Η βίωση του χρόνου στις φάσεις του κύκλου της ζωής

Η βίωση του χρόνου στις φάσεις του κύκλου της ζωής Μαρία Χατζηανδρέου Ο χρόνος στην ψυχανάλυση γίνεται κατανοητός µε τρόπο ανάλογο µε αυτόν της, επηρεασµένης από τις πρόσφατες εξελίξεις στον χώρο των φυσικών επιστηµών, νεωτερικής φιλοσοφίας. Μέσα στον τελευταίο αιώνα, το γίγνεσθαι για πρώτη φορά δεν είναι δεδοµένο ως µια αέναη επανάληψη του παρόντος ( ή και του παρελθόντος) και η έννοια του χρόνου, απορρέουσα από τη θεωρία της σχετικότητας και την κβαντοµηχανική αποκτά ασυνέχεια. Εδώ, ο χρόνος, που εκτός από τη διάρκεια, περιλαµβάνει και την ενδεχοµενικότητα (έννοια του ενδεχόµενου), γίνεται η βάση του γίγνεσθαι, ή της εξέλιξης, για να χρησιµοποιήσω έναν περισσότερο σύγχρονο όρο. Με αυτήν την σηµασία, το µέλλον, ως ενδεχόµενο και αβέβαιο, γίνεται πραγµατικό µέλλον, δηλαδή «άγνωστος τόπος», και ο χρόνος αποκτά «ροή», παύοντας να είναι επανάληψη. Ο Μπερξόν (1907) µιλά για τον «χρόνο ως επινόηση» και έτσι δίπλα στην αντικειµενική διάσταση του χρόνου ως διάρκεια τοποθετεί την υποκειµενική διάσταση του χρόνου-δηµιουργία. Ο Μπερξόν, αναφερόµενος στον Ντεκάρτ, θεωρεί ότι η νεότερη φιλοσοφία επιθέτει στην αιτιοκρατία (determinisme) των φυσικών φαινοµένων την απροσδιοριστία (indeterminisme) των ανθρώπινων πράξεων και, συνεπώς, στον χρόνοδιάστηµα µια διάρκεια όπου υπάρχει επινόηση, δηµιουργία, αληθινή διαδοχή. Η επιστήµη, λέει ο Μπερξόν, είναι ολοένα και λιγότερο αντικειµενική, ολοένα και πιο συµβολική, καθώς περνάει από το φυσικό στο ψυχικό, διερχόµενη από το ζωτικό. Μέσα σ αυτήν τη διάρκεια του Iστοσελίδα της Ελληνικής Ψυχαναλυτικής Εταιρείας Δελτίο [τεύχος 53] 1

υποκειµενικού χρόνου, που για τον Μπερξόν είναι περίπου συνώνυµη µε την ανθρώπινη εµπειρία, τελείται ακατάπαυστα µια ριζική αναµόρφωση του όλου. Με άλλα λόγια, κι αυτό είναι κάτι που το γνωρίζουµε όχι µόνον από την υποκειµενική µας εµπειρία αλλά και από την αναλυτική εργασία µας, κανένα κοµµάτι εµπειρίας δεν παραµένει σταθερά το ίδιο, όλα έχουν την τάση να αναδοµούνται και να αναδιαµορφώνονται συνεχώς κι αυτό ακριβώς είναι η ψυχική δηµιουργία. Και είναι κάτω απ αυτό το πρίσµα, που η ψυχανάλυση έρχεται να δει τον ανθρώπινο, υποκειµενικό χρόνο, όχι ως µια αλληλουχία στιγµών ζωής αλλά σαν µια διάρκεια µε ανακολουθίες, αναχρονισµούς και αναδροµές, µια διάρκεια, µε ανώµαλη ροή, όπου η βίωση του χρόνου αραιώνει και πυκνώνει. Ο χρόνος είναι η ιδιαίτερη αίσθηση του ανθρώπου, η αίσθηση των θνητών, αυτό που µας ξεχωρίζει από τα ζώα και τους θεούς, λέει στο βιβλίο του για τον Χρόνο ο Π. Χαρτοκόλλης (2006). Όµως τι βιώνουµε υποκειµενικά ως χρόνο; Ο T. Μαν, συγκαιρινός του Φρόυντ, στο Μαγικό βουνό (1924) περιγράφει ως εξής τον ανθρώπινο χρόνο: «O χρόνος, που δεν ήτανε από το είδος του χρόνου που µετρούν τα ρολόγια των σταθµών, ρολόγια, δηλαδή, που οι δείκτες τους προχωρούν µε τινάγµατα από πεντάλεπτο σε πεντάλεπτο αλλά πιο πολύ ο χρόνος των µικρότατων ρολογιών που η κίνηση των δειχτών τους παραµένει αόρατη ή της χλόης που κανένα µάτι δεν τη βλέπει ν αυξάνει, αν και δεν υπάρχει αµφιβολία ότι φυτρώνει αδιάκοπα ο χρόνος, µια γραµµή συντεθειµένη από σηµεία δίχως έκταση... είχε εξακολουθήσει µε τον έρποντα, αόρατο, µυστικό, κι ωστόσο δραστήριο, τρόπο του, να φέρνει µαζί του αλλαγές». Ξέρουµε ότι το ασυνείδητο δεν γνωρίζει τον χρόνο, το εγώ µας, από την άλλη πλευρά σταδιακά τον γνωρίζει. Και αυτή η σταδιακή εγκατάσταση των διαστάσεων της έννοιας του χρόνου είναι σύµφυτη µε τη σταδιακή συγκρότηση του εγώ. Αυτό που αντιλαµβάνεται από νωρίς Iστοσελίδα της Ελληνικής Ψυχαναλυτικής Εταιρείας Δελτίο [τεύχος 53] 2

το εγώ, καθώς αρχίζει να συγκροτείται, είναι η αντίθεση ανάµεσα στην εικόνα του εαυτού και στις εικόνες των αντικειµένων, η αντίθεση που προκαλεί η διαφοροποιούµενη επένδυση των αντικειµένων ή, µε άλλα λόγια, η επένδυση διαφορετικών εξωτερικών αντικειµένων, που βιώνεται σαν µια εσωτερική αίσθηση κίνησης και, καθώς προβάλλεται στον εξωτερικό κόσµο των αντικειµένων καθίσταται η εµπειρία του χρόνου ως διάρκεια (Χαρτοκόλλης, 2006). Αρχικά, η επίγνωση της ροής του χρόνου σχετίζεται µε τους χρονικούς κύκλους της πείνας και της ικανοποίησής της µέσα από την ένωση µε το αντικείµενο και στο στάδιο του πρωκτικού ερωτισµού µε τους κύκλους και τη διαδικασία της αφόδευσης. Αργότερα προστίθεται η διάσταση της προοπτικής του χρόνου, η οποία συνδέεται στενά µε τη σταδιακή εµφάνιση της δυνατότητας αναβολής της ικανοποίησης των ενορµητικών αναγκών και την εγκατάσταση της αρχής της πραγµατικότητας. Η µνήµη γίνεται καθοριστική για την ανάπτυξη της χρονικής προοπτικής και της πρόβλεψης, για την εισαγωγή της διάστασης του µέλλοντος δηλαδή, η οποία ας σηµειωθεί ότι, σύµφωνα µε διάφορους συγγραφείς, προηγείται αναπτυξιακά της αίσθησης του παρελθόντος. Όπως το θέτει ο Π. Χαρτοκόλλης: «Μια αποθηκευµένη αισθητηριακή εµπειρία δεν είναι ισοδύναµη µε την ανάµνηση από κάτι που έχει συµβεί, από κάτι στο παρελθόν». Για να αποκτήσει η µνήµη την ποιότητα της παρελθοντικότητας είναι απαραίτητο να αντιληφθεί κανείς το γεγονός ότι η ανακαλούµενη εµπειρία δεν µπορεί πλέον να αλλοιωθεί είτε από τις ενέργειες του ίδιου του υποκειµένου είτε παθητικά από κάποια εξωτερική παρέµβαση. Για να έχει το βρέφος κάποια αίσθηση του χρόνου, πρέπει να βρεθεί σε µια κατάσταση σχετικής ανάγκης-έντασης. Τότε και εφόσον µπορεί να διατηρήσει µια γεµάτη εµπιστοσύνη προσδοκία της παρουσίας της µητέρας ενώ αυτή είναι απούσα, θα έχει την εµπειρία του χρόνου ως διάρκειας το ισοδύναµο Iστοσελίδα της Ελληνικής Ψυχαναλυτικής Εταιρείας Δελτίο [τεύχος 53] 3

της ενήλικης φυσιολογικής εµπειρίας του χρόνου που περνά, που ρέει. Σε αντίθεση όµως µε την ενήλικη εµπειρία της διάρκειας, η οποία φυσιολογικά φαίνεται περισσότερο συνδεδεµένη µε την ανάµνηση περασµένων πραγµάτων µε την ανασκόπηση, στο απατηλό παρόν του βρέφους, η µνήµη ως µακρόχρονη αποθήκευση δεν παίζει κανένα ρόλο παρά µόνο στο βαθµό που µπορεί να καταστήσει δυνατή µια ψευδαισθητική εµπειρία. Η ψευδαίσθηση µιας ικανοποιητικής εµπειρίας η παρουσία της µητέρας που ικανοποιεί την επιθυµία ενεργοποιηµένη από µια τρέχουσα ανάγκη γίνεται αντιληπτή µόνο ως γεγονός που ζωντανεύει την αίσθηση του παρόντος, όχι του παρελθόντος». Η προσθήκη στην µνήµη της δυνατότητας ανάκλησης και αφήγησης παρελθοντικών γεγονότων, αυτό δηλαδή που ονοµάζουµε ρητή µνήµη, σε αντιπαράθεση µε την πρωιµότερη άρρητη µνήµη, που µας περιγράφει ο Π. Χαρτοκόλλης, φαίνεται να σχετίζεται στενά µε την εγκατάσταση της λειτουργίας της απώθησης και την ανάπτυξη του λόγου. Έτσι, η διάσταση του παρελθόντος συνδέεται άρρηκτα µε τον λόγο µέσω της δυνατότητας αναδροµικής αφήγησης. Στην ώριµη ενήλικη ζωή θα προστεθεί η αίσθηση του εφήµερου και του προσωρινού και θα γίνει όλο και πιο πραγµατική η αίσθηση του επερχόµενου θανάτου. Με αυτές τις αρχικές επισηµάνσεις κατά νου, θα προσπαθήσω να επικεντρωθώ στη διαφορετική βίωση του χρόνου στις αλληλοδιάδοχες φάσεις του κύκλου της ζωής και θα πω επιγραµµατικά ότι όσο πιο πίσω πάµε στην ηλικία του ανθρώπου, τόσο λιγότερο βιώνεται ο χρόνος στις πλήρεις διαστάσεις του. Τα παιδιά στο ένα άκρο ζουν άχρονα µε µια αίσθηση αιωνιότητας ή για να το θέσω µε µεγαλύτερη ακρίβεια µε µια αίσθηση µεγάλης διάρκειας του χρόνου, είναι η αίσθηση του χρόνου που δεν περνά. Στο άλλο άκρο, η επίγνωση του επερχόµενου θανάτου, στην προχωρηµένη ενήλικη ζωή, ο θάνατος, ως τέλος και ως όριο, κάνει πολύ πιο πυκνή την αίσθηση της διάρκειας και ενώ ταυτόχρονα περιορίζεται η Iστοσελίδα της Ελληνικής Ψυχαναλυτικής Εταιρείας Δελτίο [τεύχος 53] 4

χρονική προοπτική ο χρόνος βιώνεται µε µεγαλύτερη πληρότητα. Είναι η πληρότητα του βιώµατος της ζωής που συναντάµε στην ώριµη ψυχικά τρίτη ηλικία και γενικότερα σε ενήλικα άτοµα ικανοποιηµένα από τη ζωή τους αλλά και στις αναλύσεις µε αίσιο τέλος. Έτσι ο θάνατος µπορεί να είναι όχι µόνον «η αγχώδης, περιοριστική συµπίεση του µέλλοντος» (Χαρτοκόλλης) αλλά σε περιπτώσεις, που η ψυχική δοµή το επιτρέπει, το όριο που κινητοποιεί τις µετουσιωτικές δυνάµεις του ψυχισµού. «Ο θάνατος είναι η πρώτη αλήθεια», λέει ο Οδυσσέας Ελύτης (1974). Αυτή τη δύναµη µετουσίωσης του ορίου του θανάτου την τονίζει εύγλωττα ο Μ. Προυστ, όταν στο τέλος του Αναζητώντας τον χαµένο χρόνο (1927), όπου µε το «'αναζήτηση χρόνου» µας εξηγεί ότι εννοεί την αναβίωση και ανασύνθεση των αναµνήσεων ζωής του αφηγητή, γράφει: «Η ιδέα αυτή του θανάτου εγκαταστάθηκε για τα καλά µέσα µου µε τον τρόπο που το κάνει συχνά ο έρωτας. Όχι πως αγαπούσα το θάνατο, απεναντίας τον απεχθανόµουν. Αλλά ύστερα από ένα διάστηµα που, χωρίς αµφιβολία, φαντασιοκοπούσα πάνω στο θέµα αυτό από καιρό σε καιρό όπως κάνει κανείς για µια γυναίκα που δεν την έχει ερωτευτεί ακόµη, η εικόνα του είχε τώρα προσκολληθεί στο βαθύτερο στρώµα του µυαλού µου, τόσο ολοκληρωτικά που δεν µπορούσα να στρέψω την προσοχή µου στο οποιοδήποτε πράγµα χωρίς αυτό το πράγµα να διασχίσει πρώτα την ιδέα του θανάτου, και ακόµη κι αν κανένα αντικείµενο δεν τραβούσε την προσοχή µου και βρισκόµουν σε κατάσταση απόλυτης ηρεµίας, η ιδέα του θανάτου µου κρατούσε παρέα τόσο πιστά όσο και η ιδέα του εγώ µου. Στον τρόπο που συνειδητοποιούσα την προσέγγιση του θανάτου έµοιαζα µε τον ετοιµοθάνατο στρατιώτη, και όπως αυτός, πριν πεθάνω, είχα κάτι να γράψω. Αλλά το έργο µου σκόπευε πιο µακριά απ το δικό του, τα λόγια µου έπρεπε να φτάσουν σε περισσότερα από ένα άτοµα. Αναρωτιόµουν όχι µόνο: Υπάρχει ακόµη χρόνος; αλλά και: Είµαι ακόµη σε καλή κατάσταση; Η αρρώστια που, καθώς µε ανάγκαζε σαν Iστοσελίδα της Ελληνικής Ψυχαναλυτικής Εταιρείας Δελτίο [τεύχος 53] 5

αυστηρός καθοδηγητής συνειδήσεων να πεθάνω κατά κόσµον, µου είχε προσφέρει καλές υπηρεσίες... η αρρώστια... ίσως επρόκειτο να µε προστατέψει απ' τη νωθρότητα... Αλλά δεν ήταν άραγε η ανα-δηµιουργία από τη µνήµη εντυπώσεων που στη συνέχεια έπρεπε να εξεταστούν σε βάθος, να φωτιστούν, να µετασχηµατιστούν σε ισοδύναµα κατανόησης, όλη αυτή η διαδικασία δεν ήταν µια από τις απαραίτητες συνθήκες, σχεδόν θα έλεγε κανείς η ίδια η ουσία του έργου τέχνης...;» Ο θάνατος λοιπόν είναι το όριο της ζωής και της συνυφασµένης µ αυτήν βίωσης του χρόνου. Με τον θάνατό µας παραµένουµε εκεί που είµαστε, δεν γερνάµε περισσότερο αλλά από την άλλη πλευρά µένουµε κάπου όπου δεν διεισδύει ο χρόνος και η ζωή. Αυτό το βλέπουµε καθαρά στις επιτύµβιες αρχαίες στήλες, όπου, ενώ οι νεκροί συνυπάρχουν µε ζωντανούς, είναι σαν να υπάρχει µια αόρατη µεµβράνη που τους ξεχωρίζει και αποκλείει την επικοινωνία. Στη στήλη της Ηγησούς (έργο από τον Κεραµεικό, χρονολογούµενο από τον 5ο π.χ. αιώνα, του γλύπτη Καλλίµαχου) για παράδειγµα, η νεκρή Ηγησώ, καθισµένη και ντυµένη µε εξαιρετική πολυτέλεια, προσηλώνει το βλέµµα της προς το κόσµηµα, που µόλις έχει βγάλει από την ανοικτή κοσµηµατοθήκη και τείνει προς το µέρος της η ζωντανή θεραπαινίδα. Το βλέµµα της θεραπαινίδας είναι επίσης στραµµένο προς το κόσµηµα, έτσι που τα βλέµµατά τους δεν συναντιούνται αφού επικεντρώνονται στο κόσµηµα που, ως σύµβολο πλούτου και ευµάρειας, παρέχει ένα σχόλιο για το εφήµερο των εγκόσµιων αγαθών. Το έργο, µέσα από αυτήν τη µη συνάντηση των βλεµµάτων νεκρής και ζωντανής µας τονίζει µε εύγλωττο τρόπο το ασύµπτωτο του θανάτου µε τη ζωή. Από την άλλη πλευρά, ο συµβολισµός του εφήµερου της ατοµικής ανθρώπινης ζωής έρχεται σε καταφανή αντίθεση µε την διαχρονικότητα του έργου τέχνης, επιτυγχάνοντας την µετουσίωση της παιδικής επιθυµίας αιωνιότητας και του φόβου του θανάτου σε δηµιουργική έκφραση και αχρονική βίωση της Iστοσελίδα της Ελληνικής Ψυχαναλυτικής Εταιρείας Δελτίο [τεύχος 53] 6

ανθρώπινης ζωής στη γενικότητά της. Ανάµεσα στα δύο άκρα της ανθρώπινης ζωής, ο χρόνος, στην υποκειµενική, ψυχολογική του διάσταση, είναι κάτι που υφίσταται συστολή και διαστολή. Η βίωση του υποκειµενικού χρόνου ως µιας προσωπικής παραµέτρου που υφίσταται διαστολή και συστολή είναι µια πανανθρώπινη και διαχρονική εµπειρία. Ο Π. Χαρτοκόλλης παρουσιάζει διεξοδικά και συστηµατικά τους διάφορους παράγοντες ενορµητικούς, συναισθηµατικούς, αλλά και βιολογικούς, οργανικούς και περιβαλλοντικούς, που καθορίζουν κυρίως την αυξοµείωση της διάρκειας και της ροής του χρόνου. Θα σταθώ µόνο στους ψυχικούς παράγοντες που ασκούν τον καθοριστικό ρόλο στη βίωση του χρόνου στην πλειονότητα της ανθρώπινης ζωής, πιο συνολικά στον κύκλο της ζωής. Στη βίωση λοιπόν της διάρκειας του χρόνου τον κεντρικό ρόλο φαίνεται να κατέχει το ενορµητικό δυναµικό και η συνακόλουθη ισχύς των επενδύσεων των αντικειµένων. Έτσι, σε περιόδους που κάποιος έχει ισχυρές επιθυµίες ή σηµαντικούς στόχους να πραγµατοποιήσει, η ζωή παίρνει διάρκεια, ή µε άλλα λόγια τα χρονικά διαστήµατα που οριοθετούν αυτές τις επιθυµίες ή αυτούς τους στόχους δίνουν την υποκειµενική αίσθηση µακράς χρονικής διάρκειας. Η παιδική ηλικία, η εφηβεία αλλά και η ενήλικη ζωή στις δηµιουργικές της στιγµές δίνουν αυτήν την αίσθηση του χρόνου που διαρκεί, µιας πληρότητας της βίωσης του χρόνου. Αυτή η αίσθηση συνυφαίνεται µε µια αίσθηση απόλαυσης της ζωής εδώ η ίδια ζωή αποκτά τη γεύση ενός πολύτιµου αντικειµένου που το ρουφά κανείς αισθησιακά και διαταράσσεται εκεί που η ψυχοπαθολογία τού εγώ δεν το επιτρέπει. Έτσι, όταν, ως παιδιά περιµένουµε µε λαχτάρα την επιστροφή της µητέρας και την εκπλήρωση των υποσχέσεών της των συνυφασµένων µε αυτήν την επιστροφή, ή όταν ως έφηβοι ονειροπολούµε τους σπουδαίους µακρινούς στόχους µας, ή ως ενήλικες Iστοσελίδα της Ελληνικής Ψυχαναλυτικής Εταιρείας Δελτίο [τεύχος 53] 7

ερωτευόµαστε ή παθιαζόµαστε για την εκπλήρωση επιθυµιών και στόχων που επιτέλους ήρθε η ώρα να απολαύσουµε, ο χρόνος επιµηκύνεται γιατί γίνεται µεστός νοήµατος. Αντίθετα, όσο ο υποκειµενικός χρόνος µας προσοµοιώνεται στον αντικειµενικό χρόνο της κίνησης του εκκρεµούς ενός ρολογιού, κινούµενος ανάµεσα στις ενδείξεις των υποχρεώσεων, των διεκπεραιώσεων και της απλής ρουτίνας της ζωής, όταν δηλαδή γίνεται χρόνος προς κατανάλωση, προς χρήση, χρηστικός χρόνος, τόσο συρρικνώνεται και νιώθουµε να µας γλιστρά, όπως για να θυµηθούµε τον προσωκρατικό Ηράκλειτο γλιστρά, φεύγει το νερό και επιστροφή δεν έχει. Όµως τι κάνει τον χρόνο µας να προσοµοιώνεται στον χρόνο του ρολογιού, στον αντικειµενικό χρόνο; Αναφέρθηκα ήδη στο ενορµητικό δυναµικό και στην συνακόλουθη επένδυση αντικειµένων. Θα προσθέσω τη συγκρότηση του εγώ. Ο Π. Χαρτοκόλλης συνδέει εξαρχής τη διαταραχή βίωσης του χρόνου µε τις περιπέτειες της συνείδησης, εκκινώντας από την αρχική παραδοχή του Φρόυντ ότι ο υποκειµενικός χρόνος είναι παράµετρος της συνείδησης εφόσον το ασυνείδητο είναι άχρονο. Η έδρα της συνείδησης είναι το εγώ και για να χρησιµοποιήσω την ακριβολογία του δεύτερου τοπικού µοντέλου, η βίωση του χρόνου απορρέει από το συνειδητό µέρος τού εγώ. Αυτή η διευκρίνηση ίσως βοηθά να καταλάβουµε γιατί στη βίωση του χρόνου παίζει τόσο καθοριστικό ρόλο η καλή συγκρότηση του εγώ, αφού εδώ η καλή συγκρότηση του εγώ είναι σχεδόν συνώνυµη µε τη δυνατότητα συνεχούς διεύρυνσης της συνειδητής διάστασης τού εγώ και της προσωπικότητας κατ επέκταση. Έτσι, πολλές ψυχοπαθολογικές καταστάσεις συνδέονται µε συρρικνωµένη αίσθηση της διάρκειας του χρόνου αλλά και της χρονικής προοπτικής, δηλαδή της αίσθησης ότι υπάρχει µέλλον, όπως είναι π.χ. η κατάθλιψη, ενώ άλλες, όπως η ναρκισσιστική παθολογία µε Iστοσελίδα της Ελληνικής Ψυχαναλυτικής Εταιρείας Δελτίο [τεύχος 53] 8

δυσκολίες ανάκλησης του παρελθόντος και αξιοποίησης της παρελθούσας εµπειρίας. Τέλος, στο πλαίσιο της βίωσης του χρόνου, θα ήθελα να αναφερθώ στη σηµασία της ανάκλησης και αναβίωσης του παρελθόντος. Ήδη, παρέθεσα το απόσπασµα από το έργο του Προυστ, που είναι από τους πιο πρόσφατους υποστηρικτές της δηµιουργικής λειτουργίας της αναβίωσης του παρελθόντος. Από τους παλαιότερους, ο στωικός Σενέκας, προτρέποντας τους αναγνώστες του να προσπαθήσουν να εµβαθύνουν στο παρελθόν τους, θεωρεί, ότι, αν ο ανθρώπινος νους δεν µπορέσει να ασχοληθεί µε το παρελθόν, «η ζωή εξαφανίζεται σε µιαν άβυσσο», κι αν δεν µπορέσει να ασχοληθεί µε τον χρόνο, όσος κι αν έχει δοθεί βιολογικά, αν δεν υπάρξει κάποιος τόπος για να εγκατασταθεί (αυτός ο χρόνος), ξεγλιστρά µέσα από τις ρωγµές και τις τρύπες του ανθρώπινου µυαλού. Η ψυχανάλυση, τοποθετούµενη σ αυτήν τη γραµµή σκέψης, θεωρεί ότι η αίσθηση πληρότητας της ζωής µπορεί να υπάρξει µόνον αν κανείς αναβιώσει το παρελθόν του µε τη διπλή έννοια της αφήγησης και της κυριολεκτικής αναβίωσης µέσω της µεταβίβασης. Γι αυτό νοµίζω είναι που η περίοδος ζωής που συµπίπτει µε µια εµπειρία ψυχανάλυσης βιώνεται ως µια περίοδος ζωής εξαιρετικής πυκνότητας και πληρότητας. Καθόλου περίεργο, αν σκεφθούµε ότι πρόκειται για µια περίοδο που οι παλαιές επενδύσεις ενεργοποιούνται και νέες εκκολάπτονται. Βιβλιογραφία: 1) Μπερξόν Ε. Η δηµιουργική εξέλιξη. Αθήνα: Πόλις, 2005, σελ. 309-325, 34ο-346. 2) Χαρτοκόλλης Π. Χρόνος και αχρονικότητα - Παραλλαγές της χρονικής εµπειρίας. Αθήνα: Καστανιώτης, 2006, κεφάλαια: I, III, XV, XVI 3) Μαν Τ. Το µαγικό βουνό. Αθήνα: Δίφρος, 1956. Iστοσελίδα της Ελληνικής Ψυχαναλυτικής Εταιρείας Δελτίο [τεύχος 53] 9

4) Ελύτης Ο. Ανοιχτά Χαρτιά. Αθήνα: Ίκαρος, 2009. 5) Προυστ Μ. Ο ξανακερδισµένος χρόνος. Αθήνα: Διώνη, 1997. 6) Kirk G.S., Raven J.E., Schofield M. Οι Προσωκρατικοί Φιλόσοφοι. Αθήνα: Μορφωτικό Ίδρυµα Εθνικής Τραπέζης, 1988, VI Ηράκλειτος ο Εφέσιος. 6) Seneca L.A. Περί της συντοµίας της ζωής. Αθήνα: Εκδόσεις Πατάκη, 2006. Iστοσελίδα της Ελληνικής Ψυχαναλυτικής Εταιρείας Δελτίο [τεύχος 53] 10