ΑΓΓΔΛΟ ΚΔΥΑΓΗΑ Α.Μ. 43

ΠΑΝΔΠΗΣΖΜΗΟ ΠΑΣΡΧΝ ΥΟΛΖ ΑΝΘΡΧΠΗΣΗΚΧΝ & ΚΟΗΝΧΝΗΚΧΝ ΔΠΗΣΖΜΧΝ ΣΜΖΜΑ ΘΔΑΣΡΗΚΧΝ ΠΟΤΓΧΝ ΠΡΟΓΡΑΜΜΑ ΜΔΣΑΠΣΤΥΗΑΚΧΝ ΠΟΤΓΧΝ ΣΟ «ΑΡΥΑΗΟ ΔΛΛΖΝΗΚΟ ΘΔΑΣΡΟ» ΑΓΓΔΛΟ ΚΔΥΑΓΗΑ Α.Μ. 43 «Ζ ζθεληθή πξνζέγγηζε θαη ε θξηηηθή πξφζιεςε ησλ παξαζηάζεσλ ηνπ Αξηζηνθάλε ζην Δζληθφ Θέαηξν, κέζα απφ ην παξάδεηγκα ησλ Νεθειώλ: 1951 θελνζεζία:. Καξαληηλφο, 1970 Α. νινκφο, 1984 Κ. Μπάθαο, 1994 Κ. Γακάηεο, 2001 Γ. Ηνξδαλίδεο». ΓΗΠΛΧΜΑΣΗΚΖ ΔΡΓΑΗΑ (Μ.Γ.Δ.) ΠΡΟΧΠΔΗΟΝ ΧΚΡΑΣΟΤ, ΝΔΦΔΛΑΗ 1951, ΔΘΝΗΚΟΝ ΘΔΑΣΡΟΝ Σξηκειήο Δπηηξνπή: 1) Αηθαηεξίλε Αξβαλίηε, Δπίθνπξνο Καζεγήηξηα (Δπηβιέπνπζα). 2) ηαχξνο Σζηηζηξίδεο, Καζεγεηήο. 3) Βάηνο Ληαπήο, Αλαπιεξσηήο Καζεγεηήο. ΠΑΣΡΑ ΗΑΝΟΤΑΡΗΟ 2012

~ 1 ~ ΠΔΡΗΔΥΟΜΔΝΑ ΔΗΑΓΧΓΖ...ζει. 2 I. ΣΟ ΠΡΟΒΛΖΜΑ ΣΖ ΑΝΑΒΗΧΖ ΣΖ ΑΡΥΑΗΑ ΔΛΛΖΝΗΚΖ ΚΧΜΧΓΗΑ ΣΖ ΝΔΟΔΛΛΖΝΗΚΖ ΚΖΝΖ ζει. 2 II. ΑΠΟ ΣΗ ΝΔΦΔΛΔ ΣΟΤ 1867, ΣΗ ΝΔΦΔΛΔ ΣΟΤ 1951 ΣΟ ΔΘΝΗΚΟ ΘΔΑΣΡΟ..ζει. 4 III. 1951,. ΚΑΡΑΝΣΗΝΟ, ΚΖΝΗΚΖ ΠΡΟΔΓΓΗΖ - ΚΡΗΣΗΚΖ ΠΡΟΛΖΦΖ..ζει. 8 VI. 1970, Α. ΟΛΟΜΟ, ΔΗΑΓΧΓΖ...ζει. 18 1. Ο ΕΧΝΣΑΝΟ ΑΡΗΣΟΦΑΝΖ ΣΟΤ ΟΛΟΜΟΤ... ζει. 19 2. ΚΖΝΗΚΖ ΠΡΟΔΓΓΗΖ - ΚΡΗΣΗΚΖ ΠΡΟΛΖΦΖ...ζει. 22 V. 1984, Κ. ΜΠΑΚΑ, ΚΖΝΗΚΖ ΠΡΟΔΓΓΗΖ - ΚΡΗΣΗΚΖ ΠΡΟΛΖΦΖ ζει. 29 VI. 1994, Κ. ΓΑΜΑΣΖ, ΚΖΝΗΚΖ ΠΡΟΔΓΓΗΖ - ΚΡΗΣΗΚΖ ΠΡΟΛΖΦΖ ζει. 37 VII. 2001, Γ. ΗΟΡΓΑΝΗΓΖ, ΚΖΝΗΚΖ ΠΡΟΔΓΓΗΖ - ΚΡΗΣΗΚΖ ΠΡΟΛΖΦΖ ζει. 44 VIII. ΔΠΗΛΟΓΟ - ΤΜΠΔΡΑΜΑΣΑ...ζει. 50 ΒΗΒΛΗΟΓΡΑΦΗΑ...ζει. 55 ΠΑΡΑΡΣΖΜΑ...ζει. 60

~ 2 ~ ΔΙΑΓΧΓΗ Ζ παξνχζα εξγαζία απνζθνπεί ζηε δηεξεχλεζε ηεο ζθεληθήο πξνζέγγηζεο ηεο αξηζηνθαληθήο θσκσδίαο ζην Δζληθφ Θέαηξν, 1 θαζψο επίζεο θαη ηεο θξηηηθήο ηεο πξφζιεςεο, κέζα απφ ην παξάδεηγκα ησλ Νεθειώλ. Πξηλ απφ ηε κειέηε ησλ παξαζηάζεσλ θαζ εαπηψλ, θξίλεηαη απαξαίηεηε ε χπαξμε ελφο εηζαγσγηθνχ θεθαιαίνπ, ζρεηηθνχ κε ην πξφβιεκα ηεο αλαβίσζεο ησλ αξηζηνθαληθψλ παξαζηάζεσλ ζηελ λενειιεληθή ζθελή θαη ελφο δεχηεξνπ, κε αλαθνξέο ζηηο παξαζηάζεηο ησλ Νεθειώλ πνπ πξνεγήζεθαλ. Βαζηθφ θξηηήξην ηεο επηινγήο ησλ Νεθειώλ απνηέιεζε ην γεγνλφο φηη: α) ε ζπγθεθξηκέλε θσκσδία έπαημε ζεκαληηθφ ξφιν ζηελ πξνζπάζεηα γηα ηελ αλαβίσζε ηεο αξραίαο ειιεληθήο θσκσδίαο ζηε λενειιεληθή ζθελή, β) ήηαλ ε πξψηε πνπ παξνπζηάζηεθε ζην Δ.Θ., απφ ηνλ σθξάηε Καξαληηλφ, ν νπνίνο ππήξμε ζεκαληηθφο ζθελνζέηεο ηνπ λενειιεληθνχ ζεάηξνπ, γ) ζθελνζεηήζεθε απφ ηνλ Αιέμε νινκφ, ηνπ νπνίνπ ε ζπλεηζθνξά- κέζα απφ ηα ζεσξεηηθά ηνπ θείκελα, αιιά θαη ηε ζθεληθή πξάμε- γηα ηελ αλαβίσζε ηεο αξραίαο ειιεληθήο θσκσδίαο ππήξμε απνθαζηζηηθή, δ) παξνπζηάζηεθε επίζεο απφ ηνλ Κψζηα Μπάθα, εθπξφζσπν ηεο «ζρνιήο» ηνπ Θεάηξνπ Σέρλεο θαη ε) απφ δχν αμηφινγνπο ζθελνζέηεο ηεο λεφηεξεο γεληάο, (Κνξαήο Γακάηεο, Γηάλλεο Ηνξδαλίδεο) κε ηε ζχκπξαμε ζεκαληηθψλ ζπληειεζηψλ (εζνπνηψλ, κνπζηθψλ, ρνξνγξάθσλ, ζθελνγξάθσλ θιπ.). Ι. ΣΟ ΠΡΟΒΛΗΜΑ ΣΗ ΑΝΑΒΙΧΗ ΣΗ ΑΡΥΑΙΑ ΔΛΛΗΝΙΚΗ ΚΧΜΧΓΙΑ ΣΗ ΝΔΟΔΛΛΗΝΙΚΗ ΚΗΝΗ Ζ πξψηε παξάζηαζε αξραίνπ δξάκαηνο ζην λενειιεληθφ ζέαηξν ζεσξείηαη ν Φηινθηήηεο ηνπ νθνθιή, ζε δηαζθεπή ηνπ Νηθνιάνπ Πίθθνινπ, ε νπνία πξαγκαηνπνηήζεθε ζην ζέαηξν ηεο Οδεζζνχ ηνλ Φεβξνπάξην ηνπ 1818 2. Ζ ζθεληθή αλαβίσζε ηεο αξραίαο ειιεληθήο ηξαγσδίαο έιαβε ρψξα ζηηο παξαδνπλάβηεο εγεκνλίεο θαη ζε άιιεο πεξηνρέο κε ειιεληθφ ζηνηρείν, ζηα πιαίζηα ηνπ ειιεληθνχ δηαθσηηζκνχ. Δίρε ζαλ ζηφρν ηελ «πνιηηηζκηθή θαη γισζζηθή ζχλδεζε κε ην έλδνμν παξειζφλ, ψζηε λα δηακνξθσζεί ε εζληθή ζπλείδεζε πνπ ζα απνηεινχζε ηνλ ππξήλα ησλ επαλαζηαηηθψλ, εζληθψλ, απειεπζεξσηηθψλ θηλεκάησλ» 3. Ζ ζθεληθή αλαβίσζε ηεο αξραίαο ειιεληθήο θσκσδίαο - φπσο ζα εμεηάζνπκε παξαθάησ - πξαγκαηνπνηήζεθε αθξηβψο κηζφλ αηψλα αξγφηεξα (1868) απφ ηελ αλαβίσζε ηεο ηξαγσδίαο. Χζηφζν, αθφκε θαη κεηά ηελ αλαβίσζή ηεο, ε αηηηθή θσκσδία θαη σο ην ηέινο ηνπ 19 νπ αηψλα, είρε πνιχ κηθξφηεξε παξνπζία ζηε 1 ην εμήο Δ.Θ. 2 ΠΑΘΖ (1986) 145 θ.ε. 3 ΑΡΒΑΝΗΣΖ (2010) 23.

~ 3 ~ λενειιεληθή ζθελή, ζε ζρέζε πάληνηε κε ηελ ηξαγσδία. Σνχην νθείιεηαη ζην γεγνλφο φηη ε θσκσδία παξνπζηάδεη κηα αξλεηηθή εηθφλα ηνπ αξραίνπ θφζκνπ, θπξίσο κέζα απφ ηε κνξθή θαη ηνπο ζηφρνπο ηεο ζάηηξάο ηεο, γεγνλφο πνπ δελ ζπκβάδηδε κε ηελ ελίζρπζε ηεο έλδνμεο εηθφλαο ηνπ παξειζφληνο, απαξαίηεηεο γηα ηε δεκηνπξγία ηνπ λένπ ειιεληθνχ θξάηνπο. 4 Δπηπιένλ, απφ ηηο πξψηεο θηφιαο πξνζπάζεηεο αλαβίσζεο ηεο αηηηθήο θσκσδίαο, θαη ζην πιαίζην ηεο αλαδήηεζεο ελφο θαηάιιεινπ ηξφπνπ εξκελείαο ηεο, δηαπηζηψζεθαλ ηα πξνβιήκαηα πνπ είραλ λα θάλνπλ κε ην είδνο θαζ εαπηφ, ηα νπνία ζπλνςίζηεθαλ ζηα εμήο: 5 α) ζηηο βσκνινρίεο β) ζηα πξφζσπα, θαηαζηάζεηο, ηειεηνπξγίεο, γεγνλφηα θαη γεληθψο πξάγκαηα αθαηαλφεηα γηα ηνλ ζεκεξηλφ ζεαηή γ) ζηηο πνιιαπιέο ζεκαζίεο θαη ελλνηνινγηθέο απνρξψζεηο ηνπ θσκηθνχ - αξηζηνθαληθνχ ιφγνπ, πνπ εθθξάδνπλ ην πλεχκα ηεο αξραίαο επνρήο. 6 Οη ιχζεηο πνπ θαηά θαηξνχο πξνηάζεθαλ πεξηειάκβαλαλ: α) ηνλ κεηξηαζκφ ηνπ βσκνινρηθνχ ζηνηρείνπ κε εθθξάζεηο «επηφηεξεο»ˑ7 β) ηε «θηινινγηθή - παηδεπηηθή» πξνεηνηκαζία ηνπ θνηλνχ πξηλ απφ ηελ παξάζηαζε, κε ζηφρν ηελ θαηαλφεζε ηεο αξηζηνθαληθήο ζάηηξαο, έηζη ψζηε λα απνθεχγεηαη ν «εθζπγρξνληζκφο» ηεο 8 γ) ηε ρξήζε ζηνηρείσλ απφ ζχγρξνλεο κνξθέο θσκηθήο έθθξαζεο, φπσο ε επηζεψξεζε 9 δ) ηέινο, ηε ρξήζε ηεο πξαθηηθήο ηεο «λενειιεληθήο αλαινγίαο», 10 δειαδή ηεο δηαδηθαζίαο θαηά ηελ νπνία ηα άγλσζηα ή αθαηαλφεηα ζηνηρεία ηνπ αξραίνπ θεηκέλνπ, ζα κπνξνχζαλ λα αληηθαηαζηαζνχλ απφ «αλάινγα» ζηνηρεία ηεο λενειιεληθήο πξαγκαηηθφηεηαο, ηζηνξίαο, παξάδνζεο θιπ. Δπξφθεηην γηα δηαδηθαζία πνπ ζα ζπκπεξηειάκβαλε ηφζν ηε κεηάθξαζε, φζν θαη ηε ζθεληθή παξνπζίαζε θαη πνπ δπλεηηθά, ζα θαζηζηνχζε θαηαλνεηφ ην πεξηερφκελν ησλ έξγσλ ηνπ Αξηζηνθάλε ζην ζχγρξνλν θνηλφ θαη δελ ζα πξφδηδε ην πλεχκα ηνπο. 4 ΜΑΤΡΟΜΟΤΣΑΚΟ (1999) 79. 5 Γηα ην ζέκα έρνπλ εθθξάζεη απφςεηο κεηαμχ άιισλ νη: ΥΟΤΡΜΟΤΕΗΟ (1978) 299-314, ΘΡΤΛΟ (1951), ΒΑΡΗΚΑ (1972) 27 θ.ε., εηδηθά γηα ην πξφβιεκα ηεο κεηάθξαζεο: ΣΡΤΠΑΝΖ (1984) 54 θ.ε., ΚΗΑΓΑ (1987) 292, ΓΔΧΡΓΟΤΟΠΟΤΛΟ (1982) 186-188. 6 ΚΗΑΓΑ (1987) 292. 7 ΥΟΤΡΜΟΤΕΗΟ (1978) 308. 8 Ό.π., 311-313. 9 ΟΛΟΜΟ (2009) 398 θ.ε. πζρεηηζκφ ηεο αξηζηνθαληθήο θσκσδίαο κε ηελ επηζεψξεζε έθαλε επίζεο ν Φ. Πνιίηεο: «ν Αξηζηνθάλεο επηζεσξήζεηο έγξαθε, θίινη κνπ», ζην: ΗΓΔΡΖ (1976) 401 θαη ν ΥΟΤΡΜΟΤΕΗΟ (1978) 302-303. 10 ΟΛΟΜΟ (2009) 404, ΓΔΧΡΓΟΤΟΠΟΤΛΟ (1982) 187.

~ 4 ~ ΙΙ. ΑΠΟ ΣΙ ΝΔΦΔΛΔ ΣΟΤ 1867, ΣΙ ΝΔΦΔΛΔ ΣΟΤ 1951 ΣΟ ΔΘΝΙΚΟ ΘΔΑΣΡΟ. χκθσλα κε ηνλ Γηάλλε ηδέξε ε πξψηε 11 παξάζηαζε αξηζηνθαληθήο θσκσδίαο ζηνλ ειιαδηθφ ρψξν θαηά ηνπο λεψηεξνπο ρξφλνπο, ήηαλ ηνπ Πινύηνπ 12 ζε κεηάθξαζε Μ. Υνπξκνχδε, 13 ζηηο 21 Ηαλνπαξίνπ ηνπ 1868 απφ ηνλ ζίαζν «νθνθιήο» ηνπ νθνθιή Καξχδε. Ο ηζηνξηθφο ηνπ ζεάηξνπ καο πιεξνθνξεί 14 πσο ηελ ίδηα ρξνληά, ζηηο 5 Μαΐνπ, παξνπζηάζηεθαλ νη Νεθέιεο απφ θνηηεηέο ζην πξσηφηππν ρσξίο, δπζηπρψο, άιιεο πιεξνθνξίεο. Αθνινχζεζε ε παξάζηαζε 15 ηεο θσκσδίαο ζηηο 12 Μαΐνπ, ζε κεηάθξαζε Α. Ρ. Ραγθαβή. 16 Ζ εθεκεξίδα ηεο επνρήο «Δζλνθχιαμ» θαηέγξαςε ηελ επηηπρία πνπ ζεκείσζε ζην θνηλφ, παξφιν πνπ ε κπάληα, ε νπνία είρε πξνζαξκφζεη «κνπζηθά ηεκάρηα» θαηάιιεια γηα ηελ παξάζηαζε δελ κπφξεζε, ιφγσ θνιιήκαηνο, λα ζπκκεηάζρεη. 17 Απφ ηελ άιιε πιεπξά, ε εθεκεξίδα «Παιηγγελεζία» εμέθξαζε ηε 11 Σν δήηεκα ηεο πξψηεο αξηζηνθαληθήο παξάζηαζεο - φπσο ζπκβαίλεη θαη κε ηελ ηξαγσδία - ζηνλ ειιαδηθφ ρψξν θαηά ηνπο λεψηεξνπο ρξφλνπο, θαζψο θαη ε πξαγκάηεπζε ησλ παξαζηάζεσλ πνπ αθνινχζεζαλ, παξνπζηάδνπλ εμαηξεηηθέο δπζθνιίεο, ιφγσ έιιεηςεο ησλ ζρεηηθψλ πεγψλ, ε νπνία νθείιεηαη ζηελ απνπζία ζπζηεκαηηθήο θαη κε επηζηεκνληθφ ηξφπν ζπιινγήο θαη θαηαγξαθήο ηνπο, ηε ζπγθεθξηκέλε ρξνληθή πεξίνδν. Βαζηδφκαζηε, θαηά θχξην ιφγν, ζηηο καξηπξίεο πνπ καο κεηαθέξεη ν Γ. ηδέξεο. Γηα ηηο δπζθνιίεο ηεο ζεαηξνινγηθήο έξεπλαο βι. Β. Πνχρλεξ: «Δξεπλεηηθά πξνβιήκαηα ζηελ ηζηνξία ηνπ λενειιεληθνχ ζεάηξνπ», ζην: ΠΟΤΥΝΔΡ (1984) 31-55. ρεηηθά κε ηηο πεγέο, ζηηο νπνίεο ζηεξίδεηαη ε αλαζχλζεζε, ε αμηνιφγεζε θαη γεληθφηεξα ε κειέηε κηαο παξάζηαζεο βι. ΑΡΒΑΝΗΣΖ (2010) 18-21. 12 ΗΓΔΡΖ (1976) 57 θ.ε., ΗΓΔΡΖ (1990) 215, ΥΑΣΕΖΓΑΚΖ (2004), ΔΠΗΚ. Πινύη.1: (Απηή ε ζπληνκνγξάθεζε ζην εμήο ζα παξαπέκπεη ζηελ παξαζηαζηνγξαθία πνπ ππάξρεη ζηηο αξηζηνθαληθέο κεηαθξάζεηο ησλ εθδφζεσλ ΔΠΗΚΑΗΡΟΣΖΣΑ, φιεο ηνπ Κ. ΣΟΠΟΤΕΖ, [βι. βηβιηνγξαθία]. Ο αξηζκφο κεηά ηελ θάζε θσκσδία, είλαη ν αχμσλ αξηζκφο ηεο παξάζηαζεο πνπ θαηαγξάθεηαη ζηηο εθδφζεηο, θαηά ρξνλνινγηθή αθνινπζία). 13 ηελ πξψηε έθδνζε ηεο κεηάθξαζεο ην 1861, δελ αλαγξαθφηαλ ην φλνκα ηνπ κεηαθξαζηή. Ζ έξεπλα απέδεημε φηη επξφθεηην γηα ηνλ Μ. Υνπξκνχδε. Γηα ην δήηεκα βι. ΣΟΠΟΤΕΖ (2007) 152, ΥΑΣΕΖΓΑΚΖ (2004). Δπίζεο ζην: ΗΓΔΡΖ (1990) 212 θαη ζηελ επαλέθδνζε ηεο κεηάθξαζεο ηνπ Υνπξκνχδε: ΥΟΤΡΜΟΤΕΖ (1972) 91-92, (ζεκείσκα ηνπ εθδφηε). ηελ επαλέθδνζε απηή ππάξρεη πξφινγνο ηνπ κεηαθξαζηή, θαζψο επίζεο θσηνηππία ηνπ εμψθπιινπ ηεο πξψηεο έθδνζεο, φπνπ αλαγξάθεηαη ε εκεξνκελία πξαγκαηνπνίεζεο ηεο κεηάθξαζεο (1860), θαζψο θαη ε εκεξνκελία έθδνζεο ηεο (1861). 14 ΗΓΔΡΖ (1990) 215. 15 ΗΓΔΡΖ (1976) 51. APGRD 7123: (πληνκνγξάθεζε πνπ ζα παξαπέκπεη ζην εμήο ζηε βάζε δεδνκέλσλ παγθφζκηαο παξαζηαζηνγξαθίαο ηνπ Παλεπηζηεκίνπ ηεο Ομθφξδεο: The Archive of Performances of Greek and Roman Drama. Ο αξηζκφο, είλαη ν κνλαδηθφο αξηζκφο ηαπηφηεηαο [identification number = ID] ηεο θάζε παξάζηαζεο, ζηνλ ηζηφηνπν: http://www.apgrd.ox.ac.uk/database.htm, πξνζπέιαζε: 11/9/2011). 16 πσο καο πιεξνθνξεί ν ΗΓΔΡΖ (1990) 250, ζεκ. 23, Ο Ραγθαβήο είρε κεηαθξάζεη ηηο Νεθέιεο ηελ Δηξήλε θαη ηνπο Όξληζεο ην 1860. 17 ΗΓΔΡΖ (1976) 51.

~ 5 ~ ιχπε ηεο γηα ηε δηαθσκψδεζε ηνπ σθξάηε. 18 ηε ζπλέρεηα, ζηηο 26 Οθησβξίνπ ηνπ 1900, 19 ζην Γεκνηηθφ Θέαηξν Αζελψλ παξνπζηάζηεθαλ νη Νεθέιεο ζε κεηάθξαζε-ζθελνζεζία Γεψξγηνπ νπξή, ζθελνγξαθίεο ηνπ θ. Ενιχ, κνπζηθή γηα ηα ρνξηθά ηνπ Γηνλχζηνπ Λαπξάγθα θαη επίβιεςε ηνπ Ν.Η. Λάζθαξε. Γεληθά νη Νεθέιεο ήηαλ απφ ηηο αξηζηνθαληθέο θσκσδίεο κε κεγάιε ζπρλφηεηα παξαζηάζεσλ θαηά ην πξψην κηζφ ηνπ εηθνζηνχ αηψλα. Δηδηθά, ηελ πξψηε εηθνζαεηία, ε ππθλφηεηα ησλ παξαζηάζεσλ νθεηιφηαλ, ζε κεγάιν βαζκφ, ζηελ απήρεζε ηεο κεηάθξαζεο ηνπ Γεσξγίνπ νπξή. 20 Αμηνκλεκφλεπηε επίζεο, γηα ηελ επνρή πνπ εμεηάδνπκε, ήηαλ ε δξαζηεξηφηεηα ηνπ ζηάζνπ «Αξηζηνθάλεο» ηνπ Αλαζηάζηνπ Απέξγε, πνπ παξνπζίαζε ηηο Νεθέιεο ηφζν ζηνλ ειιαδηθφ ρψξν, 21 φζν θαη ζε πεξηνρέο εθηφο Διιάδαο, 22 φπνπ ήηαλ έληνλν ην ειιεληθφ ζηνηρείν. 23 Δπίζεο, ην 1944 24 ν κνπζηθφο θαη δξακαηηθφο ζχιινγνο «Καιιηηερληθή Δηαηξία» παξνπζίαζε ζηε Θεζζαινλίθε ηηο Νεθέιεο, ζε δηαζθεπή-ζθελνζεζία-κνπζηθή ηνπ επηθεθαιήο ηνπ ζπιιφγνπ Κπξηαδή Υαξαηζάξε. 25 Σα ζπκπεξάζκαηα πνπ κπνξνχκε λα βγάινπκε γηα ηηο ζθεληθέο πξαθηηθέο ησλ πξψησλ απηψλ παξαζηάζεσλ ησλ Νεθειώλ είλαη θησρά, εμ αηηίαο ησλ ειιηπψλ ζηνηρείσλ πνπ δηαζέηνπκε. Έηζη ινηπφλ, ε πηζαλνινγνχκελε πξψηε παξάζηαζε ησλ Νεθειώλ έγηλε απφ θνηηεηέο ζην πξσηφηππν. Γηα ηηο Νεθέιεο ηνπ 1868, ζηε κεηάθξαζε ηνπ Ραγθαβή, ππήξρε ε πιεξνθνξία φηη θάπνηα κπάληα πξνζάξκνζε κνπζηθά θνκκάηηα, 26 θαηάιιεια γηα ηελ παξάζηαζε. ηελ παξάζηαζε ηνπ 18 ΗΓΔΡΖ (1976) 51-52. 19 Ό.π., 164-169, ΗΓΔΡΖ (1990) 124, ΔΠΗΚ. Νεθ.1, APGRD 2288. 20 ΣΟΠΟΤΕΖ (1997b) 182. 21 1909: Αζήλα, Θέαηξν ζην χληαγκα, ΔΠΗΚ. Νεθ. 9α, APGRD 9753. 22 1907: Λεκεζφο, ΗΓΔΡΖ (1976) 228, ΔΠΗΚ. Νεθ.4 1908: Λάξλαθα, ΔΠΗΚ. Νεθ.6 Λεπθσζία, ΗΓΔΡΖ (1976) 230, ΔΠΗΚ. Νεθ.6α κχξλε, ΔΠΗΚ. Νεθ.7 1909: κχξλε, ΗΓΔΡΖ (1976) 237, ΔΠΗΚ. Νεθ.9 1910: Σξαπεδνχληα, ΗΓΔΡΖ (1976) 238, ΔΠΗΚ. Νεθ. 9β Βξάηια, ΗΓΔΡΖ (1976) 238, ΔΠΗΚ. Νεθ.9γ, APGRD 9753, Οδεζζφο, ΔΠΗΚ. Νεθ. 9δ, APGRD 9753. 23 ΣΟΠΟΤΕΖ (1997b) 183. 24 ΔΠΗΚ. Νεθ.13, APGRD 9784. 25 Ο κνπζηθφο θαη ζθελνζέηεο Κπξηαδήο Υαξαηζάξεο (1912-1971), ζπνχδαζε κνπζηθή ζηε Θεζζαινλίθε, θηινινγία θαη ζέαηξν ζηελ Αζήλα. Σν 1940 ίδξπζε ζηελ Αζήλα ηε «Μνπζηθή Δηαηξεία Νέσλ» θαη ην 1942 ζηε Θεζζαινλίθε ηνλ κνπζηθνδξακαηηθφ ζχιινγν «Καιιηηερληθή Δηαηξεία». Καηφπηλ πήγε ζηε Βξαδηιία, φπνπ ζπλεξγάζηεθε σο ζθελνζέηεο κε ην «Teatro Experimental do Νegro» θαη αξγφηεξα ίδξπζε ην «Teatro de Arte» (άν Πάνιν, 1952-56). ηαλ επέζηξεςε ζηελ Διιάδα δηεχζπλε ην «Φνηηεηηθφ Θέαηξν Θεζζαινλίθεο» θαη ηε δξακαηηθή ηνπ ζρνιή (1962-66). Απφ ην 1967 ζπλεξγάζηεθε κε ην Κ.Θ.Β.Δ. (Κξαηηθφ Θέαηξν Βνξείνπ Διιάδνο). πλέζεζε ηξαγνχδηα, θαζψο επίζεο ζεαηξηθή κνπζηθή γηα δηάθνξνπο ζηάζνπο. Δξγάζηεθε θαηά δηαζηήκαηα, σο κνπζηθφο θαη ζεαηξηθφο θξηηηθφο, ζε εθεκεξίδεο θαη ινγνηερληθά πεξηνδηθά. ΚΑΛΟΓΔΡΟΠΟΤΛΟ (2001). 26 Πηζαλψο λα ήηαλ γλσζηέο κεισδίεο ηεο επνρήο.

~ 6 ~ 1900, ηε ζθελνζεζία αλέιαβε ν ίδηνο ν κεηαθξαζηήο (Γ. νπξήο). Αλαθέξεηαη επίζεο, ε χπαξμε ζθελνγξάθνπ θαη κνπζηθνχ, ν νπνίνο ζπλέζεζε ηε κνπζηθή γηα ηα ρνξηθά. Δπξφθεηην γηα ηνλ Γ. Λαπξάγθα, πνπ ππήξμε έλαο απφ ηνπο πην ζεκαληηθνχο εθπξνζψπνπο ηεο «ζνβαξήο» 27 ειιεληθήο κνπζηθήο θαη έλαο απφ ηνπο ηδξπηέο ηεο ιεγφκελεο Δζληθήο ρνιήο. ηελ παξάζηαζε ηνπ 1901 ζην ζέαηξν Βαξηεηέ, απφ ηα κέιε ηνπ Υνξνχ, απήγγεηιαλ κφλν νη Κνξπθαίνη. 28 Σν 1906 παξνπζηάζηεθαλ, απφ εξαζηηέρλεο ηξαγνπδηζηέο ζηελ Κσλζηαληηλνχπνιε, ηα ρνξηθά ησλ Νεθειώλ, κεινπνηεκέλα απφ άγλσζην ζπλζέηε. 29 Μηα αμηνζεκείσηε ζθεληθή πξαθηηθή πνπ εθάξκνζε ν Απέξγεο, ήηαλ ν νξηζκφο επηθεθαιίδσλ 30 πξηλ απφ θάζε πξάμε ηνπ έξγνπ, νη νπνίεο ζπλφςηδαλ ην πεξηερφκελφ ηνπο, γηα λα δηεπθνιχλεηαη ην θνηλφ ζηελ θαηαλφεζε ηνπο. Δπηπιένλ, θαηά ηα ηέιε ηεο δεθαεηίαο ηνπ 1900, επηθξάηεζε ε πξαθηηθή ηνπ ζηαζάξρε- ζθελνζέηε- πξσηαγσληζηή κε ραξαθηεξηζηηθφ παξάδεηγκα ηνλ Απέξγε. 31 Δπίζεο, απηή ηελ επνρή, ζπρλφ θαηλφκελν απνηεινχζαλ νη πεξηνδείεο ησλ ζηάζσλ, πνπ παξνπζίαδαλ Αξηζηνθάλε εθηφο ηεο ειιεληθήο επηθξάηεηαο, ζε θέληξα φπνπ ην ειιεληθφ ζηνηρείν παξέκελε έληνλν. 32 Οη θξηηηθέο ησλ εθεκεξίδσλ ηεο επνρήο, εζηίαδαλ ζην γεγνλφο φηη ην θνηλφ ησλ παξαζηάζεσλ απνηειείην απνθιεηζηηθά απφ άλδξεο, νη νπνίνη ζπρλά επέιεγαλ λα ηηο παξαθνινπζήζνπλ θπξίσο ιφγσ ηεο ζθαλδαιηζηηθήο ειεπζεξνζηνκίαο ηνπο, αληηδξψληαο πνηθηινηξφπσο. Δλ θαηαθιείδη, ην ζεκαληηθφ γεγνλφο, πνπ ζπλεηέιεζε ζηελ αλαβίσζε ηεο αξραίαο ειιεληθήο θσκσδίαο, ήηαλ νη παξαζηάζεηο ζηε κεηάθξαζε ηνπ νπξή ζηε δεκνηηθή θαη ζε ζηίρν ηακβηθφ δεθαπεληαζχιιαβν, ε νπνία ήξζε ζαλ θεξαπλφο ελ αηζξία, ζε κηαλ επνρή φπνπ δέζπνδαλ νη παξαζηάζεηο ηξαγσδίαο 33 ζην πξσηφηππν, ηηο νπνίεο ε ζπληξηπηηθή πιεηνςεθία ηνπ θνηλνχ αγλννχζε, παξφιν πνπ γλψξηζαλ θάπνηα «αθκή». 34 Απφ ηηο παξαζηάζεηο ησλ άιισλ έξγσλ ηνπ Αξηζηνθάλε απηή ηελ πεξίνδν ζα πξέπεη λα αλαθεξζεί εθείλε ησλ Οξλίζσλ απφ ηελ «Διεπζέξα θελή» 35 ζε ζθελνζεζία πχξνπ Μειά, θαη δηαζθεπή Λένληα Κνπθνχια, γηαηί ζχκθσλα κε ηνλ ηδέξε «κε ηελ παξάζηαζε απηή δφζεθε ε αθνξκή λ αξρίζεη λα πιάζεηαη κηα θηινινγία γχξσ απφ ηελ θαηλνχξγηα δσή ηνπ Αξηζηνθάλε 27 Αλακθηζβήηεηα νη ζπλζέηεο ηεο ιεγφκελεο «ζνβαξήο κνπζηθήο» έπαημαλ ηδηαίηεξν ξφιν ζηελ αλαβίσζε ηνπ αξραίνπ δξάκαηνο. Δλδεηθηηθά αλαθέξσ ηνλ Μελέιαν Παιιάληην θαη ηνλ Γεκήηξε Μεηξφπνπιν, νη νπνίνη ζπλέζεζαλ κνπζηθή γηα αξθεηέο απφ ηηο παξαζηάζεηο αξραίνπ δξάκαηνο ζην Δ. Θ. 28 ΗΓΔΡΖ (1976) 178. 29 Ό.π., 221. 30 Ό.π., 230. Μηα πξαθηηθή πνπ εθάξκνζε ν Μπξερη ζηα πιαίζηα ηεο «απνζηαζηνπνίεζεο». 31 Ό.π., 228. 32 Ό.π., 230, 238. 33 Ό.π., 165. 34 πσο ιέεη ραξαθηεξηζηηθά ν ΗΓΔΡΖ (1976) 96, «ηελ παίδαλε θαη ηε βιέπαλε νη εξαζηηέρλεο θνζκηθνί θαη νη άιινη καδί κε ηνπο θίινπο ηνπο». 35 ΗΓΔΡΖ (1976) 398-402, APGRD, 2599, ΔΠΗΚ. Οξλ.1.

~ 7 ~ ζην Θέαηξφ καο θαη [λα] παξνπζηάδεηαη κηα ηάζε πξνο ηνλ εθζπγρξνληζκφ ηνπ, πνπ ππήξρε αλέθαζελ θαηά βάζε θαη σο πξνο νξηζκέλεο εθθξάζεηο ηνπ Υνπξκνχδε ζηε δηαζθεπή ηνπ Πινύηνπ (1860) θαη, σο πξνο ηε κνπζηθή ηνπιάρηζηνλ ηνπ Θ. αθειιαξίδε, ζηηο Δθθιεζηάδνπζεο 36 [ηνπ]1904». 37 Σα ειάρηζηα ζηνηρεία πνπ καο κεηέθεξε ν ηδέξεο γηα ηε ζθεληθή πξαθηηθή ηεο παξάζηαζεο είλαη φηη ν Ζξαθιήο, ν Πνζεηδψλαο θη ν Σξηβαιιφο παξνπζηάδνληαλ κε πξνζσπίδεο, 38 «θαηά ην ππφδεηγκα ησλ αξραίσλ» θη φηη ε ζθελνζεζία ήηαλ πεξηζζφηεξν πεηπρεκέλε κε ηε ρξεζηκνπνίεζε αζζελψλ πξνβνιέσλ απφ ηελ νξνθή φηαλ έζβελαλ ηα άιια θψηα. Αμηνκλεκφλεπηεο, γηα ηελ πεξίνδν πνπ εμεηάδνπκε, ππήξμαλ θπζηθά νη ζθελνζεηηθέο αλαδεηήζεηο ηνπ Κάξνινπ Κνπλ, 39 ζην Κνιέγην Αζελψλ, φπνπ δίδαζθε σο θαζεγεηήο Αγγιηθψλ. Σν 1932, ρξνληά ίδξπζεο ηνπ Δ.Θ. αλέβαζε ηνπο Όξληζεο ζηε κεηάθξαζε ηνπ Β. Ρψηα, θαζψο επίζεο θαη ηνπο Βαηξάρνπο. Σν 1936 ηνλ Πινύην ζηε κεηάθξαζε ηνπ Μ. Υνπξκνχδε θαη ην 1939 μαλά ηνπο Όξληζεο, ζε κεηάθξαζε - δηαζθεπή Κπξηαδή Υαξαηζάξε. Απηέο νη παξαζηάζεηο έζεζαλ ηηο βάζεηο γηα ηελ πξνβιεκαηηθή πνπ αλέπηπμε ν Κνπλ 40 γηα ηε ζθελνζεζία ηεο αξηζηνθαληθήο θσκσδίαο, θαξπφο ηεο νπνίαο ήηαλ νη κεηέπεηηα επηηπρεκέλεο παξαζηάζεηο ηνπ θαη ε δεκηνπξγία ηεο «ζρνιήο» ηνπ Θ.Σ. 36 APGRD 9510, ΔΠΗΚ. Δθθι.1.Σν εθζπγρξνληζηηθφ ζηνηρείν ηεο κνπζηθήο ζηε ζπγθεθξηκέλε παξάζηαζε ηεο Νέαο θελήο ηνπ Κ. Υξεζηνκάλνπ, ήηαλ ην γεγνλφο φηη ν Θ. αθειιαξίδεο ζπλέζεζε βπδαληηλά κνπζηθά κνηίβα «άιινηε ππφ ηνλ ήρνλ ακαλέ θαη άιινηε ππφ αξκνλίαο δετκπέθηθνπ ρνξνχ». ΓΛΤΣΕΟΤΡΖ (2001) 562. 37 ΗΓΔΡΖ (1976) 399. 38 Πξαθηηθή πνπ εθάξκνζε θαη Κ. Κνπλ θαηά ηε ζθελνζεζία ηνπ ησλ Οξλίζσλ ζην Θέαηξν Σέρλεο. 39 Γηα ηνλ Κάξνιν Κνπλ βι. ΠΖΛΗΥΟ (1987), ΚΟΤΝ (1981), ΚΟΤΝ (1987), ΚΑΜΠΟΤΡΖ (1972 επηκ.), ΜΑΓΗΑΡ (2004), ΜΟΡΣΕΟ (2005), ΜΑΤΡΟΜΟΤΣΑΚΟ (2008 επηκ.), ΚΑΓΚΔΛΑΡΖ (2010 επηκ.), ΣΕΔΓΑΚΗ (2009 επηκ.), ΜΔΛΑ (2011), Ζ Λέμε 62, Θεαηξηθά γεγνλόηα θαη δεηήκαηα 2-3. 40 Οη αξηζηνθαληθέο παξαζηάζεηο ηνπ Κ. Κνπλ βαζίζηεθαλ πάλσ ζηνλ ειιεληθφ ιατθφ εμπξεζηνληζκφ, φπσο απηφο απνθξπζηαιιψλεηαη απφ ηα ήζε θαη έζηκα, ηηο παξαδφζεηο, ηα ιατθά παλεγχξηα, αιιά θαη κέζα απφ ήρνπο, ρξψκαηα, ζρήκαηα θαη κνξθέο, ηεο θαζεκεξηλήο δσήο ηνπ ειιεληθνχ ιανχ. Αλέβαζε ηηο επηά απφ ηηο έληεθα θσκσδίεο ηνπ Αξηζηνθάλε θαη, αληίζεηα απφ φηη έπξαμε ν νινκφο, φπσο ζα δνχκε παξαθάησ, δελ δίζηαζε λα έξζεη ζε ξήμε κε ην θαηεζηεκέλν (ην 1959 ε ζπληεξεηηθή θπβέξλεζε ηνπ Κ. Καξακαλιή απαγφξεπζε ηελ παξάζηαζε ησλ Οξλίζσλ - ζηε γεκάηε ελνριεηηθέο ζχγρξνλεο αλαθνξέο, κε λχμεηο γηα ακεξηθαληθνχο ππξαχινπο, βάζεηο θ. ι. π. κεηάθξαζε ηνπ Β. Ρψηα- επεηδή δηαθσκψδεζε ηε κνξθή ηνπ νξζφδνμνπ ηεξέα, κε ηε ρξήζε βπδαληηλνχ κέινπο) ή λα πεηξακαηηζζεί ζπλεξγαδφκελνο ην 1966 γηα ηελ παξάζηαζε ησλ Βαηξάρσλ, κε ηνλ πξσηνπνξηαθφ - θαη πξφσξα ρακέλν- ζπλζέηε ηεο «ζνβαξήο» κνπζηθήο Γ. Υξήζηνπ.

~ 8 ~ ΙΙΙ. 1951,. ΚΑΡΑΝΣΙΝΟ, 41 ΚΗΝΙΚΗ ΠΡΟΔΓΓΙΗ - ΚΡΙΣΙΚΗ ΠΡΟΛΗΦΗ Γχν ρξφληα κεηά ηνλ ηεξκαηηζκφ ηνπ νιέζξηνπ εκθπιίνπ πνιέκνπ ην 1949, ε Διιάδα πξνζπαζνχζε λα νξζνπνδήζεη. Χζηφζν ην θιίκα πνιηηηθήο αζηάζεηαο εμαθνινπζνχζε λα ηαιαλίδεη ηε ρψξα. Απφ ηελ απειεπζέξσζε κέρξη ην 1955, βξαρχβηεο θπβεξλήζεηο ηεο θεληξψαο παξάηαμεο ελαιιάζζνληαλ ζηελ εμνπζία κε εθείλεο ηεο δεμηάο. Απηφ είρε άκεζν αληίθηππν θαη ζηελ ελαιιαγή δηεπζχλζεσλ ζην Δ.Θ. Έηζη ινηπφλ, απφ ην 1945 κέρξη ην 1955 ελαιιάρζεθαλ 42 ζηελ εγεζία ηεο Πξψηεο θελήο ηεο ρψξαο, ν Γεψξγηνο Θενηνθάο, πνπ ζηεξηδφηαλ απφ ηελ θεληξψα παξάηαμε, κε ηνλ Γεκήηξε Ρνληήξε απφ ηε δεμηά. 43 Σν 1951, ππφ ηε δηεχζπλζε ηνπ Γ. Θενηνθά, δηνξηζκέλνπ απφ ηελ παξάηαμε ηνπ θέληξνπ, ε δηνίθεζε ηνπ Δζληθνχ απνθάζηζε λα παξνπζηάζεη ηηο Νεθέιεο, είθνζη πεξίπνπ ρξφληα κεηά ηελ ίδξπζή ηνπ. Ζ θαζπζηέξεζε νθεηιφηαλ ζηνπο ιφγνπο πνπ αλαιχζεθαλ παξαπάλσ θαη θπξίσο ζηε βσκνινρία ηνπ Αξηζηνθάλε, ζηνηρείν αλάξκνζην κε ηνλ «ζνβαξφ» ραξαθηήξα θαη ηνπο ζηφρνπο ηεο Κξαηηθήο θελήο, 44 θαζψο επίζεο ζηελ αξλεηηθή εηθφλα ησλ κέρξη ηφηε παξαζηάζεσλ, απφ πξφρεηξα 41 Γηα ηα βηνγξαθηθά ησλ ζθελνζεηψλ, ηνπο ζπληειεζηέο, ηε δηαλνκή, ηηο εκεξνκελίεο ησλ παξαζηάζεσλ, θσηνγξαθίεο βι. ΠΑΡΑΡΣΖΜΑ, ζηελ αληίζηνηρε θάζε θνξά παξάζηαζε. Δπηπιένλ, πνιχηηκε παξαζηαζηνγξαθία θαη θξηηηθνγξαθία γηα ηηο παξαζηάζεηο ηεο παξνχζαο κειέηεο πνπ παίρηεθαλ ζηελ Δπίδαπξν ππάξρεη ζην: ΓΔΧΡΓΟΤΟΠΟΤΛΟ & ΓΧΓΟ (2004), ην νπνίν πεξηιακβάλεη, επίζεο, αμηφινγα άξζξα γηα ην αξραίν δξάκα. 42 1945-1946: Γηεπζπληήο: Γηψξγνο Θενηνθάο, ζθελνζέηεο:. Καξαληηλφο θαη Π. Καηζέιεο. 1946-1950: Γ. Ρνληήξεο, ζθελνζέηεο: ν ίδηνο θη ν βνεζφο ηνπ, Κ. Μηραειίδεο. 1950-1953: Γ. Θενηνθάο, ζθελνζέηεο:. Καξαληηλφο, Κ. Μηραειίδεο, Κ. Κνπλ, Α. Μηλσηήο, Α. νινκφο. 1953-1955: Γ. Ρνληήξεο, ζθελνζέηεο: ν ίδηνο, Κ. Μηραειίδεο, Α. νινκφο. ΟΛΟΜΟ (1989) ιήκκα: Δζληθφ Θέαηξν. 43 πσο ιέεη ραξαθηεξηζηηθά ζην βηβιίν ηνπ ν εζνπνηφο ηνπ Δζληθνχ, Βαζίιεο Καλάθεο: «Απηφ ην ζχλδξνκν πνιηηηθήο ζπγγέλεηαο θξαηηθήο αξρήο θαη Γεληθήο Γηεχζπλζεο ηνπ Δζληθνχ, πνπ έθαλε δεηιά ηελ εκθάληζή ηνπ, έκειιε λα θαηαζηεί κηα εζηκηθή θαηάζηαζε ή κάιινλ κηα ελδεκηθή αζζέλεηα πνπ ηαιαηπψξεζε θαη εμαθνινπζεί λα ηαιαηπσξεί ηελ πνιχπαζε Κξαηηθή θελή. Απηή ε θαηάξα ζηάζεθε πάληα ν αλαζηαιηηθφο παξάγνληαο θάζε πξνφδνπ θαη ζπλέρεηαο ζηε καθξφρξνλε πνξεία ηεο. Δθεί δειαδή, πνπ θαηάθεξλε λα κπεη ζε θάπνηα ξφηα θαη άξρηδε λα απνδίδεη έξγν, εξρφηαλ κηα πνιηηηθή αιιαγή, πνπ είρε απνηέιεζκα θαη ηελ αιιαγή ηεο Γηεχζπλζεο ηνπ θαη ην ζηακάηεκα θάζε δξαζηεξηφηεηαο θαη πξνγξακκαηηζκνχ. Καη θηνπ θη απ ηελ αξρή. Άληε ηψξα λα πάεη κπξνζηά απηφο ν νξγαληζκφο». ΚΑΝΑΚΖ (1999) 56. 44 Δλδηαθέξνπζεο απφςεηο γηα απηή ηελ θαζπζηέξεζε εθθξάδεη ε Μαξία Μαπξνγέλε ζηε δηδαθηνξηθή δηαηξηβή ηεο: Ο Αξηζηνθάλεο ζηε Νέα Διιεληθή θελή, ζχκθσλα κε ηελ νπνία: «Ζ θξαπγαιέα πξάγκαηη απνπζία ηνπ Αξηζηνθάλε απφ ην δξακαηνιφγην ηνπ Δ. Θ. δελ κπνξεί λα γίλεη θαηαλνεηή, αλ ιάβνπκε ππφςε καο φηη έλαο απφ ηνπο βαζηθνχο ζηφρνπο ηνπ ηδξχκαηνο ήηαλ ε ζθεληθή εξκελεία ηνπ αξραίνπ δξάκαηνο. Χζηφζν, ν απνθιεηζκφο ηεο Αξραίαο Κσκσδίαο απφ ην δξακαηνιφγην ηνπ Δ.Θ. ήηαλ αλακελφκελνο απφ ηε ζηηγκή πνπ ην θξαηηθφ ζέαηξν ηδξχζεθε θαη ιεηηνχξγεζε ζχκθσλα κε ηελ επηδίσμε θαη ην φξακα ηνπ πξψηνπ «εζληθνχ» ζθελνζέηε ηεο ρψξαο, ηνπ Φψηνπ Πνιίηε, σο δξακαηνινγηθφ κνπζείν, φπνπ έρνπλε ζέζε νξηζηηθή ηα ζεαηξηθά αξηζηνπξγήκαηα», ζηα νπνία, φπσο ππνζηεξίδεη ε Μαπξνγέλε, ζχκθσλα κε ηνλ Πνιίηε, δελ είρε ζέζε ε θσκσδία, ε νπνία γηα λα κπνξέζεη λα παξαζηαζεί

~ 9 ~ θαηαξηηζκέλνπο ζηάζνπο, κε απνθιεηζηηθά αληξηθφ θνηλφ. Σν εγρείξεκα είρε πεηξακαηηθφ ραξαθηήξα 45 θαη ζηελ επηινγή ηεο ζπγθεθξηκέλεο θσκσδίαο πηζαλφλ λα ζπλεηέιεζε ην γεγνλφο φηη: α) αλάκεζα ζ φια ηα έξγα ηνπ Αξηζηνθάλε, νη Νεθέιεο φρη κφλν πεξηέρνπλ ηα ιηγφηεξα γηα ηε λεφηεξε ζεκλνηπθία πξνβιεκαηηθά ρσξία, αιιά είλαη θαη εθείλν ζην νπνίν ν πνηεηήο επηθξίλεη ηελ ππεξβνιηθή αηζρξνινγία, β) ην ζέκα ηνπ, ε δηαθσκψδεζε ηνπ σθξάηε θαη ηνπ θηλήκαηνο ησλ ζνθηζηψλ, παξνπζίαδε αλέθαζελ ηδηαίηεξν ελδηαθέξνλ γηα ηνπο αξραηνγλψζηεο, ηνπο θηινιφγνπο θαη γεληθά ηνπο ιφγηνπο, 46 πνπ θπξίσο αζρνινχληαλ ηα ρξφληα εθείλα κε ηελ Αηηηθή Κσκσδία. 47 Δπί πιένλ, ζηελ απφθαζε ηνπ Δ. Θ. λα αζρνιεζεί κε ηνλ Αξηζηνθάλε ηε ζπγθεθξηκέλε ρξνληθή πεξίνδν, πηζαλψο λα ζπλεηέιεζε ε παξνπζίαζε ηεο Λπζηζηξάηεο 48 (κε ηελ Κπβέιε ζηνλ νκψλπκν ξφιν) απφ ηνλ ζθελνζέηε Λ. Καξδή 49 ζην Ζξψδεην (επηέκβξηνο 1951). «ήηαλ απαξαίηεηε ε πξσηφηππε εξγαζία κεγάινπ ή θαινχ νπσζδήπνηε ζπγγξαθέα. Καη πάιη φρη γηα λα ηελ κεηαηξέςεη ζε αξηζηνχξγεκα, αιιά γηα λα ηελ θάλεη θαηαλνεηή ζην ζχγρξνλν θνηλφ. Απφ απηή ηελ άπνςε κηα παξάζηαζε αξηζηνθαληθήο θσκσδίαο ήηαλ κάιινλ αλέθηθηε γηα ην Δ. Θ., θαζψο ε χπαξμή ηνπ ππνθαζηζηνχζε αθξηβψο ηελ απνπζία αμηφινγεο εγρψξηαο δξακαηνπξγίαο.[ ] Ο απνθιεηζκφο ηεο Αξραίαο Κσκσδίαο ζπλερίζηεθε θαη κεηά ην ζάλαην ηνπ Φ. Πνιίηε.[ ] Οχηε ν δηάδνρφο ηνπ ζηε ζέζε ηνπ ζθελνζέηε, ν Γεκήηξεο Ρνληήξεο, νχηε νη άλζξσπνη πνπ ελαιιάζζνληαλ ζηηο δηνηθεηηθέο ζέζεηο ηνπ Δζληθνχ είραλ δηαθνξεηηθή αληίιεςε γηα ηελ πνηεηηθή αμία ηεο αξηζηνθαληθήο θσκσδίαο». ηε ζπλέρεηα θαη γηα ην δηάζηεκα 1936-1940, ε Μαπξνγέλε ππνζηήξημε φηη ε αηηηθή θσκσδία δελ είρε ζέζε ζηελ Κξαηηθή θελή, γηαηί ήηαλ έμσ απφ ηα ηδεψδε ηεο Μεηαμηθήο δηθηαηνξίαο θαη ηηο θηινζνθηθέο βάζεηο ηνπ ιεγφκελνπ Σξίηνπ Διιεληθνχ Πνιηηηζκνχ. Σέινο, γηα ηα ρξφληα πνπ αθνινχζεζαλ κεηά ηελ γεξκαληθή θαηνρή θαη ζηα πιαίζηα ηεο πξνζπάζεηαο γηα ηελ αλφξζσζε ηνπ έζλνπο «νη απφπεηξεο εξκελείαο ηνπ αξραίνπ δξάκαηνο απφ ην Δ.Θ. ζπλδέζεθαλ κε κηα λέα παξάκεηξν: ηελ αλάγθε ηεο εζληθηζηηθήο πξνπαγάλδαο ηφζν ζην εμσηεξηθφ, φζν θαη ζην εζσηεξηθφ ηεο ρψξαο», φπνπ βέβαηα ε αξηζηνθαληθή θσκσδία δελ είρε θακηά ζέζε. ΜΑΤΡΟΓΔΝΖ (2006) 156-160. 45 πσο ηζρπξίζζεθε ν Αηκ. Υνπξκνχδηνο, κέινο ηνπ δηνηθεηηθνχ ζπκβνπιίνπ θαη ηεο θαιιηηερληθήο επηηξνπήο ηνπ Δζληθνχ. ΥΟΤΡΜΟΤΕΗΟ (1951). 46 Γελ είλαη ηπραίν ην γεγνλφο φηη ζην δηνηθεηηθφ ζπκβνχιην ηνπ Δζληθνχ, ππφ ηε εγεζία ηνπ ζπγγξαθέα Γ. Θενηνθά, ήηαλ κεηαμχ άιισλ νη ιφγηνη ηεο επνρήο Π. Υάξεο, Ζ. Βελέδεο, Κ. Οπξάλεο, θαη ζηελ θαιιηηερληθή επηηξνπή, ν Αηκ. Υνπξκνχδηνο, ν Γ. Θενηνθάο, ν Άγγεινο Σεξδάθεο, ε Δ. Οπξάλε, ν Κ. Παξάζρνο, ν. Καξαληηλφο, ν Κ. Κνπλ θαη ν Κ. Μηραειίδεο. Οη πιεξνθνξίεο είλαη απφ ην πξφγξακκα ηνπ Δζληθνχ: Οξγαληζκφο Δζληθνχ Θεάηξνπ, Βαζηιηθφλ Θέαηξνλ Αζελψλ, Κ Θεαηξηθή Πεξίνδνο 1950-51, Παξάζηαζε: Όπσο ζαο Αξέζεη, επαλάιεςε 1951. 47 ΚΡΖΣΗΚΟ (1984a). 48 ΔΠΗΚ. Λπζηζη.10, APGRD 9607. 49 «1894-1978. Πνηεηήο θαη ζεξκφο αξραηνιάηξεο πνπ, βάδνληαο θαηά κέξνο ην δηθεγνξηθφ ηνπ επάγγεικα, αθνζηψζεθε ζηελ αλαβίσζε ηεο θιαζηθήο καο δξακαηνπξγίαο. ηα 1930 ίδξπζε ην Θπκειηθφ Θίαζν θαη, κ αξρή ηνλ Πξνκεζέα Γεζκώηε, αλέβαζε πνιιά έξγα ησλ ηξηψλ ηξαγηθψλ, κεξηθά δχν θαη ηξεηο θνξέο. Οη παξαζηάζεηο ηνπ δφζεθαλ ζην Παλαζελατθφ ηάδην, ζην Ζξψδεην θαη ζ αξθεηνχο άιινπο αξραίνπο ρψξνπο - δίρσο φκσο λα πξνθηάζεη ηελ Δπίδαπξν, πνπ ήηαλε ηφηε κνλνπψιην ηνπ Δ.Θ. Δθηφο απφ ηξαγσδίεο, αλέβαζε ηνλ Κύθισπα (1950) θαη ηε Λπζηζηξάηε (πξψηα κε ηελ Κπβέιε ζηνλ θεληξηθφ ξφιν θη αξγφηεξα κε ηε Γεσξγία Βαζηιεηάδε). Θαπκαζηήο ηνπ ηθειηαλνχ, δηνξγάλσζε Γειθηθέο Γηνξηέο κε δηεζλή ζπκκεηνρή, παξνπζηάδνληαο ζην ξφιν ηνπ Πξνκεζέα έλαλ Διβεηφ εζνπνηφ, έλαλ Ακεξηθαλφ, έλα Ννξβεγφ θη έλαλ Έιιελα (ην Μάλν Καηξάθε). Απ φινπο φζνη αζρνιήζεθαλ κε ην

~ 10 ~ Σν Δ.Θ ιεηηνπξγψληαο, πηζαλψο, αληαγσληζηηθά 50 θαη ζέινληαο λα έρεη ηελ πξσηνθαζεδξία θαη ζηελ αξραία ειιεληθή θσκσδία, παξνπζίαζε, πεξίπνπ έλαλ κήλα κεηά, ηηο Νεθέιεο. Δπεηδή δελ έρνπκε ζηε δηάζεζή καο θηλεκαηνγξάθεζε ή ερνγξάθεζε ηεο παξάζηαζεο, ρξήζηκν βνήζεκα- έθηνο, θπζηθά, απφ ην θσηνγξαθηθφ πιηθφ 51 θαη ηα ρσξία απφ ηηο θξηηηθέο, πνπ πεξηγξάθνπλ ζηνηρεία ηεο ζθελνζεζίαο - γηα λα ζρεκαηίζνπκε θάπνηα αληίιεςε γηα ηελ ζθελνζεηηθή νπηηθή, απνηεινχλ νη απφςεηο πνπ δηαηχπσζε γηα ηελ πξνζέγγηζε ηνπ ν Καξαληηλφο ζην πξφγξακκα ηεο παξάζηαζεο, 52 ζχκθσλα κε ηηο νπνίεο: α) ε αηκφζθαηξα ηεο παξάζηαζεο, έπξεπε λα είλαη αλάινγε κε ηελ αηκφζθαηξα ηνπ κεζπζηνχ θαη ηεο ραξάο απφ ην λέν θξαζί, ηελ αλαλεσηηθή δχλακε ηεο θχζεο θαη ηνπ έμαιινπ ιατθνχ παλεγπξηνχ, απφ ηα νπνία, φπσο είλαη γλσζηφ, δεκηνπξγήζεθε ε αξραία θσκσδία β) ε βάζε ηεο εξκελείαο ηεο αξραίαο θσκσδίαο έπξεπε λα είλαη ε πξνβνιή ηεο πνηθηιίαο θαη ηεο ελαιιαγήο ησλ εθθξαζηηθψλ ζηνηρεηψλ ηεο, φπσο είλαη ηα ιπξηθά ρνξηθά, ηα νπνία πξνέξρνληαη απφ ηα νκαδηθά ιαηξεπηηθά, ιπξηθά ή πεηξαρηηθά ηξαγνχδηα ηνπ πξσηφγνλνπ παλεγπξηνχ θαη ηα δηαινγηθά κέξε, πνπ κε ηε ζεηξά ηνπο πξνήιζαλ απφ ηνπο θψκνπο θαη ηα ζθψκκαηα, ηα νπνία ππνζηεξηδφκελα απφ ην κνπζηθφ θαη ην νξρεζηηθφ ηνπο ζπκπιήξσκα, πξνζέθεξαλ ελαιιαγή θαη νξγάλσζαλ κε πνηθηιία έλα ζχλνιν πνπ απνηεινχζε αιπζίδα ζπλαηζζεκαηηθψλ θαηαζηάζεσλ γ) ηα εθθξαζηηθά κέζα φπσο ην πξνζσπείν, πνπ πξνήιζε απφ ηελ ηξχγα ησλ αξραίσλ ενξηαζηψλ θαη ε ζθεπή απφ ηα θχιια θαη ηα πξφρεηξα ζσκάηηα ηνπο, απνηεινχλ νξγαληθά ζηνηρεία, ζπλπθαζκέλα ηφζν κε ην αξραίν έξγν, φζν θαη κε ηελ λεφηεξε έθθξαζε θαη ηα νπνία σο ζθελνζέηεο ρξεζηκνπνίεζε χζηεξα απφ βαζαληζηηθφ έιεγρν, θξαηψληαο ηηο αλαινγίεο ηνπο ζην ζπληεξεηηθφηεξν ζεκείν πνπ θαηά ηελ άπνςή ηνπ, κπνξνχζε λα θξαηεζεί δ) ε πξνζέγγηζε απνκαθξχλζεθε απφ ηα ηζηνξηθά δεδνκέλα ηνπ αξραίνπ είδνπο θαη ρξεζηκνπνίεζε ηα δεδνκέλα ηεο ζχγρξνλεο ζεαηξηθήο ιεηηνπξγίαο, (εζσηεξηθφο ρψξνο, θψηα, κεραλέο, κνπζηθή νξγαληθή αθξίβεηα θιπ.) θξνληίδνληαο σζηφζν λα κελ απνκαθξπλζεί «επηθίλδπλα» απφ ην χθνο ηνπ αξραίνπ ζεάηξνπ θαη ηεο αηηηθήο θσκσδίαο. αξραίν δξάκα, ήηαλ ν πην θαλαηηθφο νπαδφο ηεο ιεγφκελεο κνπζεηαθήο αλαπαξάζηαζεο, πξνζπαζψληαο - κε ηα ειάρηζηα γλσζηά ζηνηρεία πνπ ππάξρνπλ - λ αλαβηψζεη ηε ζεαηξηθή ηερληθή ηνπ 5 νπ π. Υ. αηψλα. Παξ φιε, σζηφζν, ηε ρηκαηξηθή ηνπ ζρνιαζηηθφηεηα, άθεζε πνιιέο αμηφινγεο εληππψζεηο πνπ ζηάζεθαλ πνιχηηκέο ζηνπο λεφηεξνπο». ΟΛΟΜΟ (1989). Βι. επίζεο: ΓΛΤΣΕΟΤΡΖ (2001) 615, ΗΓΔΡΖ (1976) 437-450, ΚΑΡΡΑ (1997). 50 ηνηρεία απηήο ηεο αληαγσληζηηθφηεηαο δηαθξίλνληαη ζηελ επηζηνιή ηνπ Λ. Καξδή (Σα Νέα 12/7/1962), ζηελ νπνία ν ζθελνζέηεο ακθηζβεηεί ηα πξσηεία ηνπ Δ.Θ. «ζηελ απνθαηάζηαζε ηεο Λπζηζηξάηεο [ε νπνία σο γλσζηφλ παξνπζηάζηεθε γηα πξψηε θνξά απφ ην Δ.Θ. ην 1957] ζηα λεψηεξα ρξφληα». ΣΟΠΟΤΕΖ, Κ. (1997a) 168. 51 Φσηνγξαθίεο ηεο παξάζηαζεο ππάξρνπλ ζην Φεθηνπνηεκέλν Αξρείν ηνπ Δζληθνχ Θεάηξνπ (ζην εμήο ΦΑΔΘ) ζηνλ δηθηπαθφ ηφπν http://www.nt-archive.gr/. Πξνζπέιαζε 16/9/2011. 52 ΚΑΡΑΝΣΗΝΟ (1951).

~ 11 ~ Καηά ηε ζθελνζεζία ησλ Νεθειώλ, ζχκθσλα κε ηελ θξηηηθή ηνπ Μ. Καξαγάηζε, 53 ν Καξαληηλφο αθνινχζεζε, ζε γεληθέο γξακκέο, ηε «ζσζηή» άπνςε ηνπ Λ. Καξδή, ζχκθσλα κε ηελ νπνία, ηα έξγα ηνπ αξραίνπ δξάκαηνο πξέπεη λα ζθελνζεηνχληαη φπσο αθξηβψο ηνλ Δ αηψλα π. Υ. Χζηφζν - ζπλερίδεη ν Καξαγάηζεο - ν Καξαληηλφο, αληί λα αλεβάζεη ηηο Νεθέιεο ζε θάπνην αξραίν ζέαηξν, φπνπ ζα ππήξρε ε ζθελή γηα ηελ θίλεζε ησλ εζνπνηψλ θαη ε νξρήζηξα γηα ηνπο ειηγκνχο ηνπ ρνξνχ, αλαθάηεςε ππνθξηηέο θαη Υνξφ πάλσ ζηε ζθελή ελφο ζχγρξνλνπ θιεηζηνχ ζεάηξνπ. Γεγνλφο πνπ - θαηά ηνλ θξηηηθφ - θαηαινγίζζεθε ζηα αξλεηηθά ζηνηρεία ηεο παξάζηαζεο. ηα ζεηηθά ζηνηρεία αλαγξάθεθαλ ε ρξήζε ηνπ πξνζσπείνπ θαη ε απνπζία θνζφξλνπ, πνπ αλ ρξεζηκνπνηνχηαλ ζα πξνζέδηδε ππεξβνιηθφ χςνο ζηνπο ππνθξηηέο, πάλσ ζηελ ππεξπςσκέλε- ελ ζρέζε κε ηελ πιαηεία- ζθελή ηνπ θιεηζηνχ ζεάηξνπ. Δπί πιένλ, ν Καξαγάηζεο ζεψξεζε φηη ν Καξαληηλφο πξνρψξεζε ηε ζθελνζεηηθή παξάδνζε πνιχ πεξηζζφηεξν απφ ηνλ Καξδή, «παξακνξθψλνληαο ηα ζψκαηα ησλ ππνθξηηψλ θαηά ηξφπν ζειεκαηηθψο ρνλδξνεηδή». Γεληθά- γηα ηνλ θξηηηθφ- νη Νεθέιεο ήηαλ κηα απφ ηηο πην αμηφινγεο παξαζηάζεηο αξραίνπ δξάκαηνο ζην Δ. Θ. χκθσλα κε ηελ θξηηηθή ηνπ Κ. Παξάζρνπ, 54 Ο Καξαληηλφο, εθαξκφδνληαο ηηο ίδηεο, ζρεδφλ, βαζηθέο ζθελνζεηηθέο αξρέο πνπ εθάξκνζε ν Καξδήο, κε πεξηζζφηεξε φκσο άλεζε θαη πεξηζζφηεξα κέζα, καο έδσζε ηελ επθαηξία λα απνιαχζνπκε έλαλ Αξηζηνθάλε εμίζνπ απζεληηθφ. ην ζχλνιφ ηνπο- γηα ηνλ θξηηηθφ - νη Νεθέιεο ήηαλ απφ ηηο αξηηφηεξεο, πεηζηηθφηεξεο θαη ζπλεπέζηεξεο παξαζηάζεηο αξραίσλ έξγσλ. ια ηα ζηνηρεία ηεο θσκσδίαο βξίζθνληαλ κεηαμχ ηνπο ζε κηα ζηελή νξγαληθή ζρέζε, απαξηίδνληαο έλα αιεζηλφ αηζζεηηθφ ζψκα. Ζ παξάζηαζε είρε ελφηεηα, ξπζκφ, θαη ζε νξηζκέλα κέξε - ζηνλ «αγψλα» κεηαμχ ηνπ Γίθαηνπ θαη Άδηθνπ Λφγνπ - κηα θίλεζε, πνπ γηα ηνλ παικφ θαη ηνλ νίζηξν ηεο, ζα ηε δήιεπε θάζε ζθελνζέηεο. «Σν ιεπηφηαην απηφ παηρλίδη ηνπ ζθψκκαηνο, ην θακσκέλν απφ ηα πην ραξηησκέλα θαη απξνζδφθεηα επξήκαηα, φπνπ έιακπε ην πην γλήζην αηηηθφ πλεχκα, θαη φπνπ ηα επεηζφδηα είλαη ππνηππψδε θαη ζρεδφλ αλχπαξθηε ε πινθή, θαηάθεξε λα ην θάλεη ν Καξαληηλφο φρη απιψο επράξηζην, αιιά ζειθηηθφ θαη απνιαπζηηθφ, ηνπιάρηζηνλ γηα ηνλ επαξθή ζεαηή». Ο Α. Θξχινο 55 ραξαθηήξηζε άξηηα ηελ παξάζηαζε, ηνλίδνληαο φηη ν Καξαληηλφο ζεκείσζε κηα λίθε, πνπ αλαγξάθεθε ζεηηθφηαηα ζην ελεξγεηηθφ ηνπ. Σελ αλία, πνπ ήηαλ κεγάινο θίλδπλνο λα θαηαιάβεη ηνλ ζεαηή, ηε δηαζθέδαζε κε κηα ζεηξά απφ αιιεπάιιεια επξήκαηα, πνπ δηέζεηαλ ην πξνζφλ λα έρνπλ αξραηνπξεπή ραξαθηήξα θαη λα κελ απνκαθξχλνληαη απφ ην θιίκα θαη ηελ παξάδνζε ηεο παιηάο θσκσδίαο. Σελ έιιεηςε θσκηθφηεηαο ζην θείκελν ηελ αλαπιήξσλε ε 53 ΚΑΡΑΓΑΣΖ (1999) 233-234. 54 ΠΑΡΑΥΟ (1951). 55 ΘΡΤΛΟ (1951) 1600-1602.

~ 12 ~ πξνβνιή ελφο γθξνηέζθνπ ζεάκαηνο. πλνιηθά - θαηά ηνλ Α. Θξχιν - ην Δ. Θ. παξνπζίαζε κηα απφ ηηο αηζζεηηθφηεξεο ηνπ παξαζηάζεηο θη αζθαιψο ηε δεκηνπξγηθφηεξή ηνπ εξκελεία, παξά ην γεγνλφο φηη ν ζθελνζέηεο θαη νη ζπλεξγάηεο ηνπ, δελ είραλ ηε δπλαηφηεηα λα βαζηζζνχλ ζρεδφλ ζε θακηά πξνεξγαζία πνπ λα έγηλε είηε ζηελ Διιάδα είηε αιινχ. Καηά ζπλέπεηα, δελ κπνξνχζαλ λα κηκεζνχλ, νχηε θαλ λα εκπλεπζζνχλ απφ πξφηππα. Ο Β. Ρψηαο, 56 ραξαθηήξηζε άζιν ηε ζθελνζεζία ηνπ Καξαληηλνχ, ππνζηεξίδνληαο ηαπηφρξνλα πσο ε ζπγθεθξηκέλε παξάζηαζε «ζην ζέαηξν ηεο νδνχ Αγίνπ Κσλζηαληίλνπ, αλέβαζε δηακηάο ην Δζληθφ καο Θέαηξν ζην επίπεδν ησλ εζληθψλ παξαδφζεσλ θη επηδηψμεσλ». Δλψ ν αξζξνγξάθνο Υαηδ. 57 ηνπ πεξηνδηθνχ Νέα Δζηία εμέθξαζε ηελ άπνςε φηη ην Δ. Θ. έδσζε κηα ηέιεηα παξάζηαζε, θπξίσο γηαηί κέζα απφ ηα πξνζσπεία θαη ηηο παξακνξθσηηθέο θηλήζεηο ησλ ππνθξηηψλ, ν ζθελνζέηεο θαηφξζσζε λα παξνπζηάζεη, κε αηζζεηηθφ ηξφπν, ην άζρεκν θαη ην ηεξαηψδεο γεγνλφο πνπ καο βνεζά, φηαλ ρξεηάδεηαη, λα εθηηκήζνπκε ην «σξαίν θαη ην πςειφ». Ο Αηκ. Υνπξκνχδηνο, 58 ζεψξεζε φηη ε παξάζηαζε ησλ Νεθειώλ απφ ην Δ.Θ. ήηαλ κηα απξνζρεκάηηζηε απνηπρία, έλα αηπρέο πείξακα πνπ δελ ζα έπξεπε λα επαλαιεθζεί, παξφιν πνπ θαη ν ίδηνο ήηαλ ζηελ εηζεγεηηθή νκάδα ηνπ εγρεηξήκαηνο. χκθσλα κε ηνλ θξηηηθφ, ζε κηα ζχγρξνλε παξάζηαζε αηηηθήο θσκσδίαο, νη ζεαηέο ήηαλ αδχλαην λα θαηαλνήζνπλ ηηο αλαθνξέο ζε πξφζσπα, πξάγκαηα θαη θαηαζηάζεηο ηεο αξραηφηεηαο. Δπηπιένλ - φπσο ππνζηήξημε - ζα έπξεπε λα πεξηθνπνχλ νη βσκνινρίεο, δηφηη δελ βνεζνχζαλ ζηε δεκηνπξγία θσκηθήο αηκφζθαηξαο, δηεξσηψκελνο αλ απηφ ζπλέβαηλε θαηά ηελ αξραηφηεηα. Δμέθξαζε, ηέινο, ηελ άπνςε φηη ν ζχγρξνλνο ζεαηήο δελ ήηαλ ζε ζέζε, νχηε θαλ λνεξά, λα «εκπνηηζζεί» απφ ηνλ δηνλπζηαζκφ ηεο αξραίαο θσκσδίαο, κέζα ζηελ θιεηζηή αίζνπζα ελφο ζχγρξνλνπ ζεάηξνπ. Ο Υ. Δ. Αγγεινκάηεο, 59 ζην ζρφιην ηνπ, εμέθξαζε ηηο ακθηβνιίεο ηνπ αλ φλησο νη αξραίνη εξκήλεπαλ ηελ θσκσδία, κε ηνλ ηξφπν πνπ ζέιεζε λα ηελ εξκελεχζεη ν Καξαληηλφο, ππνζηεξίδνληαο ηαπηφρξνλα φηη ε παξάζηαζε ήηαλ έλαο αλνχζηνο πεηξακαηηζκφο, ν νπνίνο κεηέηξεςε ηελ θσκσδία ζε έλα είδνο «νπεξέηαο θαη Καξαγθηφδε». Σέινο, ζην δηθφ ηνπ ζρφιην ν Ν.Σ. 60 ππνζηήξημε φηη ην θνηλφ αληί λα γειάεη, αηζζαλφηαλ αεδία γηα ηηο βσκνινρίεο, πιήμε γηα ηελ θξχα θαη αλάξκνζηε ζάηηξα θαη ζιίςε γηα ην Δ.Θ. 56 ΡΧΣΑ (1986) 527. 57 ΥΑΣΕ. (1951) 58 ΥΟΤΡΜΟΤΕΗΟ (1951). 59 ΑΓΓΔΛΟΜΑΣΖ (1951). 60 Ν.Σ. (1951).

~ 13 ~ ρεηηθά κε ηελ κεηάθξαζε, ν Καξαληηλφο γηα λα εμππεξεηήζεη ην ζθελνζεηηθφ χθνο ηεο παξάζηαζεο ηνπ, επέιεμε εθείλε ηνπ Κψζηα Βάξλαιε. 61 Γηα ην αθαλζψδεο δήηεκα ηεο κεηάθξαζεο, 62 πνπ πξνέθπςε ήδε απφ ηηο πξψηεο πξνζπάζεηεο αλαβίσζεο ηνπ αξραίνπ δξάκαηνο, ν ζεκαληηθφο λενέιιελαο ινγνηέρλεο ππνζηήξημε 63 φηη ε πνίεζε ηνπ αξηζηνθαληθνχ ιφγνπ ζα πξέπεη λα απνδίδεηαη επίζεο κε πνίεζε, ζε ζθηρηνδεκέλνπο ζηίρνπο, εθφζνλ ην αξραίν δξάκα απεπζχλεηαη ζε αθξναηέο θαη φρη ζε αλαγλψζηεο. Ο πνηεηήο ινηπφλ, απέδσζε ην θείκελν ηνπ αξραίνπ θσκηθνχ ζε γιψζζα δεκνηηθή, κε ξπζκφ, κνπζηθφηεηα, λνεκαηηθή πχθλσζε, πξνζπαζψληαο λα απνδψζεη, θαηά ην δπλαηφλ, ηε ζαηηξηθή δηάζεζε ηνπ έξγνπ. ηνπο ζη. 263 64 θ.ε. ηνπ αξραίνπ θεηκέλνπ ρξεζηκνπνίεζε αλάπαηζηνπο γηα λα ηνλίζεη ην θσκηθφ, πνκπψδεο χθνο ηνπ σθξάηε, θαηά ηελ πξψηε ηνπ εκθάληζε πάλσ ζηε «κεραλή». Σνπο ζη. 331-339 65 ηνπ αξραίνπ θεηκέλνπ, φπνπ ν σθξάηεο ππνζηήξηδε φηη νη Νεθέιεο δίλνπλ «ηξνθή» ζηνπο ζνθηζηέο θαη ζηνπο 1351 66 θ.ε. φπνπ ν ηξεςηάδεο πεξηγξάθεη ηνλ μπινδαξκφ ηνπ απφ ηνλ γην ηνπ, Φεηδηππίδε, ν πνηεηήο ηνπο απέδσζε ζε ηακβηθνχο δεθαπεληαζχιιαβνπο, παξαπέκπνληαο πξνθαλψο- κε ζθσπηηθή δηάζεζε - ζην δεκνηηθφ ηξαγνχδη θαη ηηο παξαινγέο. Ζ κεηάθξαζε ηνπ Βάξλαιε, ζχκθσλα κε ηνλ Καξαγάηζε, 67 δηέζεηε πςειή ζεαηξηθή ελάξγεηα θαη ινγνηερληθή πνηφηεηα. πσο αθξηβψο δηαπίζησζε θαη ν Παξάζρνο, 68 ν νπνίνο επί πιένλ, επεζήκαλε ηνλ επηδέμην ηξφπν κε ηνλ νπνίν ν κεηαθξαζηήο κεηξίαζε ην βσκνινρηθφ ζηνηρείν αληί λα ην πεξηθφςεη επλνπρίδνληαο ην θείκελν. πσο ππνζηήξημε ν Θξχινο, 69 ε κεηάθξαζε κε ην παξαζηαηηθφ ηεο ιεμηιφγην έδεημε φηη έγηλε κε θέθη θαη έκπλεπζε, ελψ ν Ρψηαο 70 ηε ραξαθηήξηζε αξηζηνπξγεκαηηθή γηαηί θαηάθεξε λα δσληαλέςεη ην έξγν δίλνληάο ηνπ λέα πλνή. Αληίζεηα, ν Αγγεινκάηεο 71 ηε ζεψξεζε «ειεεηλή», επηθξίλνληαο ην Δ. Θ. γηα ηελ αλάζεζή ηεο ζε 61 ΒΑΡΝΑΛΖ (1998). Δπεηδή ππάξρεη κεγάιε ρξνληθή απφζηαζε απφ ηελ παξάζηαζε ηνπ έξγνπ (1951), κέρξη ηελ ζπγθεθξηκέλε έθδνζε ηεο κεηάθξαζεο (1998) θαη ειιείςεη εγγξαθήο ηεο παξάζηαζεο ζε νπηηθναθνπζηηθφ κέζν, δελ είκαζηε ζε ζέζε λα γλσξίδνπκε ζε πνην βαζκφ ην θείκελν ηεο έθδνζεο, αληηπξνζσπεχεη ην θείκελν πνπ «αθνχζηεθε» θαηά ηε ζπγθεθξηκέλε παξάζηαζε θαη ηηο φπνηεο αιιαγέο λα έθαλε ελδερνκέλσο ν πνηεηήο κέρξη ην ζάλαηφ ηνπ ην 1974. 62 Γηα ην πξφβιεκα ηεο κεηάθξαζεο ηνπ Αξηζηνθάλε βι. επίζεο: ΖΦΑΚΖ (1985). 63 ΒΑΡΝΑΛΖ (1998) 8. 64 Ό.π., 31 θ.ε. 65 Ό.π., 35. 66 Ό.π., 113. 67 ΚΑΡΑΓΑΣΖ (1999) 233. 68 ΠΑΡΑΥΟ (1951). 69 ΘΡΤΛΟ (1951). 70 ΡΧΣΑ (1986) 527. 71 ΑΓΓΔΛΟΜΑΣΖ (1951).

~ 14 ~ έλαλ θνκκνπληζηή, πνπ ήηαλ εληειψο μέλνο πξνο ην αξραίν ειιεληθφ πλεχκα, ν νπνίνο κάιηζηα δελ δίζηαζε λα ρξεζηκνπνηήζεη ηνπξθηθέο ιέμεηο. Αλαθνξηθά κε ηε ζθελνγξαθία, ν Νίθνο Υαηδεθπξηάθνο Γθίθαο 72 ζπκθψλεζε απφιπηα κε ην ζθελνζέηε φηη έξεπε λα επηρεηξεζεί κηα επηζηξνθή ζηνλ αξραίν ηξφπν δηδαζθαιίαο ηνπ έξγνπ, θπξίσο φζνλ αθνξά ηα ζθεληθά θαη ηα θνζηνχκηα. Σν ζθεληθφ αλαπαξηζηνχζε αξηζηεξά ηε ζρνιή ηνπ σθξάηε θαη δεμηά ην ζπίηη ηνπ ηξεςηάδε, 73 ζπκίδνληαο ηα ράξηηλα αξρηηεθηνλήκαηα ηνπ Θεάηξνπ θηώλ. Καη ηα δχν νηθήκαηα ήηαλ εκθαλψο επεξεαζκέλα απφ ηηο αγγεηνγξαθίεο θαη ηα αζελατθά λενθιαζηθά. Πνιιά απφ ηα αξρηηεθηνληθά ηνπο κέιε, φπσο νη θίνλεο θαη ηα αθξνθέξακα, είηε πξνζηέζεθαλ δσγξαθηθά, είηε θαηαζθεπάζηεθαλ απφ ληεθνππαξηζκέλν ραξηφλη - κηα αθφκε ηερληθή απφ ην ζέαηξν ζθηψλ. Αλάκεζα απφ ηα δχν θηίζκαηα ππήξραλ ζάκλνη θαη δέληξα θαη πίζσ απφ απηά πξνβαιιφηαλ ε σο θφλην ε ζάιαζζα. Σν ζθεληθφ ζπκπιήξσλαλ δηάζπαξηα ζχλλεθα δσγξαθηζηά θαη κηα αηψξα θάησ απφ ην ππφζηεγν ηεο εηζφδνπ ηεο ζρνιήο ηνπ σθξάηε. Σέινο ηα ζθαινπάηηα, ηφζν κπξνζηά απφ ηηο εηζφδνπο ησλ δχν νηθεκάησλ, φζν θαη θαηά κήθνο ηεο ζθελήο, ρξήζηκα γηα ηε δεκηνπξγία δηαθνξεηηθψλ επηπέδσλ δξάζεο, ζα κπνξνχζαλ λα εληζρχνπλ ηηο εληππψζεηο ησλ νξρεζηηθψλ θαη ππνθξηηηθψλ ζρεκάησλ. Ο Καξαγάηζεο 74 παξνκνίαζε ηε ζθελνγξαθία ηνπ Υαηδεθπξηάθνπ - Γθίθα κε «πίλαθα πςειήο ηέρλεο, πξσηνθαλή ζηελ ηζηνξία ηνπ ειιεληθνχ, ίζσο θαη ηνπ παγθφζκηνπ ζεάηξνπ». Ο Ρψηαο 75 ππνζηήξημε φηη ν ζθελνγξάθνο μεθίλεζε απφ ηε ζσζηή νπηηθή αξρή δίλνληαο κηα θαζνιηθή φςε, θξνληίδνληαο ηαπηφρξνλα ηα επί κέξνπο ζθελνγξαθηθά ζηνηρεία - αξκνληθά ζπληαηξηαζκέλα κεηαμχ ηνπο - λα δηεπθνιχλνπλ ηε ζθεληθή δξάζε. Χζηφζν, γηλφηαλ αηζζεηή θάπνηα ζηελφηεηα ηνπ ρψξνπ, πνπ δπζθφιεπε ηελ ειεπζεξία ηεο θίλεζεο ησλ εζνπνηψλ, γεγνλφο πνπ - θαηά ηνλ θξηηηθφ - πξέπεη λα απνθεχγεηαη ζηελ θσκσδία. Γηα ηα θνζηνχκηα 76 ηεξήζεθαλ φιεο νη αξρέο ηεο αηηηθήο θσκσδίαο, φπσο είλαη γλσζηέο κέζα απφ ηηο αξραίεο πεγέο. 77 ινη νη πξσηαγσληζηέο θνξνχζαλ παξαθνπζθσκέλν ζσκάηην θαη απφ πάλσ καθξχ ρηηψλα θαη ηκάηην, δηαλζηζκέλα κε κπνξληνχξεο αξραηνειιεληθψλ κνηίβσλ. 78 Οη καζεηέο ηνπ σθξάηε, γηα λα δείρλνπλ ηαιαηπσξεκέλνη θαη αδχλακνη, θνξνχζαλ εθαξκνζηφ 72 ΚΟΝΣΟΓΗΧΡΓΖ (2000) 92-94. 73 Βι. ΠΑΡΑΡΣΖΜΑ, Δηθ. 2, 3. 74 ΚΑΡΑΓΑΣΖ (1999) 235. 75 ΡΧΣΑ (1986) 525. 76 Ο Γθίθαο αληηκεηψπηζε πνιιέο δπζθνιίεο ψζπνπ λα πείζεη ηνπο εζνπνηνχο γηα ηελ αμία ηεο ζπγθεθξηκέλεο πξφηαζεο. Σα παξαγεκίζκαηα ζηα θνζηνχκηα δπζθφιεπαλ ηηο θηλήζεηο ηνπο θαη έπξεπε λα πξνζαξκφζνπλ ηελ θηλεζηνινγηθή ηνπο ζπκπεξηθνξά ζε απηά. Σν ίδην ζπλέβε θαη κε ηα πξνζσπεία, πνπ επίζεο ηνπο δπζθφιεπαλ ιφγσ ηνπ κεγάινπ ηνπο φγθνπ. ΚΟΝΣΟΓΗΧΡΓΖ (2000) 94. 77 Πνιχηηκεο πιεξνθνξίεο γηα ηελ φςε ησλ αξραίσλ ππνθξηηψλ θσκσδίαο ζην: WEBSTER (1978). 78 Βι. ΠΑΡΑΡΣΖΜΑ Δηθ. 1.

~ 15 ~ ζσκάηην, ηπιηγκέλνη κφλν κε ην ηκάηην ηνπο. Σέινο νη Νεθέιεο θνξνχζαλ πινχζην καθξχ θφξεκα, πνπ έθαλε αλαδίπισζε ζην χςνο ησλ γνλάησλ 79 ζπκίδνληαο ζχλλεθν απφ πάλσ θνληφ πηπρσηφ ηκάηην, ελψ ζηελ πιάηε ηνπο έθεξαλ θηεξά. Σα πξνζσπεία πνχ θηινηέρλεζε ε γιχπηξηα Ησάλλα πεηέξε, δεκηνπξγήζεθαλ πάλσ ζηα αξραία πξφηππα, 80 κε γθξνηέζθα θπζηνγλσκία, 81 ε νπνία απνζθνπνχζε ζηελ αλάπιαζε ηεο αξηζηνθαληθήο αηκφζθαηξαο. Σα πνιχ σξαία θνζηνχκηα, γηα ηνλ Καξαγάηζε 82 ζπκπιήξσλαλ αξκνληθά ηε ζθελνγξαθία, ελψ κεξηθά απφ ηα πξνζσπεία ήηαλ ππεξβνιηθά θαη ραινχζαλ ηελ αμηνζαχκαζηε αξκνλία ηνπ ζπλφινπ. Χζηφζν - θαηά ηνλ θξηηηθφ - εθείλν ηνπ Άδηθνπ Λφγνπ ήηαλ αξηζηνπξγεκαηηθφ, γηαηί παξνπζίαδε έλα κείγκα εμππλάδαο θαη θαθεληξέρεηαο. Ο Παξάζρνο 83 εμέθξαζε ηηο επηθπιάμεηο ηνπ γηα ηελ αηζζεηηθή ηεο ζθεπήο θαη ησλ ελδπκάησλ, επηζεκαίλνληαο πσο, φηαλ γδπλφηαλ ν ηξεςηάδεο γηα λα κπεη ζην δηδαζθαιείν, ηα εμνγθψκαηα θαη νη πηπρέο ηνπ πθάζκαηνο, πνπ ππνηίζεηαη φηη αλαπαξηζηνχζε ην δέξκα ηνπ, δελ έδηλαλ θσκηθή εληχπσζε, πξάγκα πνπ ίζρπε θαη γηα ηελ ηζρλφηεηα ησλ καζεηψλ ηνπ σθξάηε, ε νπνία ιηγφηεξν ηνληζκέλε, ζα έκελε ζηα φξηα ηνπ θσκηθνχ. Ο Ρψηαο 84 ππνζηήξημε φηη ηα θνζηνχκηα θαη ηα πξνζσπεία δελ έθηαζαλ ζηελ απαηηνχκελε ηειεηφηεηα, επεηδή ε εθηέιεζή ηνπο πζηέξεζε σο πξνο ηελ επηδίσμε ηνπ ζρεδίνπ, ιφγσ ηνπ κηθξνχ δπζαλάινγνπ ρψξνπ, ηεο αδπλακίαο ησλ πιηθψλ θαηαζθεπήο θαη ηεο αδπλακίαο ησλ ππνθξηηψλ. Ο Υνπξκνχδηνο 85 ζα πξνηηκνχζε λα κελ ππήξραλ ηα πξνζσπεία πνπ ζρεδίαζε ν Γθίθαο, ηα νπνία γηα ηνλ Ν.Σ. 86 «καζθάξεπαλ θαη γεινηνπνηνχζαλ φρη ηα πξφζσπα ηνπ έξγνπ, αιιά ηνλ άηπρν Αξηζηνθάλε». Γηα ηε κνπζηθή ηεο παξάζηαζεο, ε νπνία ζχκθσλα κε ηνλ ζθελνζέηε έπξεπε λα είλαη απιή, κνλφθσλε, κε εληειψο πεξηνξηζκέλε έθηαζε, φζε ζα ρξεηαδφηαλε, θπξίσο γηα λα ππνζηεξηρηεί ν ιφγνο θαη λα ππνγξακκηζζνχλ ηα κειηθά ηνπ ζηνηρεία, πξνβάιινληαο ηελ θαζαξφηεηα ηεο κνξθήο ηνπο, 87 επηιέρηεθε ν Γ. Καδάζνγινπ. 88 χκθσλα κε ηνλ Καξαγάηζε, 89 ν Καδάζνγινπ, 79 Ό.π., Δηθ. 2. 80 Βι. WEBSTER (1978). 81 Βι. θσηνγξαθία εμσθχιινπ. 82 ΚΑΡΑΓΑΣΖ (1999) 235. 83 ΠΑΡΑΥΟ (1951). 84 ΡΧΣΑ (1986) 525-526. 85 ΥΟΤΡΜΟΤΕΗΟ (1951). 86 Ν.Σ. (1951). 87 ΚΑΡΑΝΣΗΝΟ (1951). 88 Αμηφινγνο ζπλζέηεο ηεο Δζληθήο Μνπζηθήο ρνιήο, ν νπνίνο ζηηο Γειθηθέο Δνξηέο ηνπ 1930 ελνξρήζηξσζε ηε κνπζηθή ηνπ Κ. Φάρνπ. πλέζεζε, επίζεο, ζθεληθή κνπζηθή, έξγα γηα νξρήζηξα, κνπζηθή δσκαηίνπ, ρνξνγξαθηθά έξγα, ηξαγνχδηα γηα θσλή θαη πηάλν. Βι. ΚΑΛΟΓΔΡΟΠΟΤΛΟ (2001). 89 ΚΑΡΑΓΑΣΖ (1999) 235.

~ 16 ~ ζπλζέηεο κε επξεκαηηθφηεηα θαη θαληαζία, ζπλέζεζε πάλσ ζην δχζθνιν κεηξηθψο θείκελν κνπζηθή πξαγκαηηθή «θη φρη ςαικσδίεο Δξπζξνδέξκσλ ηεο Αξηδφλαο». Ο Παξάζρνο 90 ππνζηήξημε φηη ε κνλνθσληθή κνπζηθή ηνπ Καδάζνγινπ, αθνπγφηαλ επράξηζηα, θαη εθ φζνλ δελ πήξε ζηνηρεία ή ην γεληθφηεξν ρξψκα απφ ην δεκνηηθφ ηξαγνχδη, ηε ζεψξεζε σο θαηάιιειε ιχζε γηα ην αξραίν δξάκα. Δλψ γηα ηνλ Ρψηα 91 ήηαλ «πνιχ βαξηά θη απφβιεςε κάιινλ ζηνλ εαπηφ ηεο» πηέδνληαο θαη ζηξεβιψλνληαο ηνπο ξπζκνχο ηνπ ιφγνπ. Καηά ηελ Αι. Λαιανχλε, 92 ν Καδάζνγινπ, πνπ αλέιαβε ηελ ζνβαξή απνζηνιή λα γξάςεη κνπζηθή γηα ηηο Νεθέιεο ηνπ Δ.Θ., πέηπρε φζν θαλέλαο άιινο κέρξη ηφηε λα βξεη ην κπζηηθφ θαη λα γξάςεη κηα κνπζηθή απιή, γξακκηθή, απφιπηα πεξηνξηζκέλε ζηα δεδνκέλα ηεο κνλνθσλίαο θαη ηεο ειιεληθήο ιηηφηεηαο, απφιπηα ηαηξηαζηή ζην πλεχκα ηνπ Αξηζηνθάλε, γεκάηε έκπλεπζε, θέθη θαη ρηνχκνξ. Γελ ρξεζηκνπνίεζε παξά έλα θιαξίλν, έλα θιάνπην, έλα θαγθφην, ηελ θιαζζηθή άξπα θαη ην ηχκπαλν, δίλνληαο ηδηαίηεξε πξνζνρή ζην κέηξν θαη ηελ πξνζσδία. Ζ κνπζηθή ηνπ - ζχκθσλα κε ηε κνπζηθνθξηηηθφ - αθνινχζεζε κε αθξίβεηα ηηο θξάζεηο θαη ηνλ ηνληζκφ ηεο θάζε ιέμεο, ζαλ θάηη ην απφιπηα θπζηθφ, ρσξίο πνπζελά λα ζθεπάδεη ή λα ζπάεη ην ιφγν, αιιά θαη κε άπεηξε πνηθηιία. Αληίζεηα ν Γ. Υακνπδφπνπινο, 93 ππνζηήξημε φηη ε απφπεηξα ηνπ Καδάζνγινπ δελ ήηαλ επηηπρεκέλε. Παξφιν πνπ ν ζπλζέηεο επεδίσμε, θνηηάδνληαο απφ ηε ζχγρξνλε ζθνπηά νξηζκέλα πξάγκαηα, λα δηαηεξήζεη κηαλ αηκφζθαηξα αλάινγε κε εθείλε ηεο αξραίαο κνπζηθήο, εηδηθφηεξα ζην ζέαηξν, ε κνπζηθή ηνπ ήηαλ θησρή ζε παικφ θαη πλνή, κε ηηο αιιαγέο κνπζηθψλ δηαζηεκάησλ, ζρεδφλ ζε θάζε ζπιιαβή, λα αδπλαηνχλ λα δεκηνπξγήζνπλ κηα κεισδία κε ςπρνινγηθφ θαη αηζζεηηθφ πεξηερφκελν, κε αιεζηλή θίλεζε θαη δσή. Γηα ηελ φξρεζε ηνπ Υνξνχ, ε νπνία ραξαθηεξίδεηαη απφ ην χθνο ηνπ θφξδαθα, πνπ είλαη ζπλπθαζκέλνο κε ηε κνξθή ηεο αξραίαο θσκσδίαο, ν ζθελνζέηεο ζέιεζε λα πεξηνξηζηεί ζηε ζρεκαηηθή θπξίσο ππνγξάκκηζε ηνπ ιεθηηθνχ κέινπο θαη λα κηκεζεί φπνπ ρξεηαδφηαλε ηα ζρήκαηα ηεο ηξαγσδίαο, απφ ηα νπνία επεξεάζηεθε ή ήζειε λα παξσδήζεη ν θσκηθφο πνηεηήο. 94 Ο Υνξφο ζχκθσλα κε ηελ θξηηηθή ηνπ Καξαγάηζε 95 απαξηηδφηαλ απφ θνπέιεο πνπ ήμεξαλ λα ρνξεχνπλ θαη λα ηξαγνπδνχλ θαη ήηαλ πνηνηηθά αλψηεξνο απφ ην Υνξφ ηεο Λπζηζηξάηεο. 96 Ζ ρνξνγξαθία, πνπ ήηαλ βαζηζκέλε ζηηο θηλήζεηο ηνπ θφξδαθα, δελ βξηζθφηαλ πνιχ καθξηά απφ ηε 90 ΠΑΡΑΥΟ (1951). 91 ΡΧΣΑ (1986) 525. 92 ΛΑΛΑΟΤΝΖ (1951). 93 ΥΑΜΟΤΓΟΠΟΤΛΟ (1951). 94 ΚΑΡΑΝΣΗΝΟ (1951). 95 ΚΑΡΑΓΑΣΖ (1999) 234-235. 96 Σνπ Καξδή.

~ 17 ~ δένπζα ειιεληθή αηκφζθαηξα. Ο Παξάζρνο 97 εμέθξαζε επηθπιάμεηο γηα ηηο απφηνκεο θαη θνξδαθίδνπζεο θηλήζεηο ηνπ Υνξνχ, παξφιν πνπ ε αλάπηπμή ηνπ ζην ρψξν είρε άλεζε θαη ξπζκφ. Γηα ηνπο εζνπνηνχο 98 ν Καξαγάηζεο 99 ππνζηήξημε φηη δηδάρηεθαλ ηνπο ξφινπο ηνπο κε ηξφπν εγθεθαιηθφ. Απηφ είρε ζαλ απνηέιεζκα πεξηζζφηεξν λα απαγγέιινπλ, παξά λα παίδνπλ. Σν θσκηθφ ζηνηρείν φρη κφλνλ δελ πήξε ηε δένπζα αλαγιπθηθφηεηα, αιιά νχηε θαλ ππνγξακκίζζεθε. Δπί πιένλ - θαηά ηνλ θξηηηθφ - νη εζνπνηνί, θπξηαξρεκέλνη απφ θάπνηνλ θαθψο ελλννχκελν πνπξηηαληζκφ, φρη κφλνλ δελ εξκήλεπαλ ηνπο ξφινπο ηνπο, αιιά απήγγεηιαλ ηηο αξηζηνθάλεηεο ηνικεξφηεηεο άθεθα θαη βηαζηηθά, ζαλ λα δηεθπεξαίσλαλ θάπνην αληαξφ θαζήθνλ. Απηφ ην ζνβαξφ κεηνλέθηεκα ηεο παξάζηαζεο επηβάξπλε θαη ε αζάθεηα ηνπ ιφγνπ, πνπ - θαηά πάζα πηζαλφηεηα - νθεηιφηαλ ζηελ ειαηησκαηηθή, απφ ηερληθή άπνςε, θαηαζθεπή ησλ πξνζσπείσλ. Έηζη, ε θσλή ησλ ππνθξηηψλ έβγαηλε κέζα απφ ην πξνζσπείν κνπληή, παξακνξθσκέλε, άλαξζξε θαη ζε κεγάιν βαζκφ αθαηαλφεηε. πλερίδνληαο ν θξηηηθφο ππνζηήξημε φηη φινη έπαημαλ φζν κπνξνχζαλ θαιχηεξα, κέζα ζηελ αηκφζθαηξα πνπ δεκηνχξγεζε ν ζθελνζέηεο. Μνλάρα «ν Σάθεο Γαιαλφο μεπέξαζε ηε κέζε ζηάζκε θη αλέβεθε ζε πςειφηεξεο ζθαίξεο δεκηνπξγίαο». Ο Παξάζρνο 100 εμέθξαζε ηελ άπνςε φηη ν Υ. Νέδεξ, πνπ εξκήλεπζε ηνλ ηξεςηάδε, αλέγξαςε άιιε κηα επηηπρία ζην ελεξγεηηθφ ηνπ, ελψ απφ ηνπο ππφινηπνπο εζνπνηνχο μερψξηζε ηνλ Σ. Γαιαλφ, ηνλ Η. Απισλίηε, ηνλ Η. Μαξίλν ζην ξφιν ηνπ Φεηδηππίδε θαη ηνλ Μ. Καινγηάλλε πνπ έπαημε ηνλ Γίθαην Λφγν κε ηε δένπζα θηλεζηνινγηθή έθθξαζε, φπσο αθξηβψο ην απαηηεί ε θσκσδία. Ο Ρψηαο, 101 ηέινο, μερψξηζε απφ φινπο ηνλ Υξ. Νέδεξ, ν νπνίνο ράξε ζηελ θαιιηηερληθή ηνπ επζπλεηδεζία, πνπ έθηαλε σο ηελ απηνζπζία, θαηφξζσζε απηνζρεδηάδνληαο λα παίμεη, θαη φρη κφλν λα θπθινθνξεί θαη λα ιέεη ηα ιφγηα ηνπ, φπσο έθαλαλ νη πεξηζζφηεξνη ζπλάδειθνί ηνπ, λεθξψλνληαο έηζη ηελ έθθξαζε ηεο ζθεληθήο δξάζεο. Απφ απηνχο ζα κπνξνχζε, ίζσο, λα εμαηξεζεί ν Σ. Γαιαλφο, 102 αλ ήηαλ πην «θαζαξέο νη γξακκέο ηνπ» ζην κηθξφ αιιά ζπνπδαίν ηνπ ξφιν. Γηα ηελ εξκελεπηηθή αδπλακία ησλ εζνπνηψλ, ν Ρψηαο αλαγλψξηζε σο ειαθξπληηθφ ην γεγνλφο φηη ε ππνθξηηηθή ηέρλε ζηα έξγα ηεο αξραίαο θσκσδίαο ήηαλ λέα γη απηνχο θαη δελ ήηαλ δπλαηφ λα καζεπηεί απφ ηε κηα κέξα ζηελ άιιε. 97 ΠΑΡΑΥΟ (1951). 98 Γηα ηηο δηαλνκέο θαη ηνπο ζπληειεζηέο ησλ παξαζηάζεσλ βι. ΠΑΡΑΡΣΖΜΑ. 99 ΚΑΡΑΓΑΣΖ (1999) 234-235. 100 ΠΑΡΑΥΟ (1951). 101 ΡΧΣΑ (1986) 526-527. 102 ην ξφιν ηνπ Άδηθνπ Λφγνπ.

~ 18 ~ IV. 1970, Α. ΟΛΟΜΟ. Μεηά ηελ είζνδν ηνπ Αξηζηνθάλε ην 1951 ζην Δ. Θ., ε «θσλή» ηνπ αξραίνπ θσκηθνχ μαλαθνχζηεθε ζηελ Κξαηηθή θελή κεηά απφ κηα πεληαεηία. Σν πείξακα ησλ Νεθειώλ ραξαθηεξίζηεθε απνγνεηεπηηθφ θαη αηπρέο 103 θαη δελ επαλαιήθζεθε θαηά ηε δηάξθεηα ηεο ζεηείαο ηνπ Θενηνθά. Δλ ησ κεηαμχ, ην ζχλδξνκν «πνιηηηθήο ζπγγέλεηαο» μαλαρηχπεζε (βι. ζεκ. 43). Οη εθινγέο ηνπ Ννεκβξίνπ ηνπ 1952 έθεξαλ ζηελ εμνπζία ηνλ ζηξαηάξρε Παπάγν. Καηά ζπλέπεηα, ε θεληξναξηζηεξή παξάηαμε απνρψξεζε θαη εγθαηαζηάζεθε ζηελ εμνπζία ε δεμηά. πσο ήηαλε αλακελφκελν, απηή ε αιιαγή ζπκπαξέζπξε θαη ηελ εγεζία ηνπ Δζληθνχ. Έηζη ινηπφλ ν Γ. Ρνληήξεο αληηθαηέζηεζε γηα κηα αθφκε θνξά ηνλ Γ. Θενηνθά. Απηή έκειε λα είλαη θαη ε ηειεπηαία ζεηεία ηνπ Ρνληήξε ζην Δζληθφ, ε νπνία δηήξθεζε κέρξη ην 1955. Ο Καξαληηλφο απνκαθξχλζεθε θη απηφο απφ ηε ζέζε ηνπ κφληκνπ ζθελνζέηε, αθνχ αλήθε ζην ζηελφ πεξηβάιινλ ηνπ Θενηνθά. 104 Ο Ρνληήξεο κε ηελ επηζηξνθή ηνπ ζην Δζληθφ αθηεξψζεθε θαη πάιη, νινθιεξσηηθά, ζηελ ηξαγσδία. Ζ αηηηθή θσκσδία θαίλεηαη πσο δελ ήηαλ ζηηο πξνηεξαηφηεηεο ηνπ, αθνχ δελ αλέβαζε πνηέ Αξηζηνθάλε. 105 Οχηε επηρείξεζε λα επαλαιάβεη ην πείξακα ηνπ 1951, αλαζέηνληαο ζθελνζεζία αξηζηνθαληθήο θσκσδίαο ζε θάπνηνλ απφ ηνπο κφληκνπο, εθείλε ηελ επνρή, ζθελνζέηεο ηνπ Δ.Θ. Παξφιν πνπ ν λένο δηεπζπληήο θξάηεζε ηνλ νινκφ σο κφληκν ζθελνζέηε ηνπ Θεάηξνπ, νη απφςεηο ηνπ δεχηεξνπ γηα ηελ θσκσδία δελ θαηέζηε δπλαηφ λα εθαξκνζηνχλ παξά κφλν κε ηελ έιεπζε ηνπ επφκελνπ δηεπζπληή ηνπ Δ.Θ., Αηκίιηνπ Υνπξκνχδηνπ 106 ην 1955. Σελ επφκελε ρξνληά ινηπφλ (1956) έγηλε ε επαλεθθίλεζε ηεο 103 ΥΟΤΡΜΟΤΕΖ (1978) 307. 104 χκθσλα κε ηνλ ΚΑΝΑΚΖ (1999) 111, ήηαλ ζηελνί θίινη. 105 Παξφιν πνπ, φπσο αλαθέξεη ζηελ απηνβηνγξαθία ηνπ, κεηέθξαζε Αξηζηνθάλε κε ζθνπφ λα ηνλ παξνπζηάζεη, αλαζέηνληαο κάιηζηα ζηε ρνξνγξάθν Λνπθία «λα πξνεηνηκάζεη ηνλ Υνξφ γηα έλα άξηην επίηεπγκα, ρσξίο φκσο λα αλαθέξεη ζε θαλέλαλ ηίπνηα, γηα λα κε ζπεχζνπλ άιινη αλίδενη, ηζαξιαηάλνη λα παξνπζηάζνπλ πξσηχηεξα Αξηζηνθάλε». ΡΟΝΣΖΡΖ (2000) 136-137. 106 Ο νπνίνο ζε θείκελφ ηνπ κεηά πεξίπνπ δέθα ρξνληά δήισζε ραξαθηεξηζηηθά: «Πξέπεη λα νκνινγήζσ πσο έπεηηα απφ ην απνγνεηεπηηθφηαην αηπρέο πείξακα ησλ Νεθειώλ ζηε ζθελή ηνπ Δζληθνχ ηνλ Ννέκβξην ηνπ 1951- ε κεηάθξαζε θαη ε παξάζηαζε είραλ θξνληίζεη λα παξακείλνπλ πηζηέο ζην θείκελν- είρα θαηαιήμεη ζην ζπκπέξαζκα πσο ν Αξηζηνθάλεο έπξεπε λα κείλε ν κέγαο δεζκψηεο ηεο επνρήο ηνπ. Να ηνλ ραηξφκαζηε ζην βηβιίν, αιιά λα κε ξηςνθηλδπλεχνπκε καδί ηνπ ζην ζέαηξν. Ο Αξηζηνθάλεο δελ κπνξεί λα παίδεηαη αθέξαηνο. Οη βσκνινρίεο ηνπ ζήκεξα ελνρινχλ. (Καη ε παξάζηαζε ησλ Νεθειώλ έδεημε πφζν πξάγκαηη ελνρινχζαλ). Δπίζηεπα πσο ε δηαζθεπή - [ ] απηή πνπ ζα έπξεπε λα δπγηάδεη κε πνιιή επηθχιαμε ηη ζα έπξεπε λα παξαιείςε θαη ηη ζα έπξεπε ελδερνκέλσο λα πξνζζέζε κε πνιιή πξνζήισζε πξνο ην αξηζηνθαληθφ πλεχκα [ ]- επηβαιιφηαλ, αλ ζέιακε νπσζδήπνηε λα κελ αθίζνπκε ζηε λάξθε ην εμαίζην ηνχην πλεχκα πνπ έδηλε κηαλ άιιε φςε ηνπ ρξπζνχ αηψλα ηεο ηξαγσδίαο. Απηέο ηηο αληηιήςεηο κνπ ηηο αλαζεψξεζα ξηδηθά φηαλ βξέζεθα ζηελ αλάγθε λ αληηκεησπίζσ ππεχζπλα ηηο ζθελνζεηηθέο πξσηνβνπιίεο ηνπ θίινπ κνπ Αιέμε νινκνχ. Ο νινκφο έδεημε ζ φινπο καο, πξψηα κε ηηο Δθθιεζηάδνπζεο, θαηφπηλ κε ηηο Θεζκνθνξηάδνπζεο θη χζηεξα κε ηε Λπζηζηξάηε πψο ν Αξηζηνθάλεο

~ 19 ~ αξηζηνθαληθήο θσκσδίαο ζην Δ.Θ. κε ηηο Δθθιεζηάδνπζεο, πνπ έκειιε λα είλαη θαη ε πξψηε αξηζηνθαληθή θσκσδία πνπ παξνπζηάζηεθε -ηελ επφκελε ρξνληά (1957) - ζηελ Δπίδαπξν, ζε ζθελνζεζία Αιέμε νινκνχ, ν νπνίνο απφ ην 1956 κέρξη ην 1969 παξνπζίαζε ζην Δ.Θ. ηηο νθηψ απφ ηηο έληεθα ζσδφκελεο θσκσδίεο ηνπ Αξηζηνθάλε. ε απηέο πνπ δελ αλέβαζε, ήηαλ νη Όξληζεο, ηνπο νπνίνπο αλέβαζε ζηελ Ακεξηθή ην 1966, θαηά ηε δηάξθεηα ηεο ηξίρξνλεο απνκάθξπλζεο ηνπ απφ ην Δ.Θ., απφ ην 1965 κέρξη ην 1967. ε απηφ ην ρξνληθφ δηάζηεκα ζην Δ.Θ. αλέβεθε κφλν ν Πινύηνο ζε ζθελνζεζία Λεσλίδα Σξηβηδά. Σν 1965 σο λέα παξαγσγή θαη ηηο επφκελεο δχν ρξνληέο ζε επαλάιεςε. Ο Πινύηνο έκειιε λα είλαη θαη ε κνλαδηθή θσκσδία πνπ δελ αλέβαζε ν νινκφο πνηέ. Σν 1970, δπν ρξφληα κεηά ηελ επάλνδφ ηνπ ζην Δ.Θ. παξνπζίαζε ηηο Νεθέιεο, έλα απφ ηα ηξία έξγα πνπ δελ είρε αθφκε ζθελνζεηήζεη. Δπίζεο, έλα άιιν ζηνηρείν πνπ ζπλεγφξεζε ππέξ ηεο επηινγήο ηεο ζπγθεθξηκέλεο θσκσδίαο ήηαλ ην γεγνλφο φηη δελ δηέζεηε ηελ πνιηηηθή ζάηηξα πνπ ππήξρε ζε άιιεο θσκσδίεο ηνπ Αξηζηνθάλε θαη ε νπνία ζα ελνρινχζε ην θαζεζηψο ηεο ζηξαηησηηθήο ρνχληαο (1967-1974) φπνπ θπξηαξρνχζε - εθηφο ησλ άιισλ - ε απφιπηε ινγνθξηζία. IV.1. Ο ΕΧΝΣΑΝΟ ΑΡΗΣΟΦΑΝΖ ΣΟΤ ΟΛΟΜΟΤ Πξηλ πξνρσξήζνπκε ζηελ κειέηε ησλ Νεθειώλ ηνπ νινκνχ, ζα ήηαλ ρξήζηκν λα γίλεη κία αλαθνξά ζηηο βαζηθέο αξρέο ηεο ζθεληθήο ηνπ πξνζέγγηζεο πάλσ ζηελ αξηζηνθαληθή θσκσδία. Άιισζηε, νη ζθελνζεζίεο ηνπ νινκνχ καδί κε εθείλεο ηνπ Κνπλ ζηνλ Αξηζηνθάλε απνηέιεζαλ ηηο δχν μεθάζαξεο θαη νινθιεξσκέλεο λενειιεληθέο εξκελεπηηθέο ζρνιέο παξαζηάζεσλ αηηηθήο θσκσδίαο. Σηο απφςεηο ηνπ γηα ηελ αλαβίσζε ηνπ Αξηζηνθάλε θαηέγξαςε ν ζθελνζέηεο ην 1961, ζηε κειέηε ηνπ κε ηνλ ραξαθηεξηζηηθφ ηίηιν «Ο Εσληαλφο Αξηζηνθάλεο». 107 Ο νινκφο 108 ινηπφλ, γηα ην πξφβιεκα ηεο ζχγρξνλεο ζθεληθήο πξνζέγγηζεο ηνπ Αξηζηνθάλε πξφηεηλε ηελ αληηθαηάζηαζε ηνπ φξνπ «αλαβίσζε» - πξάγκα αλέθηθην φπσο ππνζηήξημε- κε ηνλ φξν «επηβίσζε». Απέξξηςε ηηο κνπζεηαθέο παξαζηάζεηο ησλ αξηζηνθαληθψλ έξγσλ, παίδεηαη ζην ζέαηξν Παίδεηαη ρσξίο δηαζθεπέο, ρσξίο επηθίλδπλνπο γηα ην πλεχκα ηνπ θεηκέλνπ αθξσηεξηαζκνχο, [ ] ρσξίο ηηο βαλαπζφηεηεο - γηαηί ζήκεξα καο θαίλνληαη πξάγκαηη βαλαπζφηεηεο- ηεο βσκνινρίαο, παξά κε ηε δηαηήξεζε πνπ θαη πνπ θάπνηαο πηπεξάηεο εθθξάζεσο, πάλησο πνιχ πην αζψαο απφ εθείλεο πνπ κπνξνχκε λ αθνχζνπκε θαη ζε κηα ζχγρξνλε θνπβέληα». ΥΟΤΡΜΟΤΕΖ (1978) 307-309.(Γηαηεξήζεθε ε νξζνγξαθία ηνπ ζπληάθηε). 107 χκθσλα κε ηελ Ed. Hall, ε παξαζηαζηνθεληξηθή πξνζέγγηζε ηεο αξηζηνθαληθήο θσκσδίαο ηνπ νινκνχ, καδί κε εθείλε ηνπ Carlo Ferdinando Russo (1962), [Aristofane, Autore di Teatro, αγγιηθή κεη. βι. RUSSO (1994)], ραξαθηεξίζηεθαλ θαηά ηε δεθαεηία ηνπ 1960 ξηδνζπαζηηθά θαηλνθαλείο. HALL (2007) 2. 108 ΟΛΟΜΟ (2009) 395-397.