Θεωρίες για την Ανάπτυξη

Transcript

1 Θεωρίες για την Ανάπτυξη Πολιτισμική προσέγγιση (Vygotsky) Βιο-οικολογική προσέγγιση Bronfenbrenner ΑΝΑΠΤΥΞΗ ΤΟΥ ΠΑΙΔΙΟΥ Ι Καλλιρρόη Παπαδοπούλου ΕΚΠΑ/ΤΕΑΠΗ

2 ΒΑΣΙΚΗ ΒΙΒΛΙΟΓΡΑΦΙΑ Vygotsky, L.S. (1978/1997) Νους στην Κοινωνία. Αθήνα: Gutenberg. Vygotsky, L.S. (1934/1987) Σκέψη και Γλώσσα. Αθήνα: Γνώση Παπαδοπούλου, Κ. (2008) Η Ζώνη Εγγύτερης Ανάπτυξης στη Θεωρία του L.S. Vygotsky. Αθήνα: Gutenberg. Παπαδοπούλου, Κ. (2008) Η θεωρία του L.S. Vygotsky. Στο Γ. Τσιάντης, Α. Αλεξανδρίδης (επιμ), Προσχολική Παιδοψυχιατρική, Τόμος Α, Ανάπτυξη. Αθήνα: Εκδόσεις Καστανιώτη.

3 ΒΑΣΙΚΗ ΒΙΒΛΙΟΓΡΑΦΙΑ Craig,J. & Baucum, D. (2007) Η Ανάπτυξη του Ανθρώπου. Αθήνα: Εκδόσεις Παπαζήση (Τόμος Α). Feldman, R.S. (2009) Εξελικτική Ψυχολογία. Δια Βίου Μάθηση. Αθήνα: Εκδόσεις Gutenberg (Τόμος Α) Cole, M. & Cole, S. (2001) Η Ανάπτυξη των Παιδιών. Αθήνα: Gutenberg

4 ΤΟ ΠΟΛΙΤΙΣΜΙΚΟ ΠΛΑΙΣΙΟ ΤΗΣ ΑΝΑΠΤΥΞΗΣ Η φύση και η εμπειρία είναι εξίσου σημαντικές Ενεργητικός ρόλος του υποκειμένου στη διαμόρφωση της ανάπτυξης Βιολογικοί και περιβαλλοντικοί παράγοντες συνδυάζονται και αλληλεπιδρούν σε συγκεκριμένο κοινωνικο-πολιτισμικό και ιστορικό πλαίσιο Οι δραστηριότητες και ο τρόπος ζωής μιας γενιάς έχει διαμορφωθεί από τις εμπειρίες των προηγούμενων οι οποίες αποκρυσταλλώνονται στον πολιτισμό και κληρονομούνται από γενιά σε γενιά μέσω του πολιτισμού και των εργαλείων του

5 ΤΟ ΠΟΛΙΤΙΣΜΙΚΟ ΠΛΑΙΣΙΟ ΤΗΣ ΑΝΑΠΤΥΞΗΣ Η ανάπτυξη συν-οικοδομείται από τα παιδιά και από αυτούς που τα φροντίζουν Η κοινωνική αλληλεπίδραση αποτελεί αιτιολογικό παράγοντα και παίζει αιτιώδη ρόλο στην ανάπτυξη Αν και υποστηρίζονται οι ποιοτικές αλλαγές (άρα και τα στάδια), μπορούμε να έχουμε μεγάλες διαφορές από δραστηριότητα σε δραστηριότητα.

6 ΤΟ ΠΟΛΙΤΙΣΜΙΚΟ ΠΛΑΙΣΙΟ ΤΗΣ ΑΝΑΠΤΥΞΗΣ Βιολογία, εμπειρία αλλά και... Ενεργός συμμετοχή άλλων ανθρώπων Πολιτισμικά σχέδια ζωής, που είναι η ιστορία του πολιτισμού μιας κοινωνικής ομάδας και που δημιουργεί πολιτισμικά συγκεκριμένους τρόπους συναλλαγής Σημαντικός εκπρόσωπος ο L.S. Vygotsky ( )

7 ΒΑΣΙΚΕΣ ΘΕΣΕΙΣ ΤΗΣ ΠΟΛΙΤΙΣΜΙΚΗΣ-ΙΣΤΟΡΙΚΗΣ ΘΕΩΡΙΑΣ ΤΟΥ VYGOTSKY ( )

8 ΒΑΣΙΚΕΣ ΘΕΣΕΙΣ ΤΗΣ ΘΕΩΡΙΑΣ Τα παιδιά δε μεγαλώνουν απομονωμένα αλλά αναπτύσσονται μέσα σε κοινωνικοπολιτισμικά πλαίσια Αυτά τα πλαίσια διαμορφώνονται από κοινωνικές σχέσεις και αλληλεπιδράσεις οι οποίες βασίζονται στη γενικότερη κοινωνική οργάνωση και τους θεσμούς της και σε συστήματα σημείων (πολιτισμικά ή ψυχολογικά εργαλεία) που αποτελούν την πολιτισμική κληρονομιά μιας κοινωνίας και διαμεσολαβούν την κοινωνική αλληλεπίδραση

9 ΒΑΣΙΚΕΣ ΘΕΣΕΙΣ ΤΗΣ ΘΕΩΡΙΑΣ Τα παιδιά μαθαίνουν και αναπτύσσονται σε κοινωνικοπολιτισμικά πλαίσια στα οποία συμμετέχουν μαζί με πιο «έμπειρα» μέλη της κοινωνίας, που είναι φορείς της πολιτισμικής κληρονομιάς Ο ρόλος του πολιτισμού, των πολιτισμικών μέσων διαμεσολάβησης (ψυχολογικά εργαλεία-σημεία) και της χρήσης τους στην κοινωνική αλληλεπίδραση είναι κεντρικός για την ανάπτυξη των ανώτερων ψυχικών λειτουργιών

10 ΒΑΣΙΚΕΣ ΘΕΣΕΙΣ ΤΗΣ ΘΕΩΡΙΑΣ Η ατομική λειτουργία έχει κοινωνική προέλευση. Η πορεία της ανάπτυξης είναι από το «κοινωνικό» στο «ατομικό», από το διαψυχικό (μεταξύ ανθρώπων, κοινωνικό) στο ενδοψυχικό (ατομικό) επίπεδο, μέσω της εσωτερίκευσης των μέσων διαμεσολάβησης Έννοιες κλειδιά: διαμεσολάβηση, κοινωνική προέλευση των ατομικών ψυχολογικών λειτουργιών, η εσωτερίκευση. Όλα αυτά οδηγούν στην ανάγκη για γενετική ανάλυση.

11 ΔΙΑΜΕΣΟΛΑΒΗΣΗ Η ανθρώπινη δραστηριότητα πραγματοποιείται με τη μεσολάβηση εργαλείων: τεχνικών όταν πρόκειται για την εργασία και για τη σχέση ανθρώπου-περιβάλλοντος και ψυχολογικών (σημείων) όταν πρόκειται για την κοινωνική αλληλεπίδραση και τις ανθρώπινες ψυχολογικές λειτουργίες (μνήμη, αντίληψη, προσοχή, σκέψη, λύση προβλημάτων, συναισθήματα κλπ.)

12 ΔΙΑΜΕΣΟΛΑΒΗΣΗ ΑΠΌ ΣΗΜΕΙΑ Σημείο: δηλώνει μια αυθαίρετη και κοινωνικά συμφωνημένη σχέση ανάμεσα στο σημείο (π.χ. μια λέξη) και σ αυτό που αντιπροσωπεύει. Το σημείο είναι ένα σύμβολο με ορισμένη σημασία που δημιουργήθηκε κατά την ιστορία του πολιτισμού. Το σημείο μπορεί ή μπορεί να μην είναι άμεσα αντιληπτό και έτσι δίνει τη δυνατότητα στους ανθρώπους να ξεπερνούν τους περιορισμούς της αισθητηριακής εμπειρίας (τι υπάρχει στο άμεσο περιβάλλον)και να αναπτύξουν την αφηρημένη σκέψη.

13 ΔΙΑΜΕΣΟΛΑΒΗΣΗ Σε σύγκριση με τα ζώα, ο άνθρωπος μπορεί να υπερβαίνει τους περιορισμούς που θέτουν η φύση του και το άμεσο περιβάλλον, γεγονός που του επιτρέπει να ελέγχει τη συμπεριφορά του και να λειτουργεί με εκούσιο τρόπο (ανώτερες ψυχολογικές λειτουργίες-συνείδηση). Κλειδί, η διαμεσολάβηση Η διαμεσολάβηση των ανθρώπινων ψυχολογικών λειτουργιών από ψυχολογικά εργαλεία (σημεία) ήταν για τον Vygotsky ο τρόπος που θα μπορούσε να ερμηνεύσει την προέλευση και την εξέλιξή τους και να γεφυρώσει το χάσμα ανάμεσα στις βιολογικά προσδιορισμένες (κατώτερες) και τις πολιτισμικά προσδιορισμένες (ανώτερες) ψυχολογικές λειτουργίες.

14 ΔΙΑΜΕΣΟΛΑΒΗΣΗ Η κατανόηση επομένως των ψυχολογικών λειτουργιών δεν μπορεί να περιοριστεί μόνο σε περιγραφή τους την ώρα που μελετώνται αλλά στην ερμηνεία τους μέσα από την ανάλυση της εξελικτικής τους πορείας γενετική ανάλυση. Η γενετική ανάλυση αφορά 4 πεδία: φυλογένεση, κοινωνικοπολιτισμική ιστορία, οντογένεση και μικρογένεση.

15 ΔΙΑΜΕΣΟΛΑΒΗΣΗ Οντογένεση (η ανάπτυξη του ατόμου) Οι ανώτερες ψυχολογικές λειτουργίες είναι εκείνες που εξελίχθηκαν στην ιστορία του πολιτισμού και αναπτύσσονται κατά την οντογένεση μέσα από την κατάκτηση των ψυχολογικών εργαλείων. Τα ψυχολογικά εργαλεία κατακτώνται κατά την κοινωνική αλληλεπίδραση και η εσωτερίκευσή τους επιφέρει τις μεταμορφώσεις στη συμπεριφορά. Οι αλλαγές στα ψυχολογικά εργαλεία που διαμεσολαβούν τις ψυχολογικές λειτουργίες οδηγούν σε ποιοτικές μεταβολές κατά την ανάπτυξη του ατόμου.

16 ΟΙ 3 ΒΑΣΙΚΕΣ ΘΕΣΕΙΣ 1. Η ανάπτυξη των ψυχολογικών λειτουργιών γίνεται με ποσοτικές και ποιοτικές αλλαγές. Οι ποιοτικές αλλαγές είναι ριζικές, περιλαμβάνουν και αντανακλούν αλλαγές στα μέσα διαμεσολάβησης. Η πλήρης κατανόηση της ανάπτυξής τους απαιτεί γενετική ανάλυση.

17 ΟΙ 3 ΒΑΣΙΚΕΣ ΘΕΣΕΙΣ 2. Η προέλευση κάθε ανώτερης ψυχολογικής λειτουργίας βρίσκεται στην κοινωνική αλληλεπίδραση. Η αρχή αυτή αντανακλάται στο γενικό γενετικό νόμο πολιτισμικής ανάπτυξης, σύμφωνα με τον οποίο η ατομική ψυχολογική λειτουργία προέρχεται από κοινωνικές διεργασίες: «Οποιαδήποτε λειτουργία στην πολιτισμική ανάπτυξη του παιδιού εμφανίζεται δύο φορές ή σε δύο πεδία. Πρώτα εμφανίζεται μεταξύ ανθρώπων ως δια τομική (διαψυχική) κατηγορία και αργότερα μέσα στο ίδιο το άτομο ως ενδοατομική (ενδοψυχική) κατηγορία. Αυτό ισχύει εξίσου ως προς την προσοχή, τη μνήμη, το σχηματισμό εννοιών Εννοείται βέβαια ότι η εσωτερίκευση μεταμορφώνει την ίδια τη διεργασία και αλλάζει τη δομή και τις λειτουργίες της. Οι κοινωνικές σχέσεις ή οι σχέσεις μεταξύ των ανθρώπων βρίσκονται, γενετικά, πίσω από όλες τις ανώτερες λειτουργίες και τις μεταξύ τους σχέσεις»

18 ΟΙ 3 ΒΑΣΙΚΕΣ ΘΕΣΕΙΣ 3. Τα σημεία (ψυχολογικά εργαλεία), παίζουν κρίσιμο ρόλο στη μετάβαση από τις κοινωνικές διεργασίες στις ατομικές, εσωτερικές λειτουργίες (σημαντικές έννοιες η εσωτερίκευση και η σημειωτική διαμεσολάβηση).

19 Η ΕΣΩΤΕΡΙΚΕΥΣΗ ΚΑΙ Ο ΡΟΛΟΣ ΤΗΣ ΣΗΜΕΙΩΤΙΚΗΣ ΔΙΑΜΕΣΟΛΑΒΗΣΗΣ Η μετάβαση από το διαψυχικό (κοινωνικό) στο ενδοψυχικό (ατομικό) πεδίο γίνεται δυνατή όταν το άτομο αναλαμβάνει και κατακτά τα μέσα (τα σημεία) που χρησιμοποιήθηκαν κατά την κοινωνική αλληλεπίδραση Εσωτερίκευση είναι η κατάκτηση των σημείων που χρησιμοποιήθηκαν για να διαμεσολαβήσουν την ανθρώπινη δράση κατά την κοινωνική αλληλεπίδραση. Η κατάκτησή τους καθιστά το άτομο ικανό για ανεξάρτητη, ατομική απόδοση της λειτουργίας που προηγουμένως διεξαγόταν σε συνεργασία με άλλους στο διαψυχικό πεδίο. Οι εσωτερικευμένες ψυχολογικές λειτουργίες δεν είναι αντίγραφα της εξωτερικής, διατομικής λειτουργίας, αλλά εσωτερική αναδόμηση της εξωτερικής (κοινωνικής) διεργασίας. Η εσωτερίκευση δηλαδή δεν είναι διαδικασία μεταβίβασης αλλά μετασχηματισμού.

20 Η ΕΣΩΤΕΡΙΚΕΥΣΗ ΚΑΙ Ο ΡΟΛΟΣ ΤΗΣ ΣΗΜΕΙΩΤΙΚΗΣ ΔΙΑΜΕΣΟΛΑΒΗΣΗΣ Η εσωτερίκευση αναφέρεται στον έλεγχο (δηλαδή στην κατανόηση της σημασίας) από το παιδί (ή τον ενήλικο) των σημείων που έχει ήδη χρησιμοποιήσει κατά την κοινωνική αλληλεπίδραση, χωρίς όμως τότε να κατανοεί τη σημασία τους. Μεταξύ όλων των συστημάτων σημείων, κεντρικός είναι ο ρόλος του λόγου (ομιλίας) στη διαμεσολάβηση της κοινωνικής και ατομικής δραστηριότητας.

21 Η ΖΩΝΗ ΕΓΓΥΤΕΡΗΣ ΑΝΑΠΤΥΞΗΣ (ΖΕΑ) Η θέση του για την κοινωνική προέλευση της ατομικής ψυχολογικής λειτουργίας, αποτυπώνεται επίσης στην έννοια της Ζώνης Εγγύτερης (ή επικείμενης) Ανάπτυξης, η οποία ορίζεται ως «η απόσταση ανάμεσα στο πραγματικό αναπτυξιακό επίπεδο του παιδιού όπως προσδιορίζεται από την ανεξάρτητη λύση προβλημάτων και το ανώτερο επίπεδο της «εν δυνάμει» ανάπτυξης όπως προσδιορίζεται από τη λύση προβλημάτων υπό την καθοδήγηση ενηλίκων ή σε συνεργασία με πιο ικανούς συνομήλικους».

22 Η ΖΩΝΗ ΕΓΓΥΤΕΡΗΣ ΑΝΑΠΤΥΞΗΣ Η ΖΕΑ δεν υπάρχει ανεξάρτητα από τη δραστηριότητα των ανθρώπων. Δημιουργείται ανάμεσα στους συμμετέχοντες κατά τη διαδικασία της κοινής δράσης στο πλαίσιο της κοινωνικής αλληλεπίδρασης και επικοινωνίας. Μέσα στη ΖΕΑ, οι πιο «έμπειροι» δημιουργούν ευκαιρίες ώστε τα παιδιά (και όχι μόνο...) να συμμετέχουν σε δραστηριότητα που ξεπερνάει το πραγματικό επίπεδο ανάπτυξης.

23 ΜΑΘΗΣΗ ΚΑΙ ΑΝΑΠΤΥΞΗ Επομένως, η μόνη αξιόλογη μάθηση είναι αυτή που ξεπερνάει το υπάρχον επίπεδο ανάπτυξης. Μάθηση και ανάπτυξη βρίσκονται σε δυναμική σχέση αλληλεπίδρασης και η μάθηση καθοδηγεί την ανάπτυξη.

24 ΖΕΑ ΚΑΙ ΔΙΔΑΣΚΑΛΙΑ Κατά συνέπεια, «Η μόνη καλή διδασκαλία είναι αυτή ξυπνάει και δίνει ζωή σε εκείνες τις λειτουργίες που βρίσκονται στη διαδικασία της ωρίμανσης, αυτές που βρίσκονται μέσα στη ΖΕΑ», που απευθύνεται στα «μπουμπούκια» της ανάπτυξης

25 ΖΕΑ ΚΑΙ ΚΑΤΕΥΘΗΝΤΗΡΙΕΣ ΔΡΑΣΤΗΡΙΟΤΗΤΕΣ Προσχολική ηλικία: συμβολικό παιχνίδι Σχολική ηλικία: σχολική εκπαίδευση

26 ΤΟ ΒΙΟ-ΟΙΚΟΛΟΓΙΚΟ ΜΟΝΤΕΛΟ ΤΟΥ BRONFENBRENNER Η ανθρώπινη ανάπτυξη είναι μια δυναμική και αμοιβαία διαδικασία που αρχίζει με τη γενετική προικοδότηση και αποκαλύπτεται ως αποτέλεσμα των αλληλεπιδράσεων με τα ποικίλα επίπεδα του περιβάλλοντος

27 Μάθημα 1,2,3

28 ΤΟ ΒΙΟ-ΟΙΚΟΛΟΓΙΚO ΜΟΝΤΈΛΟ ΤΟΥ BRONFENBRENNER i. Μικροσύστημα: οι δραστηριότητες, οι ρόλοι και οι αλληλεπιδράσεις του ατόμου με το άμεσο περιβάλλον του (π.χ. του παιδιού με την οικογένεια, με το σχολείο κλπ.) ii. Μεσοσύστημα: οι αλληλεπιδράσεις μεταξύ δύο ή περισσότερων μικροσυστημάτων (π.χ. οικογένειασχολείο) iii. Εξωσύστημα: τα κοινωνικά πλαίσια και οι οργανισμοί πέρα από την άμεση εμπειρία του ατόμου, που όμως το επηρεάζουν (π.χ. η ποιότητα της εκπαίδευσης) iv. Μακροσύστημα: Οι αξίες, νόμοι και συνήθειες της κοινωνίας μέσα στην οποία ζει το άτομο