ΑΝΑΠΤΥΞΗ ΤΟΥ ΠΑΙΔΙΟΥ Ι Η Γνωστική προσέγγιση. Η θεωρία του Jean Piaget. Καλλιρρόη Παπαδοπούλου ΕΚΠΑ-ΤΕΑΠΗ

Transcript

1 ΑΝΑΠΤΥΞΗ ΤΟΥ ΠΑΙΔΙΟΥ Ι Η Γνωστική προσέγγιση Η θεωρία του Jean Piaget Καλλιρρόη Παπαδοπούλου ΕΚΠΑ-ΤΕΑΠΗ

2 Η γνωστική προσέγγιση στην ανάπτυξη «Όταν οι γονείς του τρίχρονου Γιώργου τον ρωτούν γιατί βρέχει, αυτός απαντά: για να μεγαλώσουν τα λουλούδια. Όταν κάνουν την ίδια ερώτηση στην εντεκάχρονη κόρη τους, εκείνη απαντά εξαιτίας της εξάτμισης του νερού από την επιφάνεια της γης Feldman, R.S. (2011), σελ. 51.

3 Η γνωστική προσέγγιση στην ανάπτυξη «Η γνωστική προσέγγιση επικεντρώνεται στις διαδικασίες που επιτρέπουν στον άνθρωπο να γνωρίζει, να κατανοεί και να σκέπτεται για τον κόσμο γύρω του» (Feldman, 2011, σελ. 51.). Η έμφαση είναι στο πώς οι άνθρωποι αναπαριστούν εσωτερικά και αντιλαμβάνονται τον κόσμο, πώς οι γνωστικές ικανότητες και διεργασίες σχετίζονται και επηρεάζουν τη συμπεριφορά, πώς οι γνωστικές ικανότητες μεταβάλλονται κατά την ανάπτυξη.

4 Ελβετός Σπουδές στη τη φιλοσοφία Τον ενδιέφερε ερώτημα προέρχεται εξελίσσεται (Γενετική βιολογία και το φιλοσοφικό «από που και πως η γνώση» Ψυχολογία) Η θεωρία του επηρέασε ριζικά τη μελέτη της γνωστικής ανάπτυξης και της ανάπτυξης του παιδιού

5 Θεωρία Jean Piaget Βιβλιογραφία παρουσίασης 1. Craig,J. & Baucum, D. (2007) Η Ανάπτυξη του Ανθρώπου. Αθήνα: Εκδόσεις Παπαζήση (Τόμος Α). 2. Feldman, R.S. (2009) Εξελικτική Ψυχολογία. Δια Βίου Μάθηση. Αθήνα: Εκδόσεις Gutenberg (Τόμος Α) 3. Cole, M. & Cole, S. (2001) Η Ανάπτυξη των Παιδιών. Αθήνα: Gutenberg 4. Salkind, N. (2004) Θεωρίες της Ανθρώπινης Ανάπτυξης. Αθήνα: Εκδόσεις Πατάκη 5. Μαράτου, Ο. (2002) Οι Διαδρομές του Jean Piaget. Αθήνα: Εκδόσεις Καστανιώτη. 6. Kουγιουμουτζάκης, Γ. (Eπιμέλεια Έκδοσης), (1995). Aναπτυξιακή ψυχολογία : παρελθόν, παρόν και μέλλον. Hράκλειο, Kρήτη: Πανεπιστημιακές Eκδόσεις Kρήτης 7. Siegler, R. (2002) Πως Σκέφτονται τα Παιδιά. Αθήνα: Gutenberg

6 Σε αντίθεση με το συμπεριφορισμό, ο Piaget πίστευε ότι ο νους δεν αντιδρά απλά σε ερεθίσματα και σε συνέπειες, αλλά αναπτύσσεται, μεταβάλλεται και προσαρμόζεται στο περιβάλλον. Η σκέψη των παιδιών διαφέρει ποιοτικά από τη σκέψη των ενηλίκων. Δηλαδή, οι διαφορές στον τρόπο σκέψης παιδιών-ενηλίκων δεν περιορίζονται στο πόσα και τι γνωρίζουν τα παιδιά αλλά σε διαφορές στον τρόπο που γνωρίζουν και φτάνουν στη γνώση.

7 Τα θεμέλια του τρόπου που το άτομο κατανοεί τον κόσμο γύρω του είναι οι νοητικές δομές, τις οποίες ονόμασε σχήματα. Σχήμα: η στοιχειώδης μονάδα νοητικής οργάνωσης και η δομή μέσω της οποίας οι άνθρωποι προσαρμόζονται στο περιβάλλον. Τα σχήματα καθοδηγούν και καθορίζουν τον τρόπο με τον οποίο αντιλαμβανόμαστε, κατανοούμε και αντιδρούμε στο περιβάλλον (π.χ. αντικείμενα, άτομα, γεγονότα). Τα σχήματα αλλάζουν, μεταβάλλονται κατά την ανάπτυξη.

8 Αν για παράδειγμα δώσουμε σ ένα βρέφος ένα νέο παιχνίδι, π.χ. ένα πλαστικό παπάκι, το βρέφος θα το πιάσει, θα το βάλει στο στόμα του, θα το πετάξει κλπ. (αισθητηριοκινητικά σχήματα). Με αυτές τις ενέργειες το βρέφος θα αποκτήσει πληροφορίες και θα κατανοήσει το αντικείμενο αυτό.

9 Ένα νήπιο, θα χρησιμοποιήσει το παπάκι με διαφορετικό τρόπο: ίσως το βάλει στο νερό, το κάνει να κολυμπήσει, να κάνει «κουάκ-κουάκ»

10 Το άτομο (παιδί) δρα πάνω στο περιβάλλον και έτσι οικοδομεί τη δική του αντίληψη και κατανόηση για τον κόσμο. Οι αλλαγές που γίνονται μέσω αυτής της διεργασίας είναι δομικές αλλαγές που αντανακλώνται στα σχήματα.

11 Νοητική ανάπτυξη: η δημιουργία όλο και πιο πολύπλοκων σχημάτων τα οποία αλλάζουν, μετασχηματίζονται μέσα από τη συνεχή προσαρμογή του ατόμου στις απαιτήσεις του περιβάλλοντος. Προσαρμογή: στη βιολογία, σημαίνει την εξομάλυνση των τριβών που έχει ένας οργανισμός με το περιβάλλον. Είναι μια πολυσύνθετη διαδικασία που περιλαμβάνει την τροποποίηση του ατόμου ή του περιβάλλοντος για να αντιμετωπιστούν οι ατομικές ανάγκες.

12 Η αλλαγή στα σχήματα πραγματοποιείται μέσω των λειτουργιών της αφομοίωσης και της συμμόρφωσης (συμπληρωματικές λειτουργίες της προσαρμογής), η εξισορρόπηση των οποίων επιφέρει μια νέα, πιο σταθερή ισορροπία (σε σχέση με την προηγούμενη) Αφομοίωση: η κατανόηση νέων πληροφοριών και εμπειριών με βάση τον υπάρχοντα τρόπο σκέψης (τα υπάρχοντα σχήματα) Συμμόρφωση: οι αλλαγές στον υπάρχοντα τρόπο σκέψης (στα υπάρχοντα σχήματα) ώστε να γίνουν κατανοητές νέες εμπειρίες.

13 Η θεωρία του Piaget

14 Τα διαφορετικά σχήματα συντονίζονται μεταξύ τους μέσω της οργάνωσης. Οργάνωση: ο «συνεκτικός ιστός», «η ασβεστόσκονη» που συνενώνει τα υλικά της ανάπτυξης. Η τάση συνένωσης φυσικών και ψυχολογικών διεργασιών σε ένα συνεκτικό σύνολο. Διευρύνει τις δυνατότητες του ατόμου για περαιτέρω δραστηριότητα και διευρύνει τις δυνατότητες νοητικής ανάπτυξης.

15 Ξεκινώντας με την παρατήρηση και μικρά «πειράματα» με τα δικά του παιδιά, θεμελίωσε θεωρητικά και ερευνητικά μια λεπτομερή ανάλυση για το πώς σκέφτονται τα παιδιά ανάλογα με το γνωστικό τους επίπεδο. Η γνωστική ανάπτυξη ακολουθεί 4 διακριτά στάδια με ποιοτικές διαφορές στις νοητικές ικανότητες. Τα στάδια αυτά είναι οικουμενικά και έχουν σταθερή ακολουθία: (1) στάδιο αισθητηριοκινητικής νόησης (2) στάδιο προ-ενεργητικής νόησης (3) στάδιο ενεργητικής νόησης (4) στάδιο τυπικής νόησης

16 Η θεωρία του Piaget Σε κάθε στάδιο, δεν αλλάζει μόνο η ποσότητα των διαθέσιμων πληροφοριών αλλά και η ποιότητα των γνώσεων και η κατανόηση. Το ενδιαφέρον του επικεντρώθηκε στις αλλαγές που συμβαίνουν στις νοητικές διεργασίες των παιδιών κατά τη μετάβαση από στάδιο σε στάδιο.

17 Η θεωρία του Piaget Η βιολογική ωρίμανση και η εμπειρία είναι εξίσου σημαντικές Ενεργητικός ρόλος του υποκειμένου στη διαμόρφωση της ανάπτυξης Οικοδομούμε ανώτερα επίπεδα γνώσης από τα στοιχεία που παρέχει τόσο η ωρίμανση όσο και το περιβάλλον Οι διεργασίες της αλλαγής, ο μηχανισμός της ανάπτυξης, είναι οι ίδιες για όλους τους ανθρώπους. Είναι οικουμενικές, καθολικές, όπως και τα στάδια της ανάπτυξης.

18 Για τη μετάβαση από το ένα στάδιο στο άλλο παίζουν ρόλο 4 σημαντικοί παράγοντες: η βιολογική ωρίμανση, η εμπειρία, η κοινωνική μεταβίβαση και η εξισορρόπηση Κανένας από τους 4 παράγοντες μόνος του δεν μπορεί να ερμηνεύσει την αλλαγή. Η εξισορρόπηση όμως ενοποιεί και ενεργοποιεί τους υπόλοιπους

19 Ωρίμανση: η βιολογική αλλαγή. Ελέγχεται από έμφυτους μηχανισμούς. Εμπειρία: για να υπάρξει ανάπτυξη, το παιδί πρέπει να αλληλεπιδρά με το περιβάλλον, πρέπει να είναι δραστήριο είτε μέσω άμεσης, φυσικής δραστηριότητας είτε μέσω νοερής δραστηριότητας. Κοινωνική μεταβίβαση: πληροφορίες, συνήθειες κλπ. μεταβιβάζονται από μια ομάδα σε κάποια άλλη. Εξισορρόπηση

20 Εξισορρόπηση: η διαμόρφωση όλο και πιο σταθερών ισορροπιών ανάμεσα στο γνωστικό σύστημα του ατόμου και στο περιβάλλον. Ο οργανισμός χρειάζεται να διατηρήσει μια σταθερή εσωτερική ισορροπία ως προς τις αλλαγές ή τις αβεβαιότητες του εξωτερικού κόσμου. Οποιαδήποτε διαταραχή προέρχεται από το ίδιο το άτομο (π.χ. το παιδί είναι ανικανοποίητο από την υπάρχουσα σκέψη του) ή από το περιβάλλον (π.χ. Το παιδί έρχεται αντιμέτωπο με κάτι που δυσκολεύεται να κατανοήσει) προκαλεί μια κατάσταση έλλειψης ισορροπίας που πρέπει να αποκατασταθεί

21 Τα στάδια ανάπτυξης Σταθερή σειρά και διαδοχή Επιμέρους στάδια δεν μπορούν να υπερπηδηθούν ή να παραληφθούν Ποιοτικώς διαφορετικά μεταξύ τους Τα μεταγενέστερα στηρίζονται στα γνωρίσματα των προηγούμενων Οικουμενικά/ Καθολικά

22 Αισθητηριοκινητικό Τα στάδια ανάπτυξης Προ-ενεργητική νόηση Συγκεκριμένες νοητικές ενέργειες ή ενεργητική νόηση Τυπική νόηση

23 Στάδιο αισθητηριοκινητικής νόησης Η νοημοσύνη βασίζεται στις αισθήσεις και στην κίνηση του σώματος, αρχίζοντας με απλά αντανακλαστικά τα οποία ενεργοποιούν πιο περίπλοκες και εκούσιες συμπεριφορές. Τα βρέφη μαθαίνουν για τον κόσμο κοιτώντας, αρπάζοντας, βάζοντας αντικείμενα στο στόμα και με άλλες δράσεις πάνω στο περιβάλλον (Craig & Baucum, 2007, σελ. 97)

24 Αισθητηριοκινητική νόηση Κυριότερα επιτεύγματα της περιόδου αυτής: Ο συντονισμός αισθητηριακών, αντιληπτικών και κινητικών σχημάτων πρώτα στο επίπεδο της συμπεριφοράς και κατόπιν στο επίπεδο της νοητικής δραστηριότητας Στο τέλος της περιόδου αυτής το παιδί αποκτά συνείδηση του εαυτού του σαν μια ξεχωριστή οντότητα σ έναν κόσμο που αποτελείται από σταθερά, εξωτερικά αντικείμενα (μονιμότητα του αντικειμένου)

25 Αισθητηριοκινητική νόηση Κυριότερα επιτεύγματα της περιόδου αυτής: Στο τέλος του σταδίου εμφανίζεται νέος τρόπος σκέψης, με κύριο χαρακτηριστικό τη δυνατότητα για συμβολική αναπαράσταση

26 Αισθητηριοκινητική περίοδος Συμβολική αναπαράσταση Αναφέρεται στην ικανότητα των παιδιών να οπτικοποιήσουν ή να σκεφτούν με άλλον τρόπο κάτι που δεν είναι πραγματικά παρόν. Αναφέρεται στη χρήση μιας λέξης, εικόνας, χειρονομίας ή άλλου συμβόλου για την αναπαράσταση παρελθόντων ή παρόντων αντικειμένων, γεγονότων, εμπειριών, εννοιών (Craig & Baucum, 2007, τόμος α, σελ. 336) Προάγγελοι της συμβολικής αναπαράστασης στη βρεφική ηλικία είναι πράξεις όπως π.χ. το να ανοιγοκλείνουν το στόμα πριν φτάσει το κουτάλι ή το μπιμπερό, να κουνάνε το χέρι ακόμα και όταν έχει πέσει η κουδουνίστρα κλπ. Απόδειξη της αναπτυσσόμενης ικανότητας για συμβολική αναπαράσταση είναι η προσποίηση Η γλώσσα είναι το κατεξοχήν σύστημα συμβολικής αναπαράστασης

27 Θεωρία Piaget: Στάδιο προ-ενεργητικής νόησης Τα παιδιά διαμορφώνουν έννοιες και χρησιμοποιούν σύμβολα. Η ικανότητα για συμβολική αναπαράσταση εκφράζεται σε ικανότητες όπως η ανάπτυξη και χρήση της γλώσσας και το συμβολικό παιχνίδι. Οι έννοιες όμως περιορίζονται στην προσωπική, άμεση εμπειρία των παιδιών. Δεν κάνουν γενικεύσεις για κατηγορίες αντικειμένων Δυσκολία στην κατηγοριοποίηση αντικειμένων ή γεγονότων Περιορισμένες και ορισμένες φορές «μαγικές» αντιλήψεις για τη σχέση αιτίου-αποτελέσματος (Craig & Baucum, 2007, σελ. 97)

28 Προ-ενεργητική νόηση Η σκέψη δεν είναι ακόμα λογική, διότι είναι δέσμια της δραστηριότητας και της αντιληπτικής εντύπωσης. Η σκέψη δεν είναι αντιστρέψιμη, άρα δεν μιλάμε για καθαρή νόηση.

29 Προ-ενεργητική νόηση Περιορισμοί της σκέψης Εγωκεντρισμός: τα παιδιά είναι παγιδευμένα από τη δική τους άποψη και έχουν την τάση να συμπεραίνουν ότι όλοι οι άλλοι βλέπουν τα πράγματα όπως αυτά. Εκδηλώνεται με την έλλειψη προοπτικής στο χώρο, τον εγωκεντρικό λόγο και την αδυναμία κατανόησης της σκέψης του άλλου Επικέντρωση: εστίαση σε μία μόνο διάσταση της εμπειρίας που πηγάζει από αντιληπτικές πληροφορίες. Έλλειψη ικανότητας για αντιστρεψιμότητα, δηλ. Για νοερή αναδιευθέτηση μιας κατάστασης

30 Προ-ενεργητική νόηση Η αδυναμία να λαμβάνουν ταυτόχρονα υπόψη δύο πλευρές ενός προβλήματος εκφράζεται επίσης στη σύγχυση φαινομενικού-πραγματικού: δυσκολία να διακρίνουν ανάμεσα στον τρόπο που φαίνονται τα αντικείμενα και στον τρόπο που πραγματικά είναι Επίσης, η σκέψη δεν λαμβάνει υπόψη τη σχέση αιτίας αποτελέσματος αλλά ο συλλογισμός γίνεται από ένα ειδικό θέμα σ ένα άλλο και έτσι συγχέουν την αιτία με το αποτέλεσμα

31 Ενεργητική Νόηση Οι περιορισμοί αλλάζουν και η σκέψη αρχίζει να γίνεται λογική (χρήση λογικών αρχών) Έννοιες από τη λογική και τα μαθηματικά Καρδιά της γνωστικής λειτουργίας η αντιστρεψιμότητα Άρα: αποκέντρωση, αντιστρεψιμότητα και χρήση λογικών αρχών Ταυτότητα Ισοδυναμία Μετάβαση

32 Ενεργητική Νόηση Έτσι, αντιμετωπίζουν προβλήματα διατήρησης, ταξινόμησης, σειροθέτησης, τάξεων Όμως Η σκέψη δεν είναι πλήρως απελευθερωμένη Οι περισσότερες λογικές λειτουργίες είναι δεμένες με την πραγματικότητα. Γίνονται με τη σύμπραξη της εμπειρίας

33 ΤυπικήΝόηση Οι γνωστικές διαδικασίες αποσυνδέονται από τα συγκεκριμένα αντικείμενα και γεγονότα στον πραγματικό χώρο και χρόνο και μπορούν να εφαρμοστούν σε υποθετικές περιπτώσεις και συνθήκες Υποθέσεις που εξετάζουν το πρόβλημα από πολλές πλευρές Συστηματική επαλήθευση υποθέσεων Αρχές και κανόνες προτασιακής λογικής ανεξάρτητα από το περιεχόμενο των μερών ενός συλλογισμού.

34 Περιορισμοί της θεωρίας του Piaget Ορισμένες γνωστικές δεξιότητες εμφανίζονται νωρίτερα απ ότι πίστευε ο Piaget Υποτίμησε τις ικανότητες των πιο μικρών παιδιών Αντιπαράθεση σε σχέση με την καθολικότητα και οικουμενικότητα των σταδίων Σημασία πολιτισμικών και κοινωνικών παραγόντων πιο ουσιώδης από ότι υποστήριξε ο Piaget Η ανάπτυξη συχνά είναι πιο συνεχής απ ότι προβλέπει η θεωρία σταδίων του Piaget