5. Λόγος, γλώσσα και ομιλία

5. Λόγος, γλώσσα και ομιλία

Στόχοι της γλωσσολογίας Σύμφωνα με τον Saussure, βασικός στόχος της γλωσσολογίας είναι να περιγράψει τις γλωσσικές δομές κάθε γλώσσας με στόχο να διατυπώσει θεωρητικές αρχές κοινές για όλες τις γλώσσες. Έτσι, αντικείμενο μελέτης της γλωσσολογίας αποτελούν όλες οι γλώσσες του κόσμου, άσχετα από τους λαούς που τις μιλούν και όλες οι εκφάνσεις του ανθρώπινου λόγου, άσχετα από την «ορθή» ή κομψή έκφραση.

Λόγος, γλώσσα, ομιλία Για να σχηματίσουμε πιο ολοκληρωμένη εικόνα για το αντικείμενο της γλωσσολογίας, πρέπει να μελετήσουμε τη διάκριση του Saussure ανάμεσα σε λόγο, γλώσσα και ομιλία.

Για να μην παρεξηγούμαστε Στη διεθνή βιβλιογραφία, οι όροι langage, langue και parole χρησιμοποιούνται συνήθως στη γαλλική γλώσσα από την οποία προέρχονται οι αντίστοιχες έννοιες. Στα αγγλικά, συνήθως αναφέρεται μόνο η διάκριση langue/parole, που μεταφράζεται ως language/speech. Στα ελληνικά, άλλοι συγγραφείς μεταφράζουν το γαλλικό langage ως «λόγο» και άλλοι ως «ομιλία».

Λόγος (langage) σύμφωνα με τον Saussure, είναι η γενικότερη έννοια που αντιστοιχεί στην ικανότητα του ανθρώπου να επικοινωνεί προφορικά με τους συνανθρώπους του. Ο λόγος λοιπόν είναι ένα καθολικό (universal) χαρακτηριστικό, που αφορά όλους τους ανθρώπους με τον ίδιο τρόπο. Με τον όρο αυτό αναφερόμαστε στη γλώσσα σαν παγκόσμιο φαινόμενο, που παρουσιάζεται με μεγάλη ποικιλία μορφών, εφόσον κάθε συγκεκριμένη γλώσσα που υπάρχει (ή υπήρξε παλιότερα) αποτελεί μία ειδική εκδήλωσή του.

Γλώσσα (langue) είναι καθένα από τα επιμέρους συστήματα σημείων με τα οποία εκδηλώνεται και πραγματοποιείται η ικανότητα του λόγου. Κάθε γλώσσα είναι ένα συγκεκριμένο σύστημα με το οποίο μία ή περισσότερες ομάδες ανθρώπων: αγγλικά, βιετναμέζικα, γαλλικά, ελληνικά, χίντι Τα συστήματα αυτά αναπτύσσονται μέσα στην κοινωνία και μπορούμε να τα περιγράψουμε ως διαφορετικά σύνολα γραμματικών κανόνων.

Λόγος και γλώσσα Ο λόγος είναι η εγγενής ικανότητα για επικοινωνία η γλώσσα είναι το κοινωνικό προϊόν της ικανότητας για επικοινωνία. Ο λόγος είναι ικανότητα του νου η γλώσσα δημιουργείται μέσω της κοινωνικής συνύπαρξης. Ο λόγος ως ικανότητα είναι δοσμένος η γλώσσα ως σύστημα στοιχείων μαθαίνεται, ή, όπως λέμε στη γλωσσολογία αποκτάται. Βίκτωρ της Aveyron, Γαλλία ~1800 Genie, Los Angeles ~1970

Oμιλία (parole) είναι η εξατομικευμένη διαδικασία κατά την οποία μεταδίδουμε και λαμβάνουμε γλωσσικά μηνύματα. Το προϊόν της ομιλίας είναι συγκεκριμένο: πρόκειται για τη γλωσσική παραγωγή κάθε ατόμου, δηλαδή για τα πραγματικά δεδομένα που προκύπτουν από τη χρήση της γλώσσας, για τις λέξεις και τις προτάσεις το άτομο προφέρει, ακούει, διαβάζει και γράφει. Σημείωση: με την πιο πάνω έννοια, η ομιλία μπορεί να αναφέρεται εξίσου σε προϊόντα του προφορικού και του γραπτού λόγου.

Το «σωσσυρικό παράδοξο» Ονομάζεται έτσι η διαπίστωση ότι, ο μόνος τρόπος για να κατανοήσουμε και να περιγράψουμε τη γλώσσα, που είναι ένα αφηρημένο σύστημα, είναι να μελετήσουμε την ομιλία, το συγκεκριμένο προϊόν του συστήματος. Το παράδοξο βρίσκεται στο γεγονός ότι αντικείμενο μελέτης της γλωσσολογίας δεν είναι η ομιλία, αλλά η γλώσσα. Και όμως, ο γλωσσολόγος δεν μπορεί να καταλήξει στην περιγραφή του συστήματος, των κανόνων μίας γλώσσας, παρά μόνο με βάση την παρατήρηση και την ανάλυση της ομιλίας.

λόγος : καθολικός, πανανθρώπινος γλώσσα : ομαδική, σε επίπεδο κοινότητας ομιλία : ατομική Ο λόγος είναι πανανθρώπινο χαρακτηριστικό της ανθρώπινης συμπεριφοράς, ενώ η γλώσσα αποτελεί κοινωνικό γεγονός. Η γλώσσα είναι κάτι αφηρημένο, ενώ η ομιλία αποτελείται από συγκεκριμένες εκδηλώσεις, που υλοποιούνται από συγκεκριμένα άτομα. Το βασικό χαρακτηριστικό της ομιλίας είναι η υλική της υπόσταση: μπορούμε π.χ. να την ηχογραφήσουμε.

Η σωσσυρική διάκριση γλώσσα/ομιλία μπορεί να παραλληλιστεί με τη διάκριση που καθόρισε ο Chomsky ανάμεσα: στη γλωσσική ικανότητα (linguistic competence), δηλαδή τη γνώση που έχει ο ομιλητής όσον αφορά τους κανόνες μίας γλώσσας και του επιτρέπει να παράγει και να κατανοεί άπειρο αριθμό προτάσεων στη γλώσσα αυτή, και στη γλωσσική συμπεριφορά (linguistic performance), δηλαδή τον τρόπο με τον οποίο ενεργοποιείται η γλωσσική ικανότητα σε πραγματικές συνθήκες για την παραγωγή και την κατανόηση λόγου. Σημείωση: ο όρος linguistic performance έχει μεταφραστεί και ως γλωσσική πλήρωση, πραγμάτωση ή επιτέλεση.

6. Η έννοια της γραμματικής

Γραμματική και γνώση της γλώσσας Κάθε πρόταση που παράγεται, γραπτή ή προφορική, είναι εντελώς νέα ακόμη και αν πρόκειται για επανάληψη. Η γλωσσική ικανότητα επιτρέπει στους ομιλητές μίας γλώσσας να σχηματίζουν και να αναγνωρίζουν λέξεις και προτάσεις. Αυτή η γνώση, που στο μεγαλύτερο μέρος της δεν είναι συνειδητή, αντιστοιχεί στη (νοητική) γραμματική, στην αναπαράσταση του γλωσσικού συστήματος που έχουν οι ομιλητές στον εγκέφαλό τους.

Γραμματική και γνώση της γλώσσας Η ικανότητα των ομιλητών να σχηματίζουν και να αναγνωρίζουν νέες προτάσεις δεν βασίζεται στη διδασκαλία, ούτε έχει σχέση με το γραπτό λόγο: οι φυσικοί ομιλητές μαθαίνουν τη γραμματική της γλώσσας τους μέχρι τα πέντε ή έξι τους χρόνια, δηλαδή πριν αρχίσουν το σχολείο και πριν μάθουν να γράφουν και να διαβάζουν. Πρόκειται για τη διαδικασία που ονομάζουμε κατάκτηση της γλώσσας.

Έχουν όλες οι γλώσσες γραμματική; Η ιδέα ότι υπάρχουν γλώσσες ή διάλεκτοι, που «δεν έχουν γραμματική» προέρχεται από το γεγονός ότι πολλές προφορικές γλώσσες δεν έχουν μελετηθεί και οι κανόνες τους δεν μας είναι γνωστοί. Μπορούμε να αποδείξουμε ότι η αντίληψη αυτή δεν ανταποκρίνεται στην πραγματικότητα αν κατανοήσουμε τι ακριβώς σημαίνει «κανόνας» και τι «γραμματική» - κάτι που μπορούμε να μελετήσουμε με τη βοήθεια παραδειγμάτων από τη δική μας γλώσσα.

Δύο μικρά πειράματα 1. Ποιες λέξεις μπορούμε να σχηματίσουμε με τους φθόγγους [o], [t], [n] και [s] της ελληνικής γλώσσας; 2. Πώς θα σχηματίσουμε τον πληθυντικό; Αυτή είναι μία κέστα Αυτές είναι δύο

Κάθε φυσικός ομιλητής 1. Ξεχωρίζει τις επιτρεπτές (υπαρκτές ή μη) από τις μη επιτρεπτές λέξεις της γλώσσας. Για παράδειγμα, στα ελληνικά, με τα ίδια φωνήματα μπορούμε να σχηματίσουμε: notos, tonos, ontos (υπαρκτές λέξεις)?stono,?οsontos (δυνητικές λέξεις) *snto, *tootn (μη επιτρεπτές λέξεις) 2. Μπορεί να σχηματίσει τους τύπους λέξεων που δεν γνωρίζει, σύμφωνα με κανόνες τους οποίους γνωρίζει και εφαρμόζει: αν του εξηγήσουμε ότι στην Εικόνα 1 βλέπει μία κέστα (ανύπαρκτη λέξη που κατασκευάσαμε ειδικά για το πείραμα), θα μας πει ότι στην Εικόνα 2 βλέπει δύο κέστες. Εικόνα 1 Εικόνα 2

Τι είναι λοιπόν η γραμματική; Νοητική γραμματική: η ασυνείδητη γνώση για τη γλώσσα που διαθέτουν όλοι οι ομιλητές (φθόγγοι της γλώσσας, σημασίες των λέξεων, κανόνες κλίσης, σύνταξη ), χωρίς να την έχουν διδαχτεί και χωρίς απαραίτητα να είναι εγγράμματοι. Περιγραφική γραμματική: το πρότυπο ή η περιγραφή αυτής της εσωτερικευμένης γνώσης που διατυπώνεται από έναν ειδικό (γλωσσολόγο), ύστερα από μελέτη και ανάλυση της γλώσσας.

7. Περιγραφή και ρύθμιση

Όταν γράφεται μία γραμματική ο συγγραφέας της μπορεί να έχει διάφορους στόχους. Αν είναι γλωσσολόγος, θεωρεί ότι η δουλειά του είναι να ανακαλύψει και να αποκαλύψει, αλλά όχι να δημιουργήσει τους κανόνες βάσει των οποίων λειτουργεί μια γλώσσα. Αν είναι φιλόλογος, πιστεύει ότι η δουλειά του είναι να δείξει ποια θεωρεί «σωστή» χρήση της γλώσσας, ακόμη και αν αυτή δεν συνάδει με τις συνήθειες των χρηστών.

Υπάρχουν διάφορες «γραμματικές» η γνώση των ομιλητών για τη γλώσσα (νοητική γραμματική), η περιγραφή της πιο πάνω γνώσης, δηλαδή της γλωσσικής ικανότητας για επιστημονικούς σκοπούς (περιγραφική γραμματική), η περιγραφή της πιο πάνω γνώσης για διδακτικούς σκοπούς (παιδαγωγική ή διδακτική γραμματική), η ερμηνεία της δομής και της λειτουργίας μίας γλώσσας (ερμηνευτική γραμματική).

Ρυθμιστική (ή κανονιστική) γραμματική Είναι η γραμματική που προσπαθεί να ρυθμίσει (και όχι να περιγράψει) τη χρήση της γλώσσας βάσει ενός προτύπου. Το πρότυπο είναι συνήθως η γραπτή (και όχι η προφορική) γλώσσα και μάλιστα στην μορφή που θεωρείται δόκιμη και επίσημη. Τέτοιες γραμματικές δημιουργούνται συχνά όταν τα μέλη μίας κοινωνίας ή κοινωνικής τάξης προσπαθούν να μιμηθούν την ομιλία μίας άλλης κοινωνίας ή κοινωνικής τάξης την οποία θεωρούν «καλύτερη» ή «ανώτερη».

Αδυναμίες της ρυθμιστικής γραμματικής Η ρυθμιστική γραμματική είναι χρήσιμη για την τυποποίηση της γλώσσας. Αρνείται όμως την ισότητα των γλωσσών και και την έννοια της εξέλιξης που αναγκαστικά οδηγεί σε γλωσσική αλλαγή. Έτσι, η ρυθμιστική γραμματική καταλήγει ουσιαστικά να παραγνωρίζει τη γλωσσική πραγματικότητα. Σε μία διάλεξη περί γραμματικής, ο ομιλητής, μεταξύ άλλων, λέει: Σε πολλές γλώσσες δύο αρνήσεις μας κάνουν μια κατάφαση. Σε άλλες γλώσσες δύο αρνήσεις δίνουν άρνηση. Δεν υπάρχουν όμως γλώσσες που δύο καταφάσεις να δίνουν άρνηση. Οπότε ακούγεται από το ακροατήριο μια φωνή: «Ναι, καλά...»

Περισσότερα Η ΠΥΛΗ για την ελληνική γλώσσα παρουσιάζει αναλυτικά δεκατρείς γραμματικές της νέας ελληνικής γλώσσας, με σχόλια από ειδικούς. Όλα τα κείμενα βρίσκονται στο http://www.greeklanguage.gr/greeklang/modern_greek/bibliograph ies/grammar/contents.html ΝΑ ΔΙΑΒΑΣΕΤΕ τουλάχιστον τρία από αυτά και να κρατήσετε σημειώσεις που θα σας χρειαστούν για τις εξετάσεις του μαθήματος.