους; ΣΥΧΝΟΤΗΤΑ ΠΟΣΟΣΤΟ % Ναι 5 71,4 Όχι 2 28,6 ΣΥΝΟΛΟ 7 100 Γράφημα 69.Α: Εάν ναι, κατά την διάρκεια του τελευταίου έτους; 29% Ναι Όχι 71% Στον Πίνακα 11.3.1 και στο αντίστοιχο γράφημα 69.Α φαίνεται ότι το δείγμα (αυτοί που απάντησαν θετικά) αποτελούν 5 άτομα που δήλωσαν άλλα αλλεργικά συμπτώματα από τη μύτη ή τα μάτια κατά τη διάρκεια του τελευταίου έτους ποσοστό (71,4%) και 2 άτομα που δήλωσαν άλλα αλλεργικά συμπτώματα όχι κατά την διάρκεια του τελευταίου έτους (ποσοστό 28,6%). 160

Πίνακας 11.4: Γενικές πληροφορίες (Ερώτηση Q73) Υποφέρατε ποτέ από έκζεμα; (Q73) ΣΥΧΝΟΤΗΤΑ ΠΟΣΟΣΤΟ % Ναι 6 10,5 Όχι 51 89,5 ΣΥΝΟΛΟ 57 100 Στον Πίνακα 11.4 και στο αντίστοιχο γράφημα 70 φαίνεται ότι το δείγμα αποτελούν 6 άτομα όπου δηλώνουν ότι υπέφεραν από έκζεμα (ποσοστό 10,5%) και 51 άτομα που δηλώνουν ότι δεν υπέφεραν ποτέ από έκζεμα (ποσοστό 89,5 %). 161

Πίνακας 11.4.1: Γενικές πληροφορίες (Ερώτηση Q73) Εάν ναι, κατά την διάρκεια του τελευταίου έτους; ΣΥΧΝΟΤΗΤΑ ΠΟΣΟΣΤΟ % Ναι 2 66,7 Όχι 1 33,3 ΣΥΝΟΛΟ 3 100 Στον Πίνακα 11.4.1 και στο αντίστοιχο γράφημα 70 φαίνεται ότι το δείγμα (αυτοί που απάντησαν θετικά) αποτελούν 2 άτομα που δήλωσαν ότι υπέφεραν από έκζεμα κατά τη διάρκεια του τελευταίου έτους (ποσοστό 66,7%) και 1 άτομο που δήλωσε ότι υπέφερε από έκζεμα όχι κατά την διάρκεια του τελευταίου έτους (ποσοστό 33,3%). 162

Πίνακας 11.5: Γενικές πληροφορίες (Ερώτηση Q74) Ερεθίζονται εύκολα τα μάτια ή το αναπνευστικό σας, από τον καπνό ή άλλες δυνατές οσμές; (Q74) ΣΥΧΝΟΤΗΤΑ ΠΟΣΟΣΤΟ % Ναι 11 23,4 Όχι 36 76,6 ΣΥΝΟΛΟ 47 100 Στον Πίνακα 11.5 και στο αντίστοιχο γράφημα 71 φαίνεται ότι το δείγμα αποτελούν 11 άτομα όπου δηλώνουν ότι ερεθίζονται εύκολα τα μάτια ή το αναπνευστικό τους από τον καπνό ή άλλες δυνατές οσμές (ποσοστό 23,4%) και 36 άτομα που δηλώνουν ότι δεν ερεθίζονται εύκολα τα μάτια ή το αναπνευστικό τους από τον καπνό ή άλλες δυνατές οσμές (ποσοστό 76,6 %). 163

Πίνακας 11.5.1: Γενικές πληροφορίες (Ερώτηση Q74) Εάν ναι, κατά την διάρκεια του τελευταίου έτους; ΣΥΧΝΟΤΗΤΑ ΠΟΣΟΣΤΟ % Ναι 9 81,8 Όχι 2 18,2 ΣΥΝΟΛΟ 11 100 Στον Πίνακα 11.5.1 και στο αντίστοιχο γράφημα 71.Α φαίνεται ότι το δείγμα (αυτοί που απάντησαν θετικά) αποτελούν 9 άτομα που δήλωσαν ότι ερεθίζονται εύκολα τα μάτια ή το αναπνευστικό τους από τον καπνό ή άλλες δυνατές οσμές κατά τη διάρκεια του τελευταίου έτους (ποσοστό 81,8%) και 2 άτομα που δήλωσαν ότι ερεθίζονται εύκολα τα μάτια ή το αναπνευστικό τους από τον καπνό ή άλλες δυνατές οσμές όχι κατά την διάρκεια του τελευταίου έτους (ποσοστό 18,2%). 164

Πίνακας 11.6: Γενικές πληροφορίες (Ερώτηση Q75) Παίρνετε εύκολα κρυολογήματα ή άλλες λοιμώξεις; (Q75) ΣΥΧΝΟΤΗΤΑ ΠΟΣΟΣΤΟ % Ναι 8 15,1 Όχι 45 84,9 ΣΥΝΟΛΟ 53 100 Στον Πίνακα 11.6 και στο αντίστοιχο γράφημα 72 φαίνεται ότι το δείγμα αποτελούν 8 άτομα όπου δηλώνουν ότι παίρνουν εύκολα κρυολογήματα ή άλλες λοιμώξεις (ποσοστό 15,1%) και 45 άτομα που δηλώνουν ότι δεν παίρνουν εύκολα κρυολογήματα ή άλλες λοιμώξεις (ποσοστό 84,9 %). 165

Πίνακας 11.6.1: Γενικές πληροφορίες (Ερώτηση Q75) Εάν ναι, κατά την διάρκεια του τελευταίου έτους; ΣΥΧΝΟΤΗΤΑ ΠΟΣΟΣΤΟ % Ναι 7 100 Όχι 0 0 ΣΥΝΟΛΟ 7 100 Στον Πίνακα 11.6.1 και στο αντίστοιχο γράφημα 72.Α φαίνεται ότι το δείγμα (αυτοί που απάντησαν θετικά) αποτελούν 7 άτομα που δήλωσαν ότι παίρνουν εύκολα κρυολογήματα ή άλλες λοιμώξεις κατά τη διάρκεια του τελευταίου έτους (ποσοστό 100%). 166

4.3 Συγκριτική αξιολόγηση των αποτελεσμάτων Συσχετίσεις μεταβλητών Συσχέτιση των συμπτωμάτων (ερώτηση 36 έως 43) και των λοιμώξεων με την καθαριότητα του χώρου (ερώτηση 56) 167

Πίνακας 13 Συσχέτιση με την καθαριότητα του χώρου(ερώτηση Q56) df Sig. Q36 Between Groups 6 0,679 Within Groups 6 Total 1 Q37 Between Groups 6 0,134 Within Groups 6 Total 1 Q38 Between Groups 6 0,914 Within Groups 6 Total 1 Q39 Between Groups 6 0,749 Within Groups 6 Total 1 Q40 Between Groups 6 0,223 Within Groups 6 Total 1 Q41 Between Groups 6 0,871 Within Groups 6 Total 1 Q42 Between Groups 6 0,087 Within Groups 6 Total 1 Q43 Between Groups 6 0,372 Within Groups 6 Total 1 Q75 Between Groups 6 0,356 Within Groups 6 Total 1 Από τον Πίνακα 13 με την στατιστική επεξεργασία φαίνεται ότι δεν υπάρχει στατιστική σημαντική διαφορά (<0,05)ανάμεσα στα συμπτώματα και τις λοιμώξεις με την καθαριότητα του χώρου. Αυτό δείχνει ότι τα συμπτώματα και οι λοιμώξεις δεν εξαρτώνται από την καθαριότητα του χώρου εργασίας. 168

Συσχέτιση των συμπτωμάτων (ερώτηση 36 έως 43) και των λοιμώξεων με την σκόνη και βρωμιά του εργασιακού χώρου (ερώτηση 25) Πίνακας 14: Συσχέτιση με την σκόνη και βρωμιά του χώρου (ερώτηση Q25) df Sig. Q36 Between Groups 4 0,718 Within Groups 4 Total 1 Q37 Between Groups 4 0,825 Within Groups 4 Total 1 Q38 Between Groups 4 0,983 Within Groups 4 Total 1 Q39 Between Groups 4 0,883 Within Groups 4 Total 1 Q40 Between Groups 4 0,465 Within Groups 4 Total 1 Q41 Between Groups 4 0,430 Within Groups 4 Total 1 Q42 Between Groups 4 0,558 Within Groups 4 Total 1 Q43 Between Groups 4 0,157 Within Groups 4 Total 1 Q75 Between Groups 4 0,304 Within Groups 4 Total 1 Από τον Πίνακα 14 με την στατιστική επεξεργασία φαίνεται ότι δεν υπάρχει στατιστική σημαντική διαφορά (<0,05) ανάμεσα στα συμπτώματα με την σκόνη και τη βρωμιά του εργασιακού χώρου. Ωστόσο οι λοιμώξεις παρουσιάζουν στατιστικά σημαντική διαφορά με τη σκόνη και την βρωμιά 169

του χώρου. Αυτό δείχνει ότι τα συμπτώματα δεν εξαρτώνται από την σκόνη και τη βρωμιά του χώρου εργασίας ενώ οι λοιμώξεις εξαρτώνται από την σκόνη και τη βρωμιά του χώρου. 170

Συσχέτιση των συμπτωμάτων (ερώτηση 36 έως 43) και των λοιμώξεων με το κάπνισμα (ερώτηση 65) Πίνακας 15 Συσχέτιση με το κάπνισμα (ερώτηση Q65) Q36 Between Groups df Sig. 2 0,012 Within Groups 2 Total 1 Q37 Between Groups 2 0,220 Within Groups 2 Total 1 Q38 Between Groups 2 0,263 Within Groups Total 1 Q39 Between Groups 2 0,038 Within Groups 2 Total 1 Q40 Between Groups 2 0,017 Within Groups 2 Total 1 Q41 Between Groups 2 0,608 Within Groups 2 Total 1 Q42 Between Groups 2 0,367 Within Groups 2 Total 1 Q43 Between Groups 2 0,347 Within Groups 2 Total 1 Q75 Between Groups 2 0,154 Within Groups 2 Total 1 Από τον Πίνακα 15 με την στατιστική επεξεργασία φαίνεται ότι υπάρχει στατιστική σημαντική διαφορά (<0,05) ανάμεσα στα συμπτώματα (κνησμό, κάψιμο ή ερεθισμό στα μάτια, τραχύ-ξηρό λαιμό και βήχα) με το κάπνισμα. Αυτό δείχνει ότι τα συγκεκριμένα συμπτώματα εξαρτώνται από το κάπνισμα. 2 171

Συσχέτιση των συμπτωμάτων (ερώτηση 36 έως 43) και των λοιμώξεων με το φύλο (ερώτηση 64) Πίνακας 16 Συσχέτιση με το φύλο(ερώτηση Q64) Q36 Between Groups df Sig. 2 0,822 Within Groups 2 Total 1 Q37 Between Groups 2 0,268 Within Groups 2 Total 1 Q38 Between Groups 2 0,158 Within Groups Total 1 Q39 Between Groups 2 0,201 Within Groups 2 Total 1 Q40 Between Groups 2 0,126 Within Groups 2 Total 1 Q41 Between Groups 2 0,512 Within Groups 2 Total 1 Q42 Between Groups 2 0,380 Within Groups 2 Total 1 Q43 Between Groups 2 0,204 Within Groups Total 1 Q75 Between Groups 2 0,891 Within Groups Total Από τον Πίνακα 16 με την στατιστική επεξεργασία φαίνεται ότι δεν υπάρχει στατιστική σημαντική διαφορά (<0,05) ανάμεσα στα συμπτώματα και τις λοιμώξεις με το φύλο Αυτό δείχνει ότι τα συμπτώματα και οι λοιμώξεις δεν εξαρτώνται από το φύλο των εργαζομένων. 2 2 2 1 172

Συσχέτιση του αν θεωρείται ότι ο χώρος εργασίας σας είναι εύκολο να καθαριστεί (ερώτηση 58) με το είδος της εργασίας (ερώτηση 8) Πίνακας 17 Q58 df Sig. Between Groups 2 0,028 Within Groups 2 Total 1 Από τον Πίνακα 17 με την στατιστική επεξεργασία φαίνεται ότι υπάρχει στατιστική σημαντική διαφορά (<0,05) ανάμεσα στην ευκολία καθαρισμού του χώρου εργασίας με το είδος της εργασίας. Αυτό δείχνει ότι το αν είναι εύκολο να καθαριστεί ο χώρος εργασίας εξαρτάται από το είδος της εργασίας, εργασία γραφείου ή εργασία εργαστηρίου. 173

4.3 Συνοπτικά Αποτελέσματα μετρήσεων Το Πανεπιστήμιο Πατρών και οι εργασιακοί χώροι που εξετάστηκαν βρίσκονται στην περιοχή Ρίο η οποία βρίσκεται εκτός της πόλης των Πατρών. Συνεπώς η περιοχή δεν μπορεί να χαρακτηριστεί αστική αλλά ως εξοχική ή και μερικώς αγροτική καθότι: α. Δεν υπάρχει έντονη οικιστική ανάπτυξη στην περιοχή αλλά μεμονωμένες κατοικίες. β. Δεν υπάρχουν βιομηχανικές μονάδες στην περιοχή. γ. Η κίνηση των οχημάτων δεν είναι σημαντική και περιορίζεται στους εργαζόμενους και επισκέπτες του Νοσοκομείου και στο προσωπικό και τους φοιτητές του Πανεπιστημίου. Η κεντρική οδική αρτηρία βρίσκεται σε μεγάλη απόσταση από τους χώρους. Για τον έλεγχο της ποιότητας του εσωτερικού αέρα αυτό έχει σημασία για τους παρακάτω λόγους: 1. Τα υλικά κατασκευής είναι σύγχρονα και πολλά απ αυτά περιβαλλοντικά φιλικά. Θεωρείται τελείως απίθανο πχ να έχουν χρησιμοποιηθεί αμιαντούχα μονωτικά υλικά ή μπογιές βαφής που περιέχουν μόλυβδο. Τα ευρήματα όσον αφορά τις μετρήσεις των επιπέδων των αιωρούμενων σωματιδίων (PM 10) και τα επίπεδα της Ολικής Μικροβιακής Χλωρίδας είναι τα εξής: Παρατηρώντας τις μετρήσεις που αφορούν τόσο τα αιωρούμενα σωματίδια όσο και της ΟΜΧ παρατηρούμε ότι είναι εντός των ορίων που προβλέπει η νομοθεσία της Ε.Ε. Πιο συγκεκριμένα παρατηρούμε ότι τα επίπεδα των αιωρούμενων σωματιδίων δεν ξεπερνούν τα 50 μg/m 3 και τα αντίστοιχα επίπεδα της ΟΜΧ δεν ξεπερνούν τις 500 CFU/ m 3. Η μέγιστη τιμή όσον αφορά τα PM10 είναι 33,08 μg/m 3 και παρατηρείται στο Τμήμα Πολιτικών Μηχανικών/Εργαστήριο Μηχανικών και Τεχνολογίας Υλικών, ενώ η ελάχιστη τιμή είναι 6,12 μg/m 3 και μετρήθηκε στο Τμήμα Ιατρικής /Εργαστήριο Υγιεινής. 174

Σχετικά με την Ολική Μικροβιακή Χλωρίδα, η μέγιστη τιμή είναι 32,33 μg/m 3 και παρατηρείται στο Γραφείο Κλητήρων /Κτίριο Α Πρυτανείας, ενώ η ελάχιστη τιμή είναι 3,67 μg/m 3 και παρατηρείται στο Τμήμα Ιατρικής/Εργαστήριο Υγιεινής. Τα επίπεδα που μετρήθηκαν τόσο για την ΟΜΧ όσο και για τα αιωρούμενα σωματίδια PM 10 είναι σε ανεκτά όρια που επιτρέπουν την εργασία στους συγκεκριμένους χώρους. Σε κανέναν εργασιακό χώρο δεν παρατηρήθηκαν υπέρβαση των ορίων που έχουν θεσπιστεί από την κείμενη νομοθεσία. Οι φυσικές παράμετροι (θερμοκρασία και σχετική υγρασία) που καθορίζουν και τα επίπεδα της άνεσης βρίσκονται εντός των αποδεκτών ορίων. Θα πρέπει να τονιστούν όμως δύο (02) βασικοί παράγοντες στην παρούσα μελέτη που αφορούν τις φυσικές παραμέτρους: Κατά την διάρκεια των μετρήσεων δεν υπήρχε θέρμανση σ όλους τους προς εξέταση χώρους. Στους χώρους όμως που λειτουργούσε η θέρμανση οι τιμές που καταγράφηκαν ήταν εντός των προβλεπόμενων ορίων. Οι μετρήσεις διενεργήθηκαν κατά την χειμερινή περίοδο. Θα ήταν επιθυμητό να υπάρχουν και αντίστοιχες μετρήσεις κατά την καλοκαιρινή περίοδο. Βέβαια οι μετρήσεις κατά την χειμερινή περίοδο έχουν μεγαλύτερη σημασία λόγω του γεγονότος ότι ο φυσικός εξαερισμός είναι πολύ μειωμένος. Τα ανωτέρω αποτελέσματα θα συσχετιστούν και με την αξιολόγηση των αποτελεσμάτων των ερωτηματολογίων. 175

4.4 Συνοπτικά Αποτελέσματα ερωτηματολογίου Από τη συμπλήρωση του ερωτηματολογίου προκύπτουν τα ακόλουθα ενδιαφέροντα ευρήματα: Σε γενικές γραμμές οι συνθήκες του περιβάλλοντος στο χώρο εργασίας των συμμετεχόντων κρίνονται ως ικανοποιητικές. Ενώ στα κυριότερα προβλήματα που αντιμετωπίζουν, σε μικρή κυρίως συχνότητα, περιλαμβάνονται το ρεύμα αέρα, η υψηλή ή χαμηλή θερμοκρασία δωματίου, η μεταβαλλόμενη θερμοκρασία δωματίου, ο αποπνικτικός αέρας, ο ξηρός αέρας, η δυσάρεστη οσμή, ο στατικός ηλεκτρισμός, το παθητικό κάπνισμα, ο θόρυβος, ο προβληματικός φωτισμός και η σκόνη/βρωμιά. Οι συνθήκες και το περιβάλλον της εργασίας σε μεγάλο ποσοστό των ερωτηθέντων φαίνεται να προκαλεί ορισμένα κοινά συμπτώματα όπως κούραση, αίσθηση ότι το κεφάλι είναι βαρύ, πονοκέφαλο, δυσκολία στην συγκέντρωση, ερεθισμένη/βουλωμένη μύτη/ρινική καταρροή, τραχύς/ξηρός λαιμός, βήχας, ξηρά χέρια με φαγούρα,/ερυθρότητα, ενοχλήσεις από στρες, εκνευρισμό από μικρότερης σημασίας θέματα. Ωστόσο, πιο σοβαρά κλινικά συμπτώματα όπως ναυτία/ζάλη, κνησμός, κάψιμο/ή ερεθισμός ματιών, ρινική αιμορραγία, ξηρό ή εξέρυθρο δέρμα προσώπου, ξεφλούδισμα κεφαλής/ή αυτιών και δυσκολίες στον ύπνο σπανίως παρατηρούνται. Η σοβαρότητα και η συχνότητα εμφάνισης διαφόρων συμπτωμάτων, απόρροια του εργασιακού περιβάλλοντος, δεν ήταν τέτοια ώστε να οδηγηθούν οι εργαζόμενοι στο γιατρό ή ακόμα χειρότερα να πάρουν αναρρωτική άδεια. Σε γενικές γραμμές οι συνθήκες θερμοκρασίας στο χώρο εργασίας είναι καλές και ανεκτές, παρότι σε κάποια δωμάτια αντιμετωπίζουν 176

ορισμένα προβλήματα με τη ρύθμιση της θερμοκρασίας (π.χ. πολύ κρύο ή πολύ ζέστη). Κατά γενική ομολογία η καθαριότητα και η φροντίδα των χώρων που δραστηριοποιούνται οι εργαζόμενοι είναι ικανοποιητική. Ωστόσο, σε κάποιες περιπτώσεις καταγράφονται μερικά προβλήματα, όπως για παράδειγμα ανεπαρκής ή ακατάλληλος καθαρισμός σε δωμάτια, σε χώρους φύλαξης αντικειμένων και στις τουαλέτες. Ως προς τα επίπεδα θορύβου στους χώρους εργασίας οι ερωτηθέντες θεωρούν ότι είναι πολύ καλά έως αποδεκτά. Ενώ, τα πιο κοινά προβλήματα που αντιμετωπίζουν είναι ο θόρυβος από το εξωτερικό περιβάλλον και η κακή ακουστική των δωματίων. Ομοίως, και η ποιότητα του αέρα στον εργασιακό χώρο θεωρείται από την πλειοψηφία των συμμετεχόντων ικανοποιητική. Όμως, σε ορισμένες περιπτώσεις διαπιστώνονται κάποια προβλήματα όπως κακή ποιότητα αέρα διάφορες ώρες της ημέρας, κακός αερισμός και δυσοσμία. Τέλος, αναφορικά με ορισμένα πιο σοβαρά προβλήματα υγείας που ενδεχομένως να οφείλονται στις συνθήκες που επικρατούν στους χώρους εργασίας οι ερωτηθέντες στη συντριπτική πλειοψηφία τους δεν αναφέρουν να αντιμετωπίζουν κάτι ανησυχητικό (π.χ. άσθμα, αλλεργική ρινίτιδα, διάφορα αλλεργικά συμπτώματα σε μύτη ή μάτια, έκζεμα, ερεθισμούς ματιών ή του αναπνευστικού από καπνό/ή δυνατές οσμές, κρυολογήματα/ή λοιμώξεις). Ωστόσο, στις λίγες περιπτώσεις όπου ορισμένοι εργαζόμενοι εκδήλωσαν κάποια συμπτώματα αυτό προσδιορίστηκε χρονικά ότι έλαβε χώρα κατά τη διάρκεια του τελευταίου έτους. Τα αποτελέσματα του ερωτηματολογίου έρχονται σε συμφωνία και με τα αποτελέσματα των μετρήσεων. Τα επίπεδα των μετρούμενων 177

συγκεντρώσεων της ΟΜΧ και των αιωρούμενων σωματιδίων PM 10 ήταν σε φυσιολογικά επίπεδα όπου επιτρέπεται η εργασία σύμφωνα με την ισχύουσα νομοθεσία. Δεν παρατηρήθηκε υπέρβαση των ορίων στους εργασιακούς χώρους του Πανεπιστημίου Πατρών όσον αφορά την ΟΜΧ καθώς και για τα αιωρούμενα σωματίδια PM 10. Το γεγονός αυτό έρχεται σε συμφωνία με τα αποτελέσματα των απαντήσεων του ερωτηματολογίου όπου οι εργαζόμενοι στους χώρους του Πανεπιστημίου Πατρών δήλωσαν ότι η ποιότητα του αέρα είναι ικανοποιητική, η καθαριότητα και η φροντίδα των χώρων που δραστηριοποιούνται οι εργαζόμενοι είναι ικανοποιητική και οι συνθήκες θερμοκρασίας στο χώρο εργασίας είναι καλές και ανεκτές. Ιδιαίτερη σημασία θα πρέπει να δοθεί στις απαντήσεις των εργαζομένων στις ερωτήσεις που αφορούν πιθανά συμπτώματα που οφείλονται στα αιωρούμενα σωματίδια ή στην Ολική Μικροβιακή Χλωρίδα. Πιο αναλυτικά οι ερωτηθέντες (όσον αφορά τις ερωτήσεις Q31-Q43) δηλώνουν ότι δεν αντιμετωπίζουν προβλήματα όπως κνησμό, κάψιμο ή ερεθισμό στα μάτια, ρινική αιμορραγία, ξηρό ή εξέρυθρο δέρμα στο πρόσωπο, ξεφλούδισμα κεφαλής ή αυτιών. Οι ανωτέρω απαντήσεις συμβαδίζουν με τα αποτελέσματα των μετρήσεων για τα αιωρούμενα σωματίδια. Οι μετρήσεις έδειξαν ότι οι εργασιακοί χώροι του Πανεπιστημίου Πατρών δεν φέρουν ισχυρές συγκεντρώσεις PM 10 που να επιβαρύνουν ιδιαίτερα τον εσωτερικό αέρα των εργασιακών χώρων και συνεπώς να ενοχοποιηθούν για πιθανά συμπτώματα. Επιπλέον αναφορικά με διάφορα προβλήματα υγείας που ενδεχομένως να οφείλονται στις συνθήκες που επικρατούν στους χώρους εργασίας οι ερωτηθέντες ( στις ερωτήσεις Q50-Q51) στη συντριπτική πλειοψηφία τους δεν αναφέρουν να αντιμετωπίζουν κάτι ανησυχητικό όπως και η συχνότητα εμφάνισης διαφόρων συμπτωμάτων, απόρροια του εργασιακού περιβάλλοντος, δεν ήταν τέτοια ώστε να οδηγηθούν οι 178

εργαζόμενοι στο γιατρό να πάρουν αναρρωτική άδεια. Αυτό δείχνει ότι το εργασιακό περιβάλλον δεν μπορεί να ενοχοποιηθεί (λόγω υψηλών συγκεντρώσεων PM10) για πιθανά προβλήματα υγείας στους εργαζομένους. Οι επόμενες απαντήσεις που μπορούμε να συσχετίσουμε με τη συγκέντρωση των αιωρούμενων σωματιδίων στους εργασιακούς χώρους είναι η τέταρτη ομάδα ερωτήσεων (Q52-Q63). Πιο αναλυτικά: Ως προς το θέμα της καθαριότητας στο χώρο εργασίας (όσον αφορά τις ερωτήσεις Q56-Q58) η πλειοψηφία των εργαζομένων χαρακτηρίζει το επίπεδο καθαριότητας από πολύ καλό έως αποδεκτό. Ομοίως η συντριπτική πλειοψηφία των ερωτηθέντων χαρακτηρίζει τα επίπεδα θορύβου στο χώρο εργασίας τους (όσον αφορά τις ερωτήσεις Q56-Q58) από πολύ καλά έως αποδεκτά. Τέλος, αναφορικά με την ποιότητα του αέρα(όσον αφορά τις ερωτήσεις Q61-Q63) η πλειοψηφία των εργαζομένων την χαρακτηρίζει σε γενικές γραμμές από πολύ καλή έως αποδεκτή. Από τα ανωτέρω μπορούμε να επιβεβαιώσουμε και τα αποτελέσματα που προέκυψαν από τις μετρήσεις για την συγκέντρωση των αιωρούμενων σωματιδίων στο εσωτερικό αέρα των εργασιακών χώρων του Πανεπιστημίου Πατρών. Συνεπώς οι προς εξέταση εργασιακοί χώροι μπορούν να χαρακτηριστούν κατάλληλοι προς εργασία όπως προκύπτει και από τις μετρήσεις για τη συγκέντρωση των αιωρούμενων σωματίδιων όσο και από τις απαντήσεις των εργαζομένων στις ερωτήσεις Q36-Q43 (Πίνακας 5), στις ερωτήσεις Q50-Q51 (Πίνακας 6), στις ερωτήσεις Q56 Q63 (Πίνακες 8, 9 και 10) του ερωτηματολογίου. Από τις απαντήσεις των εργαζομένων δεν μπορούμε να ενοχοποιήσουμε τα αιωρούμενα σωματίδια, για πιθανά συμπτώματα/προβλήματα υγείας στους εργαζομένους. 179

Τα αποτελέσματα των απαντήσεων (ερωτήσεις Q70-Q75) συμφωνούν με τα αποτελέσματα των μετρήσεων στους εργασιακούς χώρους όσον αφορά την Ολική Μικροβιακή Χλωρίδα. Πιο συγκεκριμένα οι μετρήσεις στους εργασιακούς χώρους έδειξε ότι ο ατμοσφαιρικός αέρας δεν είναι ιδιαίτερα επιβαρημένος και τα επίπεδα της ΟΜΧ κινούνται από πολύ χαμηλά έως χαμηλά. Πιο αναλυτικά τα ευρήματα από την ανάλυση των απαντήσεων για κάθε ομάδα ερωτήσεων όπου παραθέτουμε και τα ποσοστά των απαντήσεων περιγράφονται παρακάτω: Οι απαντήσεις της δεύτερης ομάδας ερωτήσεων (Q14-Q30) καταγράφονται στους Πίνακες 3 και 4. Από τις ερωτήσεις αυτές προκύπτει ότι: Η πλειοψηφία των ερωτηθέντων αναφέρει ότι σε γενικές γραμμές επικρατούν καλές συνθήκες στο εργασιακό τους περιβάλλον παρότι μερικές φορές αντιμετωπίζουν κάποια προβλήματα όπως για παράδειγμα, ρεύμα αέρα (26,7%), υψηλή θερμοκρασία δωματίου (33,3%), χαμηλή θερμοκρασία δωματίου (33,33%), ποικίλη θερμοκρασία δωματίου (40,0%), αποπνικτικός αέρας (31,7%), ξηρός αέρας (31,7%), δυσάρεστη οσμή (40,0%), στατικός ηλεκτρισμός (15,0%), παθητικό κάπνισμα (30,0%), θόρυβος (33,3%), προβληματικός φωτισμός (23,3%), και σκόνη/βρωμιά (31,7%). Ωστόσο, σε κάποιες περιπτώσεις τα παραπάνω προβλήματα μπορεί να παρουσιάζονται με μεγαλύτερη συχνότητα (π.χ. θόρυβος). Ως προς τη φύση της εργασίας τους οι συμμετέχοντες αναφέρουν ότι είναι ενδιαφέρουσα και τονωτική (81,7%) με συνήθως υψηλό φόρτο (68,3%). Επιπλέον, καταγράφεται καλό κλίμα μεταξύ των συναδέλφων και συνεργασία κατά την επίλυση διαφόρων προβλημάτων (36,7%-48,3%). Ωστόσο, υπάρχει σοβαρή ανησυχία και ανασφάλεια από ενδεχόμενη αλλαγή της εργασιακής κατάστασης (28,3%-53,3%), που ενισχύεται και 180

από το γεγονός ότι δεν υπάρχει δυνατότητα μεταβολής των συνθηκών εργασίας (54,3%). Οι απαντήσεις της τρίτης ομάδας ερωτήσεων (Q31-Q51) καταγράφονται στους Πίνακες 5 και 6. Από τις ερωτήσεις αυτές προκύπτει ότι: Σημαντικό ποσοστό των ερωτηθέντων αναφέρει ότι αντιμετωπίζει, σε μεγαλύτερη ή μικρότερη συχνότητα, συμπτώματα όπως για παράδειγμα, κούραση (90,0%), αίσθηση ότι το κεφάλι είναι βαρύ (71,7%), πονοκέφαλο (85,0%), δυσκολία στην συγκέντρωση (49,2%), ερεθισμένη/βουλωμένη μύτη/ρινική καταρροή (50,0%), τραχύς/ξηρός λαιμός (45,0%), βήχας (55,0%), ξηρά χέρια με φαγούρα,/ερυθρότητα (45,0%), ενοχλήσεις από στρες (50,0%), ενοχλούνται εύκολα από μικρότερης σημασίας θέματα (46,66%). Επιπρόσθετα, στην ερώτηση κατά πόσο πιστεύουν ότι τα παραπάνω συμπτώματα οφείλονται στις συνθήκες του εργασιακού τους χώρου οι ερωτηθέντες σε γενικές γραμμές είτε απαντούν καταφατικά ή αναφέρουν ότι δεν γνωρίζουν. Αντίθετα, η συντριπτική πλειοψηφία των συμμετεχόντων δεν αντιμετωπίζει προβλήματα όπως ναυτία/ζάλη (71,1%), κνησμό, κάψιμο ή ερεθισμό στα μάτια (66,6%), ρινική αιμορραγία (85,0%), ξηρό ή εξέρυθρο δέρμα στο πρόσωπο (71,7%), ξεφλούδισμα κεφαλής ή αυτιών (70,0%) και δυσκολίες στον ύπνο (68,33%). Το 55,0% των συμμετεχόντων θεωρεί ότι το εργασιακό περιβάλλον τους επηρεάζει στο να εκτελούν σωστά την εργασία τους, ενώ το 58,3% πιστεύουν ότι το ψυχοκοινωνικό εργασιακό περιβάλλον δεν επηρεάζει την απόδοσή τους. Τέλος, η πλειοψηφία των ερωτηθέντων δεν αντιμετώπισε το τελευταίο έτος, λόγω των συνθηκών στον εργασιακό περιβάλλον, μεγάλης σοβαρότητας συμπτώματα προκειμένου να επισκεφθεί γιατρό ή να πάρει αναρρωτική άδεια (73,3% και 78,3% αντιστοίχως). 181

Οι απαντήσεις της τέταρτης ομάδας ερωτήσεων (Q52-Q63) καταγράφονται στους Πίνακες 7-10. Από τις ερωτήσεις αυτές προκύπτει ότι: Η συντριπτική πλειοψηφία των ερωτηθέντων (88,3%) χαρακτηρίζει τις συνθήκες θερμοκρασίας στο χώρο εργασίας τους από πολύ καλές έως αποδεκτές. Ωστόσο, αναγνωρίζουν ότι μπορεί να υπάρχουν διάφορα προβλήματα με τη ρύθμιση της θερμοκρασίας (π.χ. πολύ κρύο ή πολύ ζέστη) σε κάποια δωμάτια (44,1% των συμμετεχόντων). Ως προς το θέμα της καθαριότητας στο χώρο εργασίας και πάλι η πλειοψηφία των εργαζομένων (86,66%) χαρακτηρίζει το επίπεδο καθαριότητας από πολύ καλό έως αποδεκτό και επιπλέον θεωρούν ότι μπορεί να καθαριστεί εύκολα (61,6%). Ωστόσο, αναφέρουν ότι σε ορισμένες περιπτώσεις υπάρχουν κάποια προβλήματα, όπως για παράδειγμα ο καθαρισμός να είναι ανεπαρκής (23,3%), ή δεν γίνεται σωστά (36,7%) ή παρατηρείται σκόνη/βρωμιά σε ερμάρια (18,3%) ή ανεπαρκής καθαρισμός στις τουαλέτες (21,7%). Η συντριπτική πλειοψηφία των ερωτηθέντων (71,6%) χαρακτηρίζει τα επίπεδα θορύβου στο χώρο εργασίας τους από πολύ καλά έως αποδεκτά. Ενώ, ως πιο συχνά προβλήματα που να σχετίζονται με τη φασαρία καταγράφουν τον θόρυβο από το εξωτερικό περιβάλλον (40,0%) και την κακή ακουστική του δωματίου (35,0%). Τέλος, αναφορικά με την ποιότητα του αέρα η πλειοψηφία των εργαζομένων (76,7%) την χαρακτηρίζει σε γενικές γραμμές από πολύ καλή έως αποδεκτή. Αναφέρουν όμως, ότι ορισμένα δωμάτια μπορεί να έχουν κακή ποιότητα αέρα (41,7% των ερωτηθέντων). Στα συνηθέστερα προβλήματα που σχετίζονται με την ποιότητα του αέρα περιλαμβάνονται τα παρακάτω: Χειρότερη ποιότητα αέρα νωρίς το πρωί (13,3%) Χειρότερη ποιότητα αέρα τα απογεύματα (20,0%) 182

Διαφορετική σε διαφορετικούς χώρους (28,3%) Δεν είναι δυνατό να αεριστούν τα δωμάτια/χώροι (16,7%) Υπάρχουν οσμές (21,7%) Στο τελευταίο μέρος του ερωτηματολόγιου, στις ερωτήσεις Q70-Q75 εξετάζονται ορισμένα πιο σοβαρά προβλήματα υγείας που ενδεχομένως να αντιμετωπίζουν οι συμμετέχοντες. Από τις παραπάνω ερωτήσεις προκύπτουν τα ακόλουθα: Η συντριπτική πλειοψηφία των ερωτηθέντων δεν αναφέρει ότι πάσχει από κάποιο πιο σοβαρό πρόβλημα υγείας (π.χ. άσθμα, αλλεργική ρινίτιδα, άλλα αλλεργικά συμπτώματα σε μύτη ή μάτια, έκζεμα, ερεθισμούς ματιών ή του αναπνευστικού από καπνό/ή δυνατές οσμές, κρυολογήματα/ή λοιμώξεις). Ωστόσο, ο περιορισμένος αριθμός των ερωτηθέντων που αντιμετωπίζει κάποιο πιο σοβαρό πρόβλημα υγείας εκδήλωσε τα συμπτώματα κυρίως κατά τη διάρκεια του τελευταίου έτους. 183

4.5 Συνοπτικά Αποτελέσματα συσχετίσεων Τα ευρήματα όσον αφορά τις συσχετίσεις μεταξύ των εξαρτημένων μεταβλητών και των ανεξάρτητων μεταβλητών είναι τα εξής: Ο όροφος του χώρου εργασίας δεν δικαιολογεί διαφορές στατιστικά σημαντικές και δεν επηρεάζει τα συμπτώματα και τις λοιμώξεις που παρουσίασαν οι εργαζόμενοι. Η σχέση εργασίας, οι ώρες που εργάζεται ο εργαζόμενος καθώς και το φύλο των εργαζομένων δεν δικαιολογούν διαφορές στατιστικά σημαντικές και δεν επηρεάζουν τα συμπτώματα και οι λοιμώξεις που παρατηρήθηκαν στους εργαζομένους. Η καθαριότητα του χώρου δεν παρουσιάζει στατιστικά σημαντικές διαφορές με τα παρόντα συμπτώματα και τις λοιμώξεις που παρουσίασαν οι εργαζόμενοι. Αυτό συνεπάγεται ότι τα συμπτώματα και οι λοιμώξεις είναι ανεξάρτητες από την καθαριότητα του χώρου. Επίσης η σκόνη και η βρωμιά που παρατηρήθηκαν στους χώρους εργασίας δεν παρουσιάζουν στατιστικά σημαντικές διαφορές με τα συμπτώματα και τις λοιμώξεις που εμφάνισαν οι εργαζόμενοι. Αυτό συνεπάγεται ότι η σκόνη και η βρωμιά στους χώρους εργασίας είναι ανεξάρτητες από τις τιμές που λαμβάνουν τα συμπτώματα και οι λοιμώξεις. Το κάπνισμα εμφάνισε στατιστικά σημαντικές διαφορές με ορισμένα συμπτώματα όπως τον βήχα, τον τραχύ και ξηρό λαιμό καθώς κνησμό, κάψιμο ή ερεθισμό στα μάτια. Αυτό συνεπάγεται ότι τα ανωτέρω συμπτώματα εξαρτώνται από το κάπνισμα. Ωστόσο οι λοιμώξεις δεν εμφάνισαν συσχέτιση με το κάπνισμα. Τέλος ένα αξιοσημείωτο στις συσχετίσεις που παρατηρήθηκε και αξίζει να αναφερθεί είναι ότι η μεταβλητή θεωρείτε ότι ο χώρος είναι εύκολο να καθαριστεί εμφανίζει στατιστικά σημαντικές διαφορές με τη μεταβλητή «είδος εργασίας». Αυτό συνεπάγεται ότι η απόκλιση στις τιμές του αν θεωρείτε ότι ο χώρος είναι εύκολος να καθαριστεί επηρεάζεται από το είδος της εργασίας, αν είναι εργασία γραφείου ή 184

εργαστηρίου. 5. ΚΕΦΑΛΑΙΟ 5 ο ΣΥΜΠΕΡΑΣΜΑΤΑ - ΣΥΖΗΤΗΣΗ - ΠΡΟΤΑΣΕΙΣ 5.1 Συμπεράσματα Αξιολογώντας τα ευρήματα των μετρήσεων στους εργασιακούς χώρους, των απαντήσεων του ερωτηματολογίου καθώς και των συσχετίσεων μεταξύ των μεταβλητών συμπεραίνουμε τα ακόλουθα: 1. Οι εργασιακοί χώροι του Πανεπιστημίου Πατρών που εξετάστηκαν ως προς τη ποιότητα του αέρα όσον αφορά τα επίπεδα των αιωρούμενων σωματιδίων και της Ολικής Μικροβιακής Χλωρίδας δεν εμφανίζονται σε αυξημένα επίπεδα. Πιο συγκεκριμένα τα επίπεδα τόσο των αιωρούμενων σωματιδίων όσο και της ΟΜΧ είναι σε φυσιολογικά επίπεδα, σύμφωνα με την ισχύουσα νομοθεσία της Ε.Ε.(Οδηγία 2008/50/ΕΚ), επιτρέποντας την άσκηση εργασίας σε αυτά. 2. Οι εργαζόμενοι σε γενικές γραμμές χαρακτήρισαν τις συνθήκες και το περιβάλλον εργασίας, την ποιότητα αέρα καθώς και την καθαριότητα των χώρων ως ικανοποιητικές. Τέλος η συχνότητα εμφάνισης διαφόρων σοβαρών συμπτωμάτων σπανίως παρατηρούνται. 3. Τα αποτελέσματα των απαντήσεων συμφωνούν με τα αποτελέσματα των μετρήσεων. Όπως αναφέρθηκε και παραπάνω δεν παρατηρήθηκε υπέρβαση των ορίων στους χώρους εργασίας του Πανεπιστημίου Πατρών αναφορικά με τα επίπεδα των αιωρούμενων σωματιδίων και της ΟΜΧ. 4. Στις περιπτώσεις όπου ορισμένοι εργαζόμενοι δήλωσαν κάποια κλινικά συμπτώματα όπως ( κνησμό, κάψιμο ή ερεθισμό στα μάτια, βήχας, τραχύς ή ξηρός λαιμός) απεδείχθη ότι η συχνότητα και η σοβαρότητα τους εξαρτάται από έναν παράγοντα, το 185

κάπνισμα. Δεν αποδείχθηκε κάποια συσχέτιση των συμπτωμάτων και των λοιμώξεων που παρουσίασαν οι εργαζόμενοι με την σκόνη και την βρωμιά των εργασιακών χώρων και την καθαριότητα στους χώρους εργασίας. Συνεπώς δεν μπορούν να ενοχοποιηθούν οι ανωτέρω παράγοντες. Τέλος, είναι αξιοσημείωτο ότι παρατηρήθηκε εξάρτηση του είδους εργασίας (αν είναι εργασία γραφείου ή εργαστηρίου) με το αν είναι εύκολο να καθαριστεί ο συγκεκριμένος χώρος εργασίας. 5.2 Συζήτηση - Προτάσεις για περαιτέρω έρευνα Η μελέτη των αιωρούμενων σωματιδίων και της ΟΜΧ είναι ένα πεδίο που τα τελευταία χρόνια μελετάται εντατικά από την επιστημονική κοινότητα, κυρίως λόγω του ότι η έκθεση του πληθυσμού σε υψηλές συγκεντρώσεις PM και ΟΜΧ έχει συνδεθεί άμεσα με την εμφάνιση αναπνευστικών και καρδιαγγειακών ασθενειών. Tο μεγαλύτερο μέρος της καθημερινότητας δαπανείται εντός εσωτερικών χώρων, γεγονός που τα τελευταία χρόνια έστρεψε το ενδιαφέρον στην μελέτη των συγκεντρώσεων στους χώρους εργασίας και στις κατοικίες. Την τελευταία δεκαετία έχει αυξηθεί ο αριθμός των εργαζομένων που νοσούν λόγω κακής ποιότητας ατμοσφαιρικού αέρα στον εργασιακό χώρο (Horemans and Van Grieken, 2010, Zhu et al. 2015). Οι τιμές για τα επίπεδα των αιωρούμενων σωματιδίων στους εργασιακούς χώρους του Πανεπιστημίου Πατρών που μετρήθηκαν στην παρούσα εργασία συγκλίνουν με τις αντίστοιχες που μετρήθηκαν σε έξι εμπορικά γραφεία τριών Πολιτειών στις Η.Π.Α. (Reynolds SJ 1, Black DW, et al. 2001) όπου παρατηρήθηκαν χαμηλά επίπεδα PM 10 (14 έως 36 μg/m 3 ). Οι τιμές για τις συγκεντρώσεις εντός εσωτερικών εργασιακών χώρων που υπολογίστηκαν στην παρούσα εργασία συγκλίνουν με την αντίστοιχη που προκύπτει από εργασία που εκπονήθηκε στην Αθήνα (Diapouli et al 2008). Οι μετρήσεις αφορούσαν σπίτι/γραφείο και τα επίπεδα κυμαίνονταν μεταξύ 186

μεταξύ 47,6 ±23,5 μg/m3. Σε παρόμοια εργασία που εκπονήθηκε (L. Morawska L 1, Ayoko GA 2 et al. 2017) τα επίπεδα των αιωρούμενων σωματιδίων PM 10 όσον αφορά την ποιότητα αέρα σε γραφεία κυμαίνονται σε χαμηλά επίπεδα (15.35 εως 16.74 μg/m 3 ). Τέλος τα αποτελέσματα της εργασίας μας είναι παρόμοια με τα αποτελέσματα που προέκυψαν από μελέτη που πραγματοποιήθηκε σε χώρους γραφείων στην Σαγκάη (Κίνα) (Yue Li et al. 2015) όπου η μέση τιμή των αιωρούμενων σωματιδίων PM 10 βρίσκονταν στο 27.2 μg/m 3. Ωστόσο διαφορές μεταξύ των συγκεντρώσεων των αιωρούμενων σωματιδίων παρατηρείται σε παρόμοια εργασία που εκπονήθηκε στο Αριστοτέλειο Πανεπιστήμιο Θεσσαλονίκης (Gemenetzis et al. 2006). Πιο αναλυτικά η εν λόγω εργασία εξέτασε την συγκέντρωση των PM 2.5 και PM 10 σε σαράντα (40) εργασιακούς χώρους στο ΑΠΘ. Οι προς εξέταση χώροι ήταν γραφεία, εργαστήρια και χώροι όπου είχαν τοποθετηθεί φωτοτυπικά μηχανήματα. Τα ευρήματα της μελέτης κυμαίνονταν σε υψηλότερα επίπεδα, μεταξύ 93+_43 μg/m 3. Συγκρίνοντας τα ευρήματα των επιπέδων της Ολικής Μικροβιακής Χλωρίδας είναι σαφώς χαμηλότερα με αντίστοιχα (Ζhijian et al.2017) όπου η συγκέντρωση της ΟΜΧ κυμαινόταν στα 596,6 CFU/m 3. Επίσης αναφορικά με έρευνα (Reynolds SJ et. al. 2001) που πραγματοποιήθηκε σε έξι κτίρια γραφείων σε τρεις Πολιτείες των ΗΠΑ (Αϊόβα, Μινεσσότα και Νεμπράσκα) η συγκέντρωση της ΟΜΧ κυμαινόταν σε πολύ υψηλά επίπεδα μεταξύ 501 έως 1070 CFU/m 3. Τα συμπεράσματα της παρούσας εργασίας σε συνδυασμό με τις διάφορες έρευνες που έχουν εκπονηθεί, τροφοδοτούν την ανάγκη για περεταίρω μελέτη της συνολικής έκθεσης σε αιωρούμενα σωματίδια και ΟΜΧ και άλλων εργασιακών χώρων. Ακόμη, προτείνεται η μελέτη των συγκεντρώσεων των PM 2,5 στους εσωτερικούς χώρους, καθώς τα σωματίδια αυτά είναι πιο επικίνδυνα για την υγεία λόγω της ικανότητάς τους να εισέρχονται στο κατώτερο αναπνευστικό 187

σύστημα. Σύμφωνα με το Global Burden of Disease (GBD) τα PM 2,5 κατατάσσονται στις δέκα (10) πιο επικίνδυνες αιτίες για την εμφάνιση νόσων. (Forouzanfar et al. 2015). Επίσης, ενδιαφέρον παρουσιάζει η ανάλυση της ποικιλότητας της ΟΜΧ στους υπό εξέταση χώρους. Συμπληρωματικά, προτείνεται η διεξοδική μελέτη πιθανών εσωτερικών πηγών αιωρούμενων σωματιδίων. Η εκπομπή PM από ορισμένες πηγές όπως τα χημικά προϊόντα, η χρήση εξαερισμού, οι εκτυπωτές, το κάπνισμα θα πρέπει να ερευνηθούν όχι μόνον ποσοτικά αλλά και ποιοτικά. 188

Κεφάλαιο 6 ο - Βιβλιογραφία ΞΕΝΗ ΒΙΒΛΙΟΓΡΑΦΙΑ 1. Abadie M., Limam, K. & Allard, F., (2001). Indoor particle pollution: effect of wall textures on particle deposition. Building and Environment, 36(7), 821-827. 2. Adhikari, A., Martuzevicius, D., Reponen, T., Grinshpun, S.A., Cho, S.-H., Sivasubramani, S.K., Zhong, W., Levin, L., Kelley, A.L., St. Clair, H.G., LeMasters, G., (2003). Performance of the button personal inhalable sampler for the measurement of outdoor aeroallergens. Atmospheric Environment 37, 4723e4733. 3. Alberts B., Bray D., Hopkin K., Johnson A., Lewis J., Raff M., Roberts K., Walter P. (2006). Bασικές αρχές κυτταρικής βιολογίας, 2η έκδοση, Ιατρικές εκδόσεις Πασχαλίδη 4. Begum, B.A. et al., (2009). Indoor air pollution from particulate matter emissions in different households in rural areas of Bangladesh. Building and Environment, 44(5), 898-903. 5. Committee of the Environmental and Occupational Health Assembly of the American Thoracic Society, 1996 6. Committee of the Environmental and Occupational Health Assembly of the American Thoracic Society (1996). Health effects of outdoor air pollution. Am J Respir Crit Care Med 153: 3 50 and 477 98 7. Drakou R., Zerefos, C. S., Ziomas, I. C., & Ganitis, V. (2000). Numerical simulation of indoor air pollution levels in a church and in a museum in greece. Studies in Conservation, 45(2), 85-93. 8. Kok.T.M.C.M. de, J.G.F. Hogervorst, J.C.S. Kleinjans, J.J. Briedé (2004). Radicals in the church European Respiratory Journal 24: 1069-1070; DOI: 10.1183/09031936.04.00113404 189

9. Dominici, F., Hwang, J. -., & Chan, C. C. (2002). Invited commentary: Air pollution and health - what can we learn from a hierarchical approach? American Journal of Epidemiology, 155(1), 11-16. 10. European Environment Agency (1999) (a) & World Health Organization, Air and HealthSome Common Air Pollutants,http://www.eea.eu.int/Document/Topicrep/air/AirHealth/air %20pollutants.html 11. European Environment Agency (1999) (b) & World Health Organization, Air and HealthSources of Air Pollution, http://www.eea.eu.int/document/topicrep/air/air Health/sources.htm, 12. European Commission Environment, Air Quality, Time Extensions for PM10, http://ec.europa.eu/environment/air/quality/legislation/time_extensions. htm. 13. Fracchia, L.; Pietronave, S.; Rinaldi, M.; Martinotti, M. G., (2006). The assessment of airborne bacterial contamination in three composting plants revealed siterelated biological hazard and seasonal variations. J. Appl. Microbiol., 100 (5), 973-984 14. Frohlich-Nowoisky, J., Pickersgill, D. A., Despres, V. R., and Poschl, U. (2009). High diversity of fungi in air particulate matter, Proc. Natl. Acad. Sci. USA, 106, 12814 12819,doi:10.1073/pnas.0811003106, 15. Fuzzi, M.O. Andreae, B.J. Huebert, M. Kulmala, T.C. Bond, M. Boy, S. JDoherty, A.Guenther, M. Kanakidou, K. Kawa,ura, V.M. Kerminen, U. Lohmann, L.M. Russell, U. Pöschl. (2006). Critical assessment of the current state of scientific knowledge terminology, and research needs concerning the role of organic aerosols in the atmosphere, climate, and global change Atmos. Chem. Phys., 6 pp. 2017-2938 16. Gemenetzis P., Moussas, P., Arditsoglou, A., & Samara, C. (2006). Mass concentration and elemental composition of indoor PM2.5 and PM10 in university rooms in thessaloniki, northern greece. Atmospheric Environment, 40(17), 3195-3206. 190

17. Gerhardt Philipp, editor-in-chief; R.G.E. Murray, editor, I. Morphology... [et al.] (1981). Manual of methods for general bacteriology 18. Green, J. L., Holmes, A. J., Westoby, M., Oliver, I., Briscoe, D., Dangerfield, M., Gillings, M., and Beattie, A. J. (2004). Spatial scaling of microbial eukaryote diversity, Nature, 432, 747 750, 19. Green D., Fuller G., Baker T., (2009). Development and validation of the volatile correction model for PM 10 An empirical method for adjusting TEOM measurements for their loss of Volatile particulate matter, Atmospheric Environment, 43:2132-2141 20. Gioulekas, D., Balafoutis, C., Damialis, C., Papakosta, D., Gioulekas, G., Patakas, D., (2004). Fifteen years record of airborne allergenic pollen and meteorological parameters in Thessaloniki, Greece. International Journal of Biometeorology 48, 128e136. 21. Harrison R.M, Yin, J., (2000). Particulate matter in the atmosphere: which particle properties are important for its effects on health?, The Science of the Total Environment, 249, 85-101. 22. Hervàs A, Camarero L, Reche I, Casamayor EO. (2009).Viability and potential for immigration of airborne bacteria from Africa that reach high mountain lakes in Europe. Environ. Microbiol 11: 1612-1623 23. Hugo and Rusell s (2004). Pharmaceutical Microbiology, 7th edition, p12 24. Jones, A.P., (1999). Indoor air quality and health. Atmospheric Environment, 33(28), 4535-4564 25. Kalogerakis, N., Paschali, D., Lekaditis, V., Pantidou, A., Eleftheriadis, K., & Lazaridis, M. (2005). Indoor air quality Bioaerosol measurements in domestic and office premises. Journal of Aerosol Science, 36, 751 761 26. Kamens, R. M., Guo, Z., Fulcher, J. N., and Bell, D. A. (1988). Influence of humidity, sunlight, and temperature on the daytime decay of 191

polyaromatic hydrocarbons on atmospheric soot particles, Environ. Sci. Technol., 22, 103 108, 27. Man-Pun Wan, Chi-Li Wu, Gin-Nam Sze To, Tsz-Chun Chan, Christopher Y.H. Chao, (2011). Ultrafine particles, and PM2.5 generated from cooking in homes,atmospheric Environment, 45, 6141-6148. 28. Christina A. Kellogg and Dale W. Griffin (2006). Aerobiology and the global transport of desert dust TRENDS in Ecology and Evolution Vol.21 No.11 pp. 638 644, 29. Marks, R., Kruczalak, K., Jankowska, K., and Michalska, M. (2001). Bacteria and fungi in air over the Gulf of Gdansk and Baltic sea, J. Atmos. Sci., 32, 237 250, 30. Massey, D., Kulshrestha, A., Masih, J., & Taneja, A. (2012). Seasonal trends of PM 10, PM 5.0, PM 2.5 & PM 1.0 in indoor and outdoor environments of residential homes located in north-central india. Building and Environment, 47(1), 223-231. 31. Miller SL and Nazaroff WW, (2001). Environmental tobacco smoke particles in multizone indoor environments, Atmospheric Environment 35, 2053-2067, 32. Samet J, Zeger SL, Dominici F. (2000). The National Morbidity, Mortality and Air Pollution Study. Part II Results. Health Effects Institute Report no 94. Cambridge MA: HEI, 33. Monn Ch., (2001). Exposure assessment of air pollutants: a review on spatial heterogeneity and indoor/outdoor/personal exposure to suspended particulate matter, nitrogen dioxide and ozone. Atmospheric Environment 35, 1-32. 34. Morawska L 1 (2017), Ayoko GA 2, Bae GN 3, Buonanno G 4, Chao CYH 5, Clifford S 6, Fu SC 5, Hänninen O 7, He C 2, Isaxon C 8, Mazaheri M 2, Salthammer T 9, Waring MS 10, Wierzbicka A 8. Airborne particles in indoor environment of homes, schools, offices and aged care facilities: The main routes of exposure. Environ Int.108: 75-83 192

35. Schabereiter-Gurtner, C., Maca, S., Rölleke, S., Nigl, K., Lukas, J., Lubitz, W., Barisani-Asenbauer. T.16S rdna-based identification of bacteria from conjunctival swabs by PCR and DGGE fingerprinting.investigative Ophthalmology and Visual Science. 2001;42:1164 1171 36. Seppanen, O. & Fisk, W., (2004). Summary of human responses to ventilation 37. Stetzenbach, L.D. (2002). Introduction to aerobiology. In Manual of Environmental Microbiology, 2 nd edned. Hurst, C.J., Crawford, R.L., Knudsen,G.R., McInerney,M.J. and Stetzenbach, L.D. pp. 801 813. Washington DC, USA: ASM Press. 38. Sun, J. and Ariya, P. A.: Atmospheric organic and bio-aerosols as cloud condensation nuclei (CCN): A review, Atmos. Environ., 40, 795 820, doi:10.1016/j.atmosenv.2005.05.052, 2006. 39. Oliveira, A. J. F. C., & Pinhata, J. M. W. (2008). Antimicrobial resistance and species composition of Enterococcus spp. Isolated from waters and sands of marine recreational beaches in Southeastern Brazil. Water Research, 42, 2242 2250. 40. Pillinis, C. & Pandis, S. N., (1995). Physical, chemical and optical properties of atmospheric aerosols.airborne particulate matter-the Handbook of Environmental Chemistry, Volume 4, 99-124,Springer. 41. Prescott L.M., Harley J.P., Klen A. Donald (1999). Microbiology, fourth Edition, McGraw Hill Publishing Press 42. Pyrri, I., & Kapsanaki-Gotsi, E. (2007a). A comparative study on the airborne fungi in Athens, Greece, by viable and non-viable sampling methods. Aerobiologia, 23, 3 43. Pyrri, I., & Kapsanaki-Gotsi, E. (2007b). Evaluation of sampling media for the recovery of airborne fungi. Abstr. XV Congress of European Mycologists, St. Petersburg, pp. 95 96 193

44. (Reynolds SJ 1, Black DW, et al. (2001) Indoor environmental quality in six commercial office buildings in the midwest United States. Appl Occup Environ Hyg. :1065-77. 45. Rutala, W., Weber, D., & Healthcare Infection Control Practices Advisory Committee. (2008). Guideline for disinfection and sterilization in healthcare facilities. Retrieved from http://www.cdc.gov/hicpac/pdf/guidelines/disinfection_nov_2008. 46. Ott, W. R. and Siegmann, H. C.: Using multiple continuous fine particle monitors to characterize tobacco, incense, candle, cooking, wood burning, and vehicular sources in indoor, outdoor, and in-transit settings, Atmos. Environ., 40, 821 843, 2006. 47. Sohini Ramachandran, Omkar Deshpande, Charles C. Roseman, Noah A. Rosenberg, Marcus W. Feldman, and L. Luca Cavalli-Sforza, Support from the relationship of genetic and geographic distance in human populations for a serial founder effect originating in Africa 48. Thatcher, T. L., Lai, A. C. K., Moreno-Jackson, R., Sextro, R. G., & Nazaroff, W. W. (2002). Effects of room furnishings and air speed on particle deposition rates indoors. Atmospheric Environment, 36(11), 1811-1819. 49. US EPA. National Ambient Air Quality Standards (NAAQS) 50. WHO (2000). Air Quality Guidelines for Europe. 2 nd Edition. WHO Regional Publications. European Series. No. 91, Copenhagen. 51. WHO (2005). Air Quality Guidelines Global Update. 52. WHO (2006). Air quality guidelines for particulate matter, ozone, nitrogen dioxide and sulfur dioxide: Global Update 2005 (Summary of risk assessment). 53. WHO (2011). Guidelines for indoor air quality: selected pollutants 2010. Ελληνική Βιβλιογραφία 194

54. Αγγελής Γ. (2007). Μικροβιολογία και μικροβιακή τεχνολογία, Εκδόσεις: Σταμούλη Α.Ε. 55. Αναστασίου Ε. (2014). Βασική μικροβιολογία, σημειώσεις. Τμήμα Ιατρικής Πανεπιστήμιου Πατρών 56. Αφζαλή Σάρα (2012) «Μετρήσεις Συγκεντρώσεων Αιωρούμενων σωματιδίων σε εσωτερικούς και εξωτερικούς χώρους στην περιοχή της Αθήνας Μοντέλα Πρόβλεψης» Μεταπτυχιακή Εργασία, Σχολή Χημκών Μηχανικών/ Εθνικό Μετσόβιο Πολυτεχνείο 57. Βαρώτσου Ευφροσύνη (2012). «Αιωρούμενα σωματίδια σε κλειστούς χώρους σε διαφορετικούς τύπους κτιρίων» Ειδική Ερευνητική Εργασία, Διατμηματικό Πρόγραμμα Μεταπτυχιακών Σπουδών/ Πανεπιστήμιο Πατρών 58. Γκικούδης Χρήστος (2015). «Σύγκριση πρότυπης σταθμικής μεθόδου με μέθοδο αυτόματης μέτρησης αιωρούμενων σωματιδίων PΜ10» Μεταπτυχιακή Εργασία, Διατμηματικό Πρόγραμμα Μεταπτυχιακών Σπουδών / Εθνικό Μετσόβιο Πολυτεχνείο 59. Επιτροπή των Ευρωπαϊκών Κοινοτήτων, Πρόταση Οδηγίας του Ευρωπαϊκού Κοινοβουλίου και του Συμβουλίου για την Ποιότητα του Ατμοσφαιρικού Αέρα και Καθαρότερου Αέρα για την Ευρώπη, COM(2005) 447 τελικό 2005/0183 (COD) SEC(2005) 1133, 2005. 60. Κουιμτζής, Θ. (1998). Χημεία Περιβάλλοντος, Εκδόσεις University Studio Press 61. Κώδικας Πρακτικής για την Ποιότητα του Αέρα Εσωτερικού Χώρου,Κώδικας Πρακτικής από την Υπουργό Εργασίας, Πρόνοιας και Κοινωνικών Ασφαλίσεων, με το περί Ασφάλειας και Υγείας στην Εργασία Διάταγμα του 2014 (Κ.Δ.Π.519/2014) και δημοσιεύθηκε στην Επίσημη Εφημερίδα της Δημοκρατίας, Παράρτημα III(I) Αρ. 4833 στις 21.11.2014 62. Λαζαρίδης, Μ. (2008). Ποιότητα αέρα σε εσωτερικούς χώρους. Εκδόσεις Τζιόλα. Θεσσαλονίκη 63. Λαζαρίδης, Μ., (2010). Ατμοσφαιρική ρύπανση με στοιχεία 195

μετεωρολογίας. 2η Έκδοση,Εκδόσεις Τζιόλα. 64. Μασσαρά, Β., (2011). Αιωρούμενα σωματίδια στην ατμόσφαιρα της Πάτρας. Μεταπτυχιακή διπλωματική εργασία. Τμήμα Βιολογία Παν/μιου Πατρών. Εθνικό κέντρο τεκμηρίωσης (openarchives.gr) 65. Σαμολαδά Μ., Κουτσουμάνης Κ. (2011). Εργαστηριακές Ασκήσεις Γενικής Μικροβιολογίας, Ανώτατη Γεωπονική Σχολή Θεσσαλονίκης 66. Σατόγλου Μαρία Φωτεινή (2015) «Διερεύνηση μικροβιολογικής ποιότητας καλλυντικών προϊόντων και εκτίμηση κινδύνου για τη δημόσια υγεία» Μεταπτυχιακή διπλωματική εργασία. Τμήμα Χημείας/ Πανεπιστήμιο Πατρών. Εθνικό κέντρο τεκμηρίωσης (openarchives.gr) 67. Σουρής Εμμανουήλ (2016) «Ο εθισμός στο διαδίκτυο στην πρωτοβάθμια εκπαίδευση και οι επιπτώσεις στη ζωή των μαθητών Ε και ΣΤ Δημοτικού»Μεταπτυχιακή Εργασία-Τμήμα Ιατρικής /Πανεπιστήμιο Πατρών 68. Τρουπλικιώτης, Α., (2011). Προσδιορισμός της συγκέντρωσης των αιωρούμενων σωματιδίων PM10 και PM2,5 στην ατμόσφαιρα: Σύγκριση των μεθόδων αναφοράς με αυτόματες μεθόδους. Μεταπτυχιακή διπλωματική εργασία. Τμήμα Χημείας / Αριστοτέλειο Παν/μιο. Ψηφιακή βιβλιοθήκη Αριστοτελείου Παν/μιου. 69. ΥΠΕΧΩΔΕ, (2000). ΟΙΚΟΛΟΓΙΚΗ ΔΟΜΗΣΗ-Οδηγός για τον βιοκλιματικό σχεδιασμό, τις νέες τεχνολογίες,τα φιλικά υλικά προς το περιβάλλον και τα αποδοτικά συστήματα,στον Τομέα της Κατασκευής των Κτιρίων, In Αθήνα: Διεπιστημονικό Ινστιτούτο Περιβαλλοντικών Ερευνών(ΔΙΠΕ). Βιβλιογραφία από Διαδίκτυο 1. http://academic.pgcc.edu/~kroberts/lecture/chapter%206/06-20_micro bial Growth_L.jpg 2. www.thelancet.com 196

3. www.tsakalidislabs.gr/mikrobiologia-s-6-html 197

Παράρτημα 1 - Ερωτηματολόγιο ΣΧΕΤΙΚΑ ΜΕ ΤΟ ΠΑΡΟΝ ΕΡΩΤΗΜΑΤΟΛΟΓΙΟ Στο πλαίσιο της διπλωματικής εργασίας που διενεργείται στο ΠΜΣ «Δημόσια Υγεία» του Τμήματος Ιατρικής Πανεπιστημίου Πατρών, σκοπός της παρούσας διπλωματικής εργασίας είναι η διερεύνηση της ποιότητας του αέρα στους χώρους του Πανεπιστημίου Πατρών και των επιπτώσεων στην υγεία των εργαζομένων. Το παρόν ερωτηματολόγιο αφορά το κλίμα εσωτερικού χώρου στον χώρο εργασίας και πιθανά συμπτώματα που ενδεχομένως να εμφανίζονται στους εργαζομένους. Το ερωτηματολόγιο θα συνοδεύεται και από δειγματοληπτικό έλεγχο της ποιότητας του αέρα (μικροβιολογική ανάλυση των δειγμάτων). Περιλαμβάνονται ερωτήσεις που απαντώνται κατά την αυτοψία από εργαζομένους σε διάφορους χώρους του Πανεπιστημίου Πατρών. ΑΡΙΘΜΟΣ ΕΡΩΤΗΜΑΤΟΛΟΓΙΟΥ: 198