Αγαπητοί Σύνεδροι, Αγαπητοί Φίλοι, Ο ίδιος ο όρος του αγροτουρισμού παραπέμπει στα συνθετικά της αγροτικής δραστηριότητας και του τουρισμού. Αυτό συχνά δημιουργεί σύγχυση ως προς το τι είναι τελικά ο αγροτουρισμός, σε τι αποβλέπει και τι συνεπάγεται για αυτούς που τον ασκούν και το κοινωνικό σύνολο. Ας πάρουμε όμως τα πράγματα από την αρχή, επιχειρώντας να διερευνήσουμε μερικά από τα προβλήματα και τις προοπτικές του τουρισμού και της γεωργίας στη χώρα μας. Στη σημερινή συγκυρία, είναι ιδιαίτερα επιβεβλημένο να δοθεί ώθηση σε μια ανάπτυξη της χώρας βάσει των συγκριτικών της πλεονεκτημάτων. Βάσει, δηλαδή, των πλεονεκτημάτων που τη χαρακτηρίζουν κατ αποκλειστικότητα και που θα της επέτρεπαν να διαφοροποιηθεί ως προς τα αντίστοιχα προϊόντα και τις υπηρεσίες των τρίτων χωρών. Ποια είναι λοιπόν τα συγκριτικά πλεονεκτήματα της χώρας; Όλοι έχουμε ακούσει κατά καιρούς για τον ήλιο και το φως της Ελλάδας, το κλίμα της, την τεράστια εναλλαγή του τοπίου μέσα σε ελάχιστες αποστάσεις, τον εύκολα απαντώμενο συνδυασμό θάλασσας και βουνού, την πλούσια βλάστηση και πανίδα, τη συγκέντρωση -σε οποιοδήποτε σημείο της χώρας- αποτυπωμάτων από διάφορες πολιτισμικές περιόδους της ιστορίας της. Αυτά τα ιδιαίτερα χαρακτηριστικά της χώρας υποδεικνύουν και τους τομείς στους οποίους η Ελλάδα έχει συγκριτικό πλεονέκτημα και στους οποίους θα μπορούσε να εστιάσει τις αναπτυξιακές της προσπάθειες τον τουρισμό και τη γεωργία. Δεδομένου ότι οι δύο αυτοί τομείς ωφελούνται από τα ίδια χαρακτηριστικά, θα έπρεπε να δράσουν συνεργικά και όχι ανταγωνιστικά μεταξύ τους. Επιπλέον, δε, οι δύο αυτοί τομείς θα έπρεπε να αναπτυχθούν κατά τρόπο που να επιτρέπει τη διατήρηση αυτών των πλεονεκτημάτων σε βάθος χρόνου και που να αποκλείει κάθε μορφή ανάπτυξης με αυτοκαταστροφικές τάσεις. Με λίγα λόγια, τα συγκριτικά πλεονεκτήματα της Ελλάδας είναι στους τομείς του βιώσιμου τουρισμού και της βιώσιμης γεωργίας. 1 / 6
Η δε βιωσιμότητα πρέπει να ικανοποιεί τα εξής: 1. κριτήρια οικονομικά -για να συμβάλλουν οι τομείς στη μακροπρόθεσμη και μακροχρόνια ανάπτυξη της χώρας 2. κριτήρια περιβαλλοντικά και πολιτισμικά, ώστε μακροπρόθεσμα η ανάπτυξη των τομέων να μη στρέφεται σε βάρος των χαρακτηριστικών που τους προσδίδουν συγκριτικό πλεονέκτημα 3. κριτήρια κοινωνικά, ώστε να αναβαθμίζεται και να ενδυναμώνεται το ανθρώπινο δυναμικό που αφιερώνεται στην ανάπτυξη των τομέων αυτών. Κατά συνέπεια, η χώρα θα πρέπει να αναπτύξει τις μορφές του ήπιου και ποιοτικού τουρισμού καθώς και της ποιοτικά διαφοροποιημένης γεωργίας με όσο το δυνατόν προϊόντα υψηλής προστιθέμενης αξίας. Οι συνθήκες που προσδιορίζουν σήμερα το πλαίσιο ανάπτυξης του τουρισμού και της γεωργίας Τις τελευταίες δεκαετίες, τόσο ο τουρισμός όσο και η γεωργία στη χώρα μας αναπτύχθηκαν στη βάση μιας αυτιστικής προσέγγισης με στόχευση το εφήμερο οικονομικό όφελος, την προσφορά προϊόντων και υπηρεσιών χωρίς ταυτότητα, την κατασπατάληση φυσικών πόρων και την υπερκατανάλωση χωρίς αίσθηση της προκαλούμενης επιβάρυνσης στο περιβάλλον. Η ανορθολογική και μη βιώσιμη ανάπτυξη τόσο του τουρισμού όσο και της γεωργίας οδήγησε σε κοινά προβλήματα την εξάντληση φυσικών πόρων και ιδιαίτερα του νερού, την ανησυχητική συρρίκνωση της βιοποικιλότητας, την υποβάθμιση του πολιτισμικού και του φυσικού περιβάλλοντος. Το κόστος παραγωγής και παροχής υπηρεσιών στην Ελλάδα δεν επιτρέπει την Ελλάδα να είναι ανταγωνιστική με βάση το κόστος. Αν και θα πρέπει να καταβληθεί κάθε προσπάθεια για τον εξορθολογισμό του κόστους σε πολλές περιπτώσεις, η προοπτική της χώρας για να γίνει ανταγωνιστική βρίσκεται στην ποιότητα και τη διαφοροποίηση των προϊόντων και των υπηρεσιών που προσφέρει. Επιπλέον, δύο άλλες ευρύτερες εξελίξεις εισάγουν νέα δεδομένα για τις προϋποθέσεις 2 / 6
βιώσιμης ανάπτυξης. 1. Η κλιματική αλλαγή ως φαινόμενο με παγκόσμιες πλέον διαστάσεις απαιτεί σειρά προσαρμογών από όλους τους τομείς ώστε α. να ελαχιστοποιηθούν οι αρνητικές συνέπειες σε κάθε τομέα, β. να μην επιβαρύνεται άλλο το φαινόμενο της κλιματικής αλλαγής από τις δραστηριότητες κάθε τομέα και γ. όπου είναι δυνατόν, κάθε τομέας να αναπτύσσει δραστηριότητες υπέρ της καταπολέμησης της κλιματικής αλλαγής. 2. Η μεταρρύθμιση της Κοινής Γεωργικής Πολιτικής της Ευρωπαϊκής Ένωσης που πρόκειται να ισχύσει από το 2014 θα προωθήσει αναμφισβήτητα ακόμα μεγαλύτερο προσανατολισμό του γεωργικού τομέα προς την αγορά, δηλαδή θα τον στρέψει ακόμα περισσότερο σε πιο επιχειρηματικά πρότυπα γεωργίας. Η παραγωγή άνευ όρων δεν αρκεί πλέον για να αποφέρει εισόδημα στον παραγωγό. Αυτό συνεπάγεται τα εξής: α. ο σύγχρονος γεωργικός τομέας θα πρέπει να αναπτυχθεί με βάση κανόνες επιχειρηματικότητας και β. ο σύγχρονος γεωργικός τομέας θα πρέπει να αναπτύξει δραστηριότητες διαφοροποίησης του εισοδήματός του. Ποιες είναι λοιπόν οι δυνατότητες συμβολής της γεωργίας και του τουρισμού στην ανάπτυξη της χώρας; Και οι δύο τομείς έχουν μεγάλα περιθώρια ανάπτυξης στις νέες συνθήκες, υπό τον όρο ότι αυτή θα βασισθεί σε νέα κριτήρια. Τα κριτήρια είναι αυτά της μείωσης του ανορθολογικού κόστους, όπου αυτό εντοπίζεται, της επιχειρηματικότητας, της ποιότητας και διαφοροποίησης των προϊόντων και υπηρεσιών. Οι νέες συνθήκες, τα προβλήματα που έχουν δημιουργηθεί και οι νέες ανάγκες υπαγορεύουν και τη μορφή που θα πρέπει να λάβει ο τουρισμός και η γεωργία για την ανάπτυξη της χώρας. Η ορθολογική χρήση των φυσικών πόρων, η προστασία της βιοποικιλότητας, η ελαχιστοποίηση των εκπομπών αερίων του θερμοκηπίου αναδεικνύονται σε θεμελιώδεις προϋποθέσεις κάθε αναπτυξιακής πολιτικής. Η ανάγκη για μείωση των μεταφορικών ρύπων οδηγεί και αυτή στην προώθηση των τοπικών δικτύων διανομής γεωργικών προϊόντων. Η αντιμετώπιση της εξάντλησης των φυσικών πόρων οδηγεί στην ανάγκη εξοικονόμησής τους στην παραγωγή γεωργικών προϊόντων, στην παροχή τουριστικών υπηρεσιών, ακόμα και στον τρόπο προσέγγισης του προβλήματος των απορριμμάτων. Τα απορρίμματα δεν είναι παρά φυσικοί πόροι που έχουν μετασχηματισθεί. Επομένως, ισχύει και εδώ, ότι η πρόληψη είναι καλύτερη από τη θεραπεία. Τόσο ο γεωργικός τομέας όσο και ο τουριστικός θα πρέπει να βλέπουν τα απορρίμματα ως διπλό κόστος για την κοινωνία (το κόστος παραγωγής τροφίμων που προϋποθέτουν και το κόστος απόρριψης, ανακύκλωσης 3 / 6
κλπ) και έτσι να αποφεύγουν τη δημιουργία τους, με ό,τι αυτό συνεπάγεται για την (υπερ)κατανάλωση τροφίμων. Στο γεωργικό τομέα, η ανάγκη τόσο για ανάπτυξη της επιχειρηματικότητας όσο και για διαφοροποίηση του εισοδήματος απαιτούν γνώσεις, προσαρμοστικότητα, ευελιξία, αναγνώριση ευκαιριών, προγραμματισμό, ικανότητα ανάληψης πρωτοβουλιών και κινδύνου. Με λίγα λόγια, απαιτούν ως επί το πλείστον νέους αγρότες. Τουρισμός, Γεωργία και Αγροτουρισμός: Προϋποθέσεις για βιώσιμη ανάπτυξη και συνέργειες Είδαμε ότι τα συγκριτικά πλεονεκτήματα του τουρισμού και της γεωργίας της Ελλάδας προσδιορίζονται από κοινά χαρακτηριστικά. Είδαμε ότι το ανεξέλεγκτο της ανάπτυξης και των δύο τομέων οδήγησε σε κοινά προβλήματα, που σήμερα απειλούν την ίδια τη συνέχιση της ανάπτυξής τους. Είδαμε, όμως και ότι υπάρχει η δυνατότητα κοινής προσέγγισης για την επίλυση αυτών των προβλημάτων και την επίτευξη βιώσιμης ανάπτυξης τόσο στη γεωργία όσο και στον τουρισμό. Η κρίσιμη λέξη εδώ είναι η βιωσιμότητα. Θέλουμε βιώσιμη γεωργία, βιώσιμο αγροτουρισμό, βιώσιμο τουρισμό της υπαίθρου, βιώσιμο τουρισμό. Η ανάπτυξη της χώρας θα πρέπει να βασισθεί σε αυτούς τους τομείς και στη μέγιστη αξιοποίηση κάθε δυνατής συνέργειας. Ποιες είναι όμως οι διαφορές μεταξύ των διαφόρων μορφών τουρισμού και σε τι είδους συνέργεια θα πρέπει να αποσκοπεί κάθε ένα είδος τουρισμού γεωργικές δραστηριότητες; Καταρχάς μια βιώσιμη μορφή τουρισμού, όποια κι αν είναι αυτή δε μπορεί παρά να βασίζεται στην ποιότητα και στην εξασφάλιση όλων των προϋποθέσεων που προανέφερα. Έτσι το ελάχιστο της συνέργειας μπορεί να είναι μεταξύ του τουρισμού ποιότητας και των προϊόντων μιας βιώσιμης, ποιοτικής γεωργίας. Αν και δεν εντάσσεται αναγκαστικά στην κατηγορία του τουρισμού της υπαίθρου, ο τουρισμός ποιότητας δε μπορεί παρά να χρησιμοποιεί, να αξιοποιεί και να προωθεί τοπικά ποιοτικά προϊόντα. Στόχος είναι η προσφορά από πλευράς τουριστικής επιχείρησης ποιοτικών υπηρεσιών και προϊόντων, αλλά και η ταυτόχρονη προβολή και προώθηση των τοπικών ποιοτικών προϊόντων. 4 / 6
Το επόμενο στάδιο συνέργειας επιτυγχάνεται με τον τουρισμό της υπαίθρου. Πρόκειται για μια μορφή ήπιου, εναλλακτικού τουρισμού που μπορεί να λάβει πολλές μορφές, ανάλογα με τις δραστηριότητες που εμπλέκει, και που διεξάγονται πάντα στην ύπαιθρο. Μπορεί να έχει τη μορφή πολιτισμικού τουρισμού, οικοτουρισμού, τουρισμού με υπαίθριες δραστηριότητες στη φύση κλπ. Στόχος του είναι και η προβολή των τοπικών προϊόντων, η άμεση αξιοποίηση των συγκριτικών πλεονεκτημάτων και η διατήρησή τους Ο αγροτουρισμός αποτελεί επίσης μια μορφή τουρισμού της υπαίθρου. Ο ίδιος μπορεί να πάρει διάφορες μορφές από την απλή προσφορά καταλύματος μέχρι την πώληση προϊόντων της γεωργικής εκμετάλλευσης, την προσφορά γευμάτων με προϊόντα της φάρμας ή την άμεση συμμετοχή των επισκεπτών στις γεωργικές δραστηριότητες της εκμετάλλευσης. Υπάρχει όμως μια ειδοποιός διαφορά από τις άλλες μορφές τουρισμού της υπαίθρου, που έχει τεράστια σημασία για την ανάπτυξη της γεωργίας και της υπαίθρου. Ο αγροτουρισμός αποσκοπεί στη διαφοροποίηση των δραστηριοτήτων μιας γεωργικής εκμετάλλευσης. Αποσκοπεί στην εξασφάλιση μιας εναλλακτικής, επιπρόσθετης πηγή εισοδήματος για το αγροτικό νοικοκυριό και απασχόλησης για όλα τα μέλη της αγροτικής οικογένειας, ώστε να περιορισθεί ο κίνδυνος από την άσκηση μιας γεωργικής δραστηριότητας που αντλεί εισόδημα από την αγορά Γι αυτό και ο αγροτουρισμός δε μπορεί παρά να συνδέεται με μια ενεργό γεωργική εκμετάλλευση και γεωργικές δραστηριότητες σε πλήρη λειτουργία. Και σ αυτό το σημείο, αξίζει να επισημανθεί ότι η Κοινή Γεωργική Πολιτική που θα ισχύσει μετά το 2013, σύμφωνα με τις σημερινές κατευθύνσεις, θα συνδέεται με τον ενεργό αγρότη. Κλείνοντας την ομιλία μου, θα ήθελα να επαναλάβω τη σημασία της επιχειρηματικότητας στην άσκηση κάθε δραστηριότητας από δω και στο εξής. Έχουμε ανάγκη να αποκαταστήσουμε την τιμή της επιχειρηματικότητας. Έχουμε ανάγκη να διαχωρίσουμε την επιχειρηματικότητα από τον εύκολο πλουτισμό σε βάρος των άλλων. Έχουμε ανάγκη να αποδεχθούμε ότι στις σημερινές συνθήκες παγκόσμιου ανταγωνισμού και πληθώρας αντικτύπων κάθε ενέργειας, η βιωσιμότητα οποιασδήποτε δραστηριότητας έχει πολύ μεγαλύτερες απαιτήσεις από την απλή εργατικότητα και την εμπειρία.. Απαιτεί γνώσεις, συνεχή και έγκυρη ενημέρωση, ανάληψη και διαχείριση κινδύνου. Ο αγροτικός τομέας δεν αποτελεί εξαίρεση. Αντίθετα, θα πρέπει να καταβάλει πολύ μεγαλύτερες προσπάθειες από άλλους τομείς, διότι παραδοσιακά είχε συνδυασθεί με τον αντίποδα της επιχειρηματικότητας. Επιπλέον, η διαφοροποίηση των δραστηριοτήτων μιας 5 / 6
γεωργικής εκμετάλλευσης σήμερα καθιστά πολύ πιο πολύπλοκη τη διαχείρισή της. Γι αυτό και η αγροτική επιχειρηματικότητα γίνεται πια αναγκαία συνθήκη για τη βιωσιμότητα της γεωργίας και την αειφορία της υπαίθρου. Η γεωργία πρέπει να αλλάξει πρότυπο λειτουργίας και οργάνωσης. Οι νέοι αγρότες είναι οι πιο κατάλληλοι για να ανατρέψουν παρωχημένες αντιλήψεις, να λειτουργήσουν ως επιχειρηματίες, με σεβασμό στο περιβάλλον και τα προβλήματα της σύγχρονης εποχής, με εξωστρέφεια προς την αγορά και σεβασμό για τον καταναλωτή. Η ομιλία έγινε στα Χανιά στις 3 Απριλίου 2012 στο πλαίσιο του 1ου Πανελληνίου Συνεδρίου του Συνδέσμου Ενώσεων Αγροτουρισμού Ελλάδας 6 / 6