Εγωκεντρισμός ή επικέντρωση O Jean Piaget σε οικογενειακές στιγμές Είναι φυσιολογικό αναπτυξιακό φαινόμενο. Είναι η αποτυχία (δυσκολία) διαφοροποίησης υποκειμένου αντικειμένου. Η πηγή του είναι η έλλειψη ισορροπίας ανάμεσα στην αφομοίωση και στη συμμόρφωση. Εμφανίζεται σε όλες τις αναπτυξιακές περιόδους: «Η παλίρροια και η άμπωτη του εγωκεντρισμού κατά μήκος της οντογένεσης» (Flavell, 1963, σ. 224). Υποχωρεί μέσω της αποκέντρωσης, που διευκολύνεται από την ωρίμανση των νοητικών δομών και την κοινωνική εμπειρία. O εγωκεντρισμός Αναπαραστασιακός εγωκεντρισμός (σχέση με τη συμβολική λειτουργία): δυσκολία διαφοροποίησης ανάμεσα στο σύμβολο και στο συμβολιζόμενο. (Piaget & Inhelder, 1948/1956) Κύρια μορφή: δυσκολία αντίληψης της οπτικής γωνίας του άλλου. Η οπτική γωνία είναι κυριολεκτική και μεταφορική. Βασικό πείραμα: (Piaget & Inhelder, 1948/1956) Το παιδί δυσκολεύεται να αντιληφθεί την κυριολεκτική οπτική γωνία του άλλου (της κούκλας που βλέπει τρία παρόμοια βουνά). Βίντεο Το έργο των τριών βουνών Προσχολική ηλικία Στάδια ικανοτήτων Στάδιο Ι κάτω των 4 ετών Το παιδί δεν κατανοεί το περιεχόμενο των οδηγιών και των ερωτήσεων. Στάδιο ΙΙα 4-6 ετών Το παιδί αποτυγχάνει να διαφοροποιήσει τη δική του οπτική γωνία από την οπτική γωνία της κούκλας. Επιλέγει πάντα τη δική του οπτική γωνία. Στάδιο ΙΙβ 5-7 ετών Το παιδί αρχίζει να εκδηλώνει σημεία διαφοροποίησης μεταξύ των οπτικών γωνιών, έχει επίγνωση ότι υπάρχει διαφορά, αλλά δεν επιλέγει τη σωστή οπτική γωνία. Γνωστική Ανάπτυξη ΙΙ 1
Στάδια ικανοτήτων Στάδιο ΙΙΙ 7-9 ετών Το παιδί αντιλαμβάνεται τη διαφορά της δικής του οπτικής γωνίας από την οπτική γωνία της κούκλας ως προς τη διάσταση «μπρος πίσω», αλλά όχι ταυτόχρονα και ως προς τη διάσταση «δεξιά αριστερά». Στάδιο ΙV 8-9 ετών Το παιδί λαμβάνει υπόψη του όλους ταυτόχρονα τους μετασχηματισμούς που ενέχει η αλλαγή της οπτικής γωνίας και δίνει τη σωστή απάντηση. O εγωκεντρισμός Το παιδί δυσκολεύεται να αντιληφθεί τη μεταφορική οπτική γωνία του άλλου (π.χ., τη συμμετρία στη σχέση). - Στην οικογένειά μου υπάρχουν δύο αδέλφια. - Και πόσα αδέλφια έχεις; - Ένα, τον Παύλο. - Κι ο Παύλος έχει αδελφό; - Όχι. - Μα εσύ είσαι ο αδελφός του, έτσι δεν είναι; - Ναι. - Άρα έχει ο Παύλος έναν αδελφό; - Όχι. (Piaget, 1924/1928) O εγωκεντρισμός Το παιδί δυσκολεύεται να προσαρμόσει το λόγο του στις ανάγκες του ακροατή. Π.χ., το παιδί περιγράφει με αόριστους όρους και παραλείποντας σημαντικές πληροφορίες σε έναν άλλον ένα αντικείμενο που αυτός δεν μπορεί να δει. Π.χ., το παιδί αναδιηγείται μια ιστορία που άκουσε με τρόπο ελλειπτικό και άρα δύσκολα κατανοητό. Μορφές εγωκεντρικού λόγου Piaget (1923/1929) 1.. Επανάληψη (ηχολαλία): το παιδί επαναλαμβάνει λέξεις που άκουσε, ακόμη και αν δεν έχουν νόημα για το ίδιο. Νιώθει μεγάλη ευχαρίστηση με την επανάληψη. Υπάρχει σύγχυση ανάμεσα στο μη-εγώ και στο εγώ. Το παιδί δεν έχει επίγνωση ότι μιμείται. Μορφές εγωκεντρικού λόγου 2. Μονόλογος: Το παιδί μιλά στον εαυτό του σα να σκέπτεται φωναχτά, όταν είναι μόνο του. Ο λόγος συνοδεύει τις κινήσεις του παιδιού. Συνδέεται με τη μαγική σκέψη. Π.χ., «Τώρα θα φτιάξω έναν άνθρωπο. Θα το κόψω εδώ. Αυτό είναι το μαγικό του ραβδί. Είναι ένας μάγος. Ουπς! Πολύ το κοψα. Ωχ! Ξανά απ την αρχή». Π.χ., «Κοίτα, προχωράει [μια χελώνα], προχωράει, προχωράει, προχωράει. Σήκω πάνω χελώνα, προχωράει, προχωράει, προχωράει Χελώνα, εμπρός μαρς!». Μορφές εγωκεντρικού λόγου 3. Συλλογικός μονόλογος: Το παιδί μονολογεί όταν είναι μαζί με άλλους, χωρίς να λαμβάνει υπόψη του την οπτική γωνία του ακροατή, χωρίς να θέλει να γίνει κατανοητό από αυτούς. Αρχίζει συνήθως με τη λέξη «Εγώ». Γνωστική Ανάπτυξη ΙΙ 2
(Piaget, 1923/1929, 1945/1962) 1. Ρεαλισμός: η τάση του παιδιού να βλέπει τα ψυχικά γεγονότα ή παράγωγα με όρους φυσικούς, υλικούς (realia) realia). Π.χ., η σκέψη είναι μια φωνή που είναι μέσα στο στόμα, μια μικρή φωνή που είναι πίσω από τα πράγματα. Π.χ., το όνομα είναι μέρος του αντικειμένου στο οποίο αναφέρεται. Π.χ., τα όνειρα θεωρούνται χειροπιαστές οντότητες, που βρίσκονται έξω από το παιδί, στο δωμάτιό του και μπορούν να τα δουν και οι άλλοι. Μαγική σκέψη: συναφής με το ρεαλισμό. Κεντρική θέση στη μαγική σκέψη κατέχει η έννοια της συμμετοχής,, που είναι η πίστη ότι δύο όντα ή φαινόμενα είναι είτε ταυτόσημα είτε επηρεάζουν άμεσα το ένα το άλλο, αν και δεν υπάρχει αιτιώδης ή τοπική συνάφεια μεταξύ τους. Το παιδί πιστεύει ότι μπορεί να χρησιμοποιήσει τη συμμετοχή για να τροποποιήσει την πραγματικότητα. Π.χ., «- Α, το φεγγάρι περπατάει μαζί μας, με τη βάρκα! Περπατάει μόνο του; - Όχι μόνο του. Η βάρκα, εμείς το κάνουμε να περπατάει» (παιδί 4:5 ετών,, Piaget, 1945/1962). ) Π.χ., To παιδί παίζει και κάνει ρυθμικούς ήχους «α-α-α-α». α». Ένας σκύλος ακούγεται να γαβγίζει έξω από το σπίτι. «Βλέπεις; Κάνω «α-α-α-α» α» και κάνω το σκυλάκι να γαβγίζει» (παιδί 4:0 ετών). 2. Ανιμισμός: η τάση του παιδιού (συμπληρωματική του ρεαλισμού) να αποδίδει σε φυσικά αντικείμενα ή γεγονότα βιολογικές, ψυχικές ιδιότητες, δηλ. ζωή, συνείδηση, βούληση κ.λπ., ιδιαίτερα όταν αυτά ενέχουν αυθόρμητη κίνηση (η κίνηση είναι απαραίτητη αλλά όχι επαρκής προϋπόθεση της ζωής). Π.χ., «- Είναι το νερό ζωντανό; - Ναι. - Γιατί; - Γιατί τρέχει. - Είναι η φωτιά ζωντανή; - Ναι, γιατί κουνιέται. - Είναι ο ήλιος ζωντανός; - Ναι, γιατί προχωράει (παιδί 7:6 ετών, Piaget, 1923/1929). Όταν το ίδιο το παιδί πιστεύει ότι κινεί τα αντικείμενα ή φαινόμενα, αυτό είναι ένδειξη συμμετοχής και μαγικής σκέψης. 3. Ανθρωποκεντρισμός: η τάση του παιδιού να θεωρεί τα φυσικά φαινόμενα ως απόρροια των ενεργειών του ανθρώπου. Τα φυσικά φαινόμενα συμβαίνουν (α) για να υπηρετήσουν σκοπούς του ανθρώπου, δηλ. είναι φτιαγμένα για τον άνθρωπο και (β) είναι φτιαγμένα από τον άνθρωπο (και από το ίδιο το παιδί). Π.χ., Το βουνό είναι για να ανεβαίνουμε σε αυτό, η θάλασσα για να κολυμπάμε, ο ήλιος για να μας ζεσταίνει, τα σύννεφα για να μας δίνουν βροχή κ.ο.κ. Η μετάβαση από το «είναι φτιαγμένα για μας» στο «είναι φτιαγμένα από μας» γίνεται καθώς το παιδί αναζητά την προέλευση των φυσικών φαινομένων. Π.χ., ποιος έφτιαξε τη θάλασσα, τα σύννεφα, τη βροχή; Η απάντηση είναι ο άνθρωπος (ή ο πατέρας, η μητέρα). Με το θέμα αυτό συνδέονται και οι πεποιθήσεις του παιδιού για την προέλευση των μωρών. Γνωστική Ανάπτυξη ΙΙ 3
Μορφές εγωκεντρισμού (Elkind, 1970, 1978) 1. υσκολία διαφοροποίησης παροδικού μόνιμου: Π.χ., το παιδί δυσκολεύεται να διακρίνει τη χρήση από την ιδιοκτησία ενός παιχνιδιού. 2. υσκολία διαφοροποίησης υποκειμενικού αντικειμενικού: Π.χ., το παιδί δημιουργεί δικό του λεξιλόγιο, πιστεύει ότι το όνομα είναι μέρος του αντικειμένου, ότι ό,τι έχει όνομα είναι κατ ανάγκην κάτι χειροπιαστό, ότι τα όνειρα και τα σωματικά αισθήματά του μπορούν να τα βιώσουν και οι άλλοι. Μορφές εγωκεντρισμού 3. υσκολία διαφοροποίησης ατομικού καθολικού: Π.χ., το παιδί δυσκολεύεται να διακρίνει τα σύμβολα για το ένα και τα σύμβολα για τα πολλά («Το Τ αυτοκίνητο χάλασε» έναντι «Το αυτοκίνητο άλλαξε την πορεία του πολιτισμού»). Συνδέεται με τις προέννοιες, το μεταγωγικό συλλογισμό και τη δυσκολία διατήρησης όλου-μερών. Κριτική της θεωρίας του Piaget για τον εγωκεντρισμό Κριτική για το Έργο των Τριών Βουνών: Είναι ένα έργο τυπικό, αφηρημένο και «ψυχρό», άσχετο με τις εμπειρίες του παιδιού, την «ανθρώπινη αίσθηση» και άρα δύσκολο (Donaldson, 1978). Παραλλαγή του Έργου αυτού είναι το Έργο με τον Αστυνομικό και το Παιδί (Hughes, 1975): παιδιά 3:9 ετών απαντούσαν σωστά σε ποσοστό 88%. Το έργο αυτό βασίζεται στην εμπειρία των παιδιών από το παιχνίδι του κρυφτού, αλλά είναι πιο εύκολο και γιατί δεν ζητά από τα παιδιά να περιγράψουν την οπτική γωνία του άλλου. Το Έργο με τον Αστυνομικό και το Παιδί (Hughes, 1975). Ζητείται από το παιδί να δηλώσει αν ο αστυνομικόςκούκλα μπορεί να δει ή όχι το παιδί-κούκλα που έκανε μια αταξία και να το συλλάβει, όταν το παιδί-κούκλα έχει κρυφτεί σε διάφορες θέσεις. Κριτική της θεωρίας του Piaget για τον εγωκεντρισμό Άλλη παραλλαγή είναι το Έργο με τον Grover και την Πυροσβεστική Αντλία (Borke, 1975): στις πιο εύκολες από τις 4 διατάξεις του, τα παιδιά 3 ετών απαντούσαν σωστά σε ποσοστό 79% και τα παιδιά 4 ετών σε ποσοστό 93%. Οι πιο εύκολες διατάξεις είχαν λιγότερα αντικείμενα, διαφορετικά μεταξύ τους. Το έργο με τον Grover και την πυροσβεστική αντλία Η τροποποίηση της Borke (1975) στο έργο της αντίληψης της προοπτικής. Όταν ένα διόραμα περιέχει γνωστά αντικείμενα, τα παιδιά προσχολικής ηλικίας μπορούν εύκολα να φανταστούν πώς φαίνεται από μια οπτική γωνία διαφορετική από τη δική τους. Γνωστική Ανάπτυξη ΙΙ 4
Κριτική της θεωρίας του Piaget Piaget: είναι αποτέλεσμα της ανεπαρκούς κοινωνικοποίησης ενός αρχικά ατομικού λόγου. Προ-κοινωνικός λόγος Εγωκεντρικός λόγος Κοινωνικοποιημένος λόγος. Vygotsky: είναι αποτέλεσμα της ανεπαρκούς εξατομίκευσης ενός αρχικά κοινωνικού λόγου. Το κοινωνικό στοιχείο προηγείται του ατομικού. Γενικευμένος κοινωνικοποιημένος λόγος Εγωκεντρικός λόγος και Επικοινωνιακός λόγος Εσωτερικός λόγος και Επικοινωνιακός λόγος. Ο Vygotsky (1934) διεξήγαγε δοκιμασίες με παιδιά 3-7 ετών. ιαπίστωσε ότι, όταν το παιδί γνώριζε πως δεν μπορούσαν να το ακούσουν οι άλλοι (ήταν κωφοί, ή ακουγόταν πολύς θόρυβος), ή δεν το καταλάβαιναν (μιλούσαν άλλη γλώσσα), η συχνότητα του εγωκεντρικού λόγου (μονολόγου) μειωνόταν, αντί να αυξάνεται σύμφωνα με τη θεωρία του Piaget. Συμπέρασμα: δεν είναι άμοιρος κοινωνικού χαρακτήρα, έχει επικοινωνιακό περιεχόμενο. Είναι ατελής, γιατί προέρχεται από τη δυσκολία του παιδιού να διαφοροποιήσει το λόγο που απευθύνεται στο σοίδ ίδιο από το λόγο που απευθύνεται ε α σο στους άλλους. είναι «ένα μεταβατικό φαινόμενο από τις διαψυχικές στις ενδοψυχικές λειτουργίες, δηλ. από τις μορφές της κοινωνικής συλλογικής δραστηριότητας του παιδιού στις ατομικές λειτουργίες» (Vygotsky, 1934). έχει στόχο την καθοδήγηση και ρύθμιση της συμπεριφοράς. Είναι προστάδιο του εσωτερικού λόγου,, του λόγου που χρησιμοποιούν οι ενήλικοι για να οργανώσουν τη δράση τους, να βρουν λύσεις σε προβλήματα και να μειώσουν την εσωτερική ένταση. Η εσωτερίκευση του εγωκεντρικού λόγου γίνεται από το 7ο έτος και μετά. δεν είναι μια «συνοδευτική μουσική» (δηλ. απλά συνοδευτικός της πράξης, χωρίς κοινωνικό χαρακτήρα), αλλά μια «αυτόνομη μελωδία» (δηλ. μια λειτουργία που χρησιμεύει για το παιδί ως λόγος για τον ίδιο τον ομιλούντα). Θεωρία του νου (Wellman, 1990. Astington, Harris, & Olson, 1988) Η θεωρία του νου αναφέρεται στην ικανότητα του παιδιού να κατανοεί το δικό του νου, το νου των άλλων ανθρώπων και τη διαφορά ανάμεσά τους. Ουσιαστικά είναι η διάκριση ανάμεσα: (α) στις σκέψεις και στα αντικείμενα (π.χ., η σκέψη του βιβλίου διαφέρει από το ίδιο το βιβλίο), (β) στις πεποιθήσεις και στην πραγματικότητα (π.χ., η πεποίθηση ότι ο ήλιος κινείται διαφέρει δαφέρε από την πραγματικότητα), (γ) στις επιθυμίες και στα αποτελέσματα (π.χ., η επιθυμία να επισκεφτεί κανείς μια άλλη χώρα δεν σημαίνει απαραίτητα ότι θα την επισκεφτεί) και (δ) στη φαντασία και στην πραγματικότητα (π.χ., η σκέψη ότι ένα λουλούδι έχει ανθρώπινο πρόσωπο διαφέρει από την πραγματικότητα). Σύγχρονη θεωρία, με εμφανή σχέση με τη θεωρία του Piaget για τον εγωκεντρισμό, την οποία και κλονίζει. Θεωρία του νου Βασικό πείραμα: Η δοκιμασία λανθασμένης πεποίθησης (α) Απροσδόκητη μετατόπιση: Ο Maxi, η μητέρα του και η σοκολάτα (Wimmer & Perner, 1983). Ποσοστό 42% των παιδιών 4-5 ετών και 92% των παιδιών 6-7 ετών αναγνωρίζουν την εσφαλμένη πεποίθηση ενός άλλου ατόμου. Το παιδί έχει την «προνομιούχο πληροφορία». (β) «Το κουτί που εξαπατεί»: Το κουτί με το μολύβι (Perner, Leekam, & Wimmer, 1987). Τα παιδιά 3 ετών διαπράττουν το «λάθος πραγματικότητας» και απαντούν ότι εξαρχής πίστευαν ότι το κουτί έχει ένα μολύβι. Από το 4ο έτος και άνω επιτυγχάνουν τη σωστή απάντηση. Τα αυτιστικά παιδιά έχουν μεγάλες δυσκολίες στη θεωρία του νου. Γνωστική Ανάπτυξη ΙΙ 5
From Mitchell, 1997 Τι είναι μέσα σ αυτό το κουτί; Τι είναι αυτά; (Πήρα τα κουφετάκια κι έβαλα μέσα ένα μολύβι). Όταν είδες για πρώτη φορά το κουτί, πριν το ανοίξουμε, τι νόμιζες ότι είχε μέσα; (α) Απροσδόκητη μετατόπιση Ο Maxi, η μητέρα του και η σοκολάτα (Wimmer & Perner, 1983) (β) «Το κουτί που εξαπατεί» (Perner, Leekam, & Wimmer, 1987. Gopnik & Astington, 1988) Βίντεο Θεωρία του νου Προσχολική ηλικία Στη δοκιμασία αυτή, τα παιδιά 3 ετών και τα αυτιστικά παιδιά δυσκολεύονται να αντιληφθούν ότι η Sally δεν γνωρίζει την απροσδόκητη μετατόπιση του βόλου από το καλάθι στο κουτί και απαντούν ότι, με την επιστροφή της, η Sally θα ψάξει εκεί που τον έβαλε η Ann, δηλ. στο κουτί. (Baron-Cohen, Leslie, & Frith, 1985) Βίντεο Θεωρία του νου (Το πείραμα με τη Sally και την Anne) Παιδί με αυτισμό Γνωστική Ανάπτυξη ΙΙ 6