Επ αφορμή ΜΕΛΕΤΗΜΑΤΑ ΓΙΑ ΤΗ ΛΟΓΟΤΕΧΝΙΑ ΤΗΣ ΘΕΣΣΑΛΟΝΙΚΗΣ
Απαγορεύεται η αναδημοσίευση ή αναπαραγωγή του παρόντος έργου στο σύνολό του ή τμημάτων του με οποιονδήποτε τρόπο, καθώς και η μετάφραση ή διασκευή του ή εκμετάλλευσή του με οποιονδήποτε τρόπο αναπαραγωγής έργου λόγου ή τέχνης, σύμφωνα με τις διατάξεις του Ν.2121/1993 και της Διεθνούς Σύμβασης Βέρνης Παρισιού, που κυρώθηκε με τον Ν.100/1975. Επίσης απαγορεύεται η αναπαραγωγή της στοιχειοθεσίας, σελιδοποίησης, εξωφύλλου και γενικότερα της όλης αισθητικής εμφάνισης του βιβλίου, με φωτοτυπικές, ηλεκτρονικές ή οποιεσδήποτε άλλες μεθόδους, σύμφωνα με το άρθρο 51 του Ν.2121/1993. IANOS, ΘEΣΣAΛONIKH, ΝΟΕΜΒΡΙΟΣ 2011 ΘEΣΣAΛONIKH Aριστοτέλους 7, TK 546 24 Tηλ: 2310 277 004 Fax: 2310 284 832 e-mail: info@ianos.gr AΘHNA Σταδίου 24, TK 105 64 Τηλ: 210 32 17 917 Fax: 210 32 17 686 e-mail: as_info@ianos.gr IANOS.GR www.ianos.gr ISBN: 978-960-6882-47-0
ΣΩΤΗΡΙΑ ΣΤΑΥΡΑΚΟΠΟΥΛΟΥ Επ αφορμή ΜΕΛΕΤΗΜΑΤΑ ΓΙΑ ΤΗ ΛΟΓΟΤΕΧΝΙΑ ΤΗΣ ΘΕΣΣΑΛΟΝΙΚΗΣ
Στη μνήμη του Τάσου Καραναστάση
ΠΕΡΙΕΧΟΜΕΝΑ 11 Λίγα λόγια για το βιβλίο 13 14 34 53 70 86 101 ΜΕΡΟΣ Ι Ο Ψυχάρης του Κριαρά Το διήγημα στη μεταπολεμική μας πεζογραφία. Γενική επισκόπηση Επίγονοι του Βιζυηνού στη νεότερη μεταπολεμική πεζογραφία μας Η σκιά του Πεντζίκη στις «Παρασκιές» του Κοχλία Όψεις του λαϊκού μας πολιτισμού στον λογοτεχνικό και καλλιτεχνικό «Κύκλο της Διαγωνίου» Η κριτική και οι κριτικοί του Τραμ 119 120 136 148 165 183 201 215 224 ΜΕΡΟΣ ΙΙ Η Θεσσαλονίκη στο πεζογραφικό έργο των: Ν. Γ.Πεντζίκη, Γ. Ιωάννου και Αλ.Ναρ. Η πόλη ως παράγοντας διαμόρφωσης της ταυτότητας των συγγραφέων Ch. Wolf, Ένα πρότυπο παιδικής ηλικίας Ν. Μπακόλας, Η μεγάλη πλατεία Π. Σφυρίδης, Ψυχή μπλε και κόκκινη: μια συγκριτική προσέγγιση Δύο εκδοχές βιωματικής πεζογραφίας: Τα δύο φορέματα του Αλέξανδρου Κοσματόπουλου και «Η απέραντη γαλήνη του Γιώργου Παραλή» του Περικλή Σφυρίδη Το ταξίδι σε διηγήματα των: Γ. Ιωάννου, Π. Σφυρίδη, Τ. Καλούτσα, Β. Τσιαμπούση Το πρότυπο του άντρα στα διηγήματα του Τάσου Καλούτσα Η ελληνική επαρχία στο πεζογραφικό έργο του Βασίλη Τσιαμπούση Το πεζογραφικό έργο του Μανόλη Ξεξάκη Μια ανάμνηση του 18ου αι. σε διήγημα του Περικλή Σφυρίδη 242 245 Πρώτες δημοσιεύσεις Ευρετήριο κύριων ονομάτων
ΛΙΓΑ ΛΟΓΙΑ ΓΙΑ ΤΟ ΒΙΒΛΙΟ ΕΠ ΑΦΟΡΜΗ Τα μελετήματα που συγκέντρωσα στον παρόντα τόμο γράφτηκαν «επ αφορμή», συγκυριακά: συμμετοχή σε λογοτεχνικά συνέδρια και ημερίδες, παρουσιάσεις έργου λογοτεχνών, αλλά και παρουσία σε τεύχη ή σε αφιερώματα περιοδικών. Αφορούν συγγραφείς της Θεσσαλονίκης (και της Βόρειας Ελλάδας γενικότερα), που διαμόρφωσαν το λογοτεχνικό και πνευματικό της πρόσωπο. Σκοπό έχουν να εντοπίσουν το στίγμα της πόλης στα νεοελληνικά μας γράμματα. Ας σημειωθεί ότι το πρώτο μελέτημα αναφέρεται τιμητικά στη συμβολή του ομότιμου καθηγητή του Πανεπιστημίου Θεσσαλονίκης κ. Εμμανουήλ Κριαρά στις ψυχαρικές έρευνες και κατ επέκταση στην επίλυση του γλωσσικού ζητήματος του τόπου μας, που έδωσε νέα ώθηση στην νεοελληνική λογοτεχνία. Προγραμμάτισα η έκδοση του βιβλίου μου να συμπέσει με το γεγονός ότι η Θεσσαλονίκη το 2012 θα γιορτάσει τα εκατό χρόνια του ελεύθερου ελληνικού βίου της, θέλοντας με τον τρόπο αυτό να συμμετάσχω κι εγώ στη χαρά της. Την ενασχόλησή μου με τη λογοτεχνία της Θεσσαλονίκης την οφείλω κυρίως στον συγγραφέα Περικλή Σφυρίδη η δική του αγάπη για την πόλη και τους πνευματικούς της ανθρώπους ήταν που άνοιξε έναν ολόκληρο θεματικό κύκλο στα ενδιαφέροντά μου. Τον ευχαριστώ και από τη θέση αυτή. Ευχαριστίες οφείλω, ακόμη, στους συναδέλφους καθηγητές του Τομέα Μ.ΝΕ.Σ., που με τα κείμενα και τις επιμέρους συζητήσεις τους συνέβαλαν στον εμπλουτισμό των γνώσεών μου ξεχωριστά στον κ. Γιώργο Κεχαγιόγλου, την κ. Γεωργία Φαρίνου-Μαλαματάρη και την κ. Άντεια Φραντζή. Μένει να ευχαριστήσω και από εδώ τον αειθαλή δάσκαλό μας, κ. Εμμανουήλ Κριαρά, για την ολόθυμη συμπαράστασή του επί τριάντα περίπου χρόνια. Τέλος, τις θερμές ευχαριστίες μου έχει ο κ. Νίκος Καρατζάς. Είμαι ευτυχής που βρήκα πρόθυμη και άμεση ανταπόκριση στον εκδοτικά δραστήριο και ευεργετικό για την πόλη μας «ΙΑΝΟ». Σωτηρία Σταυρακοπούλου 11
ΜΕΡΟΣ Ι
ΣΩΤΗΡΙΑ ΣΤΑΥΡΑΚΟΠΟΥΛΟΥ Ο ΨΥΧΑΡΗΣ ΤΟΥ ΚΡΙΑΡΑ Το συγγραφικό έργο του Εμμανουήλ Κριαρά είναι ευρύτατο και αποτελεί κομμάτι των καθημερινών διαβασμάτων μας. Από στατιστική άποψη, μπορούμε να μιλήσουμε για μεγάλους θεματικούς κύκλους με πολλούς ενδιάμεσους τομείς. Περιορίζοντας το οπτικό μας πεδίο στην ενασχόλησή του με την αμιγώς νεοελληνική λογοτεχνία, θα επιχειρήσουμε να συνοψίσουμε, με αναπόφευκτες απλουστεύσεις, τις ιστορικο-γραμματολογικές ζητήσεις του που αφορούν συγκεκριμένα το πρόσωπο του Ψυχάρη και τον ρόλο του στο πλαίσιο του δημοτικιστικού κινήματος, αφήνοντας έτσι στο περιθώριο όλες εκείνες τις σελίδες που εμπεριέχουν τους προβληματισμούς του για τους πρώτους αιώνες της νεοελληνικής λογοτεχνίας, τις κριτικές παρατηρήσεις και εκδόσεις, τις συγκριτικές έρευνες και τις γλωσσοερευνητικές του ασχολίες. Θα παρουσιάσω, λοιπόν, σ αυτή την επιστημονική συνάντηση που οργανώσαμε για να τιμήσουμε την προσφορά του Ψυχάρη στα ελληνικά γράμματα, τον τρόπο με τον οποίο συγκροτήθηκε η γύρω από αυτόν μελέτη του Κριαρά. Είναι σκόπιμο, καταρχήν, για το νοικοκύρεμα της εργασίας μου να αναφερθώ σε μερικά ζητήματα, η προσέγγιση των οποίων κρίνεται απαραίτητη προκειμένου να μπορέσουμε να συλλάβουμε τον εξελικτικό εμπλουτισμό του θέματος από τον ακάματο ερευνητή και δάσκαλο Εμμανουήλ Κριαρά. Ένα βασικό ζήτημα είναι η σχέση του με το σύνολο του ψυχαρικού έργου. Τον Ψυχάρη, όπως γράφει το 1981 στη δεύτερη έκδοση του βιβλίου του Ψυχάρης. Ιδέες-αγώνες-ο άνθρωπος, 1 τον γνώρισε από κοντά το 1925, όταν μαζί με άλλους νέους δημοτικιστές τον υποδέχτηκε στα Χανιά, όπου εκείνος πήγε να κάνει μια σειρά από ομιλίες. Ο Κριαράς, πρωτοετής τότε της φιλολογίας, δημοσίευσε ένα άρθρο σε τοπική εφημερίδα, με το οποίο ανήγγειλε την άφιξη του Ψυχάρη στην πόλη τους. Για το γεγονός αυτό μιλά αναλυτικότερα σε κάποιες απομνημονευματικές σελίδες που δημοσιεύονται το 2001 με τον τίτλο «Ένα κείμενο του 1962. Λίγος Ψυχάρης» και αναδημοσιεύονται στον τόμο Ανιχνεύσεις. Γλωσσικά και φιλολογικά μελετήματα. Συμβολή στο χρονολόγιο του δημοτικισμού το 2004. Και στα Χανιά και αργότερα στην Αθήνα παρακολούθησε τις 14
ομιλίες του. Από τότε άρχισε να τον απασχολεί η σπουδαία αυτή προσωπικότητα των νεοελληνικών γραμμάτων και γενικότερα το δημοτικιστικό κίνημα στο οποίο ο Ψυχάρης υπήρξε πρωτεργάτης. Κατά τη δεύτερη διαμονή του στο Παρίσι (1945-1948), ο Κριαράς είχε τη δυνατότητα να συμπληρώσει την έρευνά του για το έργο του Ψυχάρη, να γνωρίσει πρόσωπα και πράγματα του οικογενειακού του περιβάλλοντος. Την εποχή εκείνη μπήκαν οι βάσεις για την κατοπινή του ενασχόληση με τον αγωνιστή γλωσσολόγο και λογοτέχνη. Μετά την επιστροφή του στην Αθήνα, την άνοιξη του 1948, ο Κριαράς αποδέχτηκε την πρόταση του Ευάγγελου Παπανούτσου να διδάξει στον ιδρυμένο από αυτόν Μορφωτικό Σύλλογο «Αθήναιον» μαθήματα σχετικά με το έργο του Ψυχάρη. Έτσι, συνέβαλε μαζί με άλλους δυναμικούς λογίους της εποχής ο Κ.Θ.Δημαράς ήταν ένας από αυτούς στη μορφοποίηση μιας ανοιχτής παιδείας. Η σειρά εκείνη των δέκα μαθημάτων αποτέλεσε τον κορμό για δύο εργασίες του: «Ο Ψυχάρης και η επίδραση που δέχτηκε από τον Ρενάν και τον Ταιν» το 1950 και «Ο Βικτόρ Ουγκό και το Ταξίδι του Ψυχάρη» το 1952. Οι εργασίες αυτές αναφέρονταν στη διαμόρφωση του Ψυχάρη ώς την εποχή που έγραψε το Ταξίδι. Από τότε πτυχές της προσωπικότητάς του και του έργου του φωτίζονται από τον Κριαρά συνεχώς. Από το 1949 και κατά τη δεκαετία του 1950 μελέτησε τη σχέση του Ψυχάρη με την ελληνική πνευματική παράδοση, τη στάση του απέναντι στη γερμανική επιστήμη, τη ρήξη του με τον Γεώργιο Χατζιδάκη από το 1886, καθώς και τις θρησκευτικές και πολιτικές του ιδέες, παλαιότερες και νεότερες. Παραδειγματική είναι εδώ η προσέγγιση των ιδεολογικο-πολιτικών αναζητήσεών του. Τον απασχόλησε επίσης το θέμα πώς είδε τον Ερνέστ Ρενάν ο Ψυχάρης στα τελευταία χρόνια της ζωής του. Δεν θα μπορούσε να μη σημειωθεί και η συμβολή του στη μελέτη της γενικότερης φυσιογνωμίας του ανθρώπου. Όλα αυτά τα μελετήματα, καθώς και ένα ακόμη σχετικό με κρίσεις άλλων (ιδιαίτερα του Αντρέ Μιραμπέλ) για τον Ψυχάρη ενσωματώθηκαν στον τόμο Ψυχάρης, που δημοσιεύτηκε το 1959, με την αφορμή των τριάντα χρόνων από τον θάνατο του γλωσσικού ανακαινιστή. Ο τόμος αυτός αποτελεί ένα σφιχτοδεμένο γραμματολογικό σύνολο, ο κεντρικός άξονας του οποίου στηρίζεται στην αποτίμηση της πνευματικής και ψυχικής φυσιογνωμίας του Ψυχάρη από τη μια και στην ενσυνείδητη καταγραφή του άκαμπτου στρατηγικού του ρόλου μέσα στο πλαίσιο του δημοτικιστικού κινήματος, από την άλλη. Επιπλέον, διερευνώνται εδώ τα κίνητρα που προσδιορίζουν με καίριο τρόπο τη φύση του ψυχαρικού έργου, καθώς σχετίζονται με γενικότερες ζητήσεις της εποχής του. Επίσης, δίνονται απαντήσεις για το πώς φτάνει ο συγκεκριμένος λόγιος να ταυτίσει τις γενικότερες ανάγκες του συλλογικού σώματος με ΕΠ ΑΦΟΡΜΗ 15
ΣΩΤΗΡΙΑ ΣΤΑΥΡΑΚΟΠΟΥΛΟΥ τις δικές του, τις ατομικές. Πραγματικά δεν πρόκειται για τον παραδοσιακό τύπο της βιογραφίας ούτε, βέβαια, για μια ερμηνευτική εργασία στο σύνολό της (τέτοιου τύπου εργασίες την εποχή εκείνη δεν ήταν ακόμη ιδιαίτερα συχνές μέσα στην ελληνική φιλολογική βιβλιογραφία), αλλά για μια εμπεριστατωμένη γραμματολογική πραγματεία, η οποία έχει ως υποκείμενο ένα συγκεκριμένο πρόσωπο επιβεβαιώνεται εδώ η ροπή του συγγραφέα να διευρύνει νόμιμα την περιφέρεια μιας αναλυτικής μελέτης, χωρίς να σφετερίζεται τον χώρο της συνθετικής μονογραφίας. Ο Κριαράς αποφεύγει ορολογία που παραπέμπει σε θεωρητικές προσεγγίσεις και χρησιμοποιεί μια λεκτική σκευή που βρίσκεται κοντά στις πηγές. Η γνώση των κειμένων και γενικά των πηγών τού επιτρέπει να τοποθετήσει δίκαια την προσφορά του Ψυχάρη στη νεοελληνική πνευματική ζωή και να αποτιμήσει τον ιστορικά αναγκαίο ρόλο του, μένοντας με ασφάλεια και ακρίβεια μακριά από φανατισμούς και παρερμηνείες. Ο αναγνώστης συναντά εδώ τη συστηματική έρευνα, την πλούσια, αναλυτική τεκμηρίωση και τη λεπτομέρεια 2 που, κατά τον Κριαρά, επιτρέπει άμεση επαφή με την πραγματικότητα. Με τον ίδιο λεπτομερειακό τρόπο και την ίδια γραμματολογική φροντίδα εργάστηκε και για άλλες παλαιότερες μεγάλες μορφές, όπως ο Διονύσιος Σολωμός και ο Κωστής Παλαμάς, η παρουσία των οποίων στο έργο του, εκτός από την πραγματική της διάσταση, σηματοδοτείται και συμβολικά. Τα πρόσωπα και τα κείμενα παίζουν τον ρόλο τους, υποστηρίζοντας τις θέσεις του συγγραφέα απέναντι στο γλωσσικό θέμα. Μας έδωσε, λοιπόν, ο Κριαράς ένα σπουδαίο βιβλίο για τον αγωνιστή του δημοτικισμού, καθώς και αρκετά μελετήματα για τον γλωσσολόγο, διαφωτιστή, λογοτέχνη και επιστολογράφο Ψυχάρη. Δεν προχώρησε, ωστόσο, σε συστηματική μελέτη του λογοτεχνικού του έργου ούτε αποτίμησε τον ρόλο του ως λογοτέχνη. Θεωρεί ότι λείπει από το έργο αυτό του Ψυχάρη η θερμή διείσδυση στη λογοτεχνία, ότι δεν συγκροτεί «μια ουσιαστικότερη καλλιτεχνική αξία που θα το προόριζε για μια μακρόχρονη ζωή». 3 Χρησιμοποιεί το λογοτεχνικό έργο κυρίως ως τεκμήριο για την έρευνα της προσωπικότητας που επιχειρεί. Εξετάζει κάποιες πλευρές του μόνο από την άποψη των ιδεών που εκφράζουν. Το επιστημονικό και δοκιμιογραφικό έργο του Ψυχάρη επισκίαζε, εξάλλου, το λογοτεχνικό και είχε αναμφισβήτητη προτεραιότητα στο ενδιαφέρον των περισσότερων κριτικών. Ο ρόλος, βέβαια, του Ψυχάρη ως αναμορφωτή στην προσπάθεια να δημιουργηθεί νεοελληνικός λογοτεχνικός πεζός λόγος δεν πέρασε απαρατήρητος από την κριτική ματιά του σημαντικού νεοελληνιστή και συγκριτολόγου, μακαρίτη, Άλκη Αγγέλου στην επανέκδοση του Ταξιδιού το 1971. 4 Η σχέση του Κριαρά με το σύνολο του ψυχαρικού εργου, σχέση την οποία έχει βεβαιώσει ρητά ο ίδιος, είναι πολυδιάστατη. Αλλά η αξιολόγηση της επίδρα- 16
σης που άσκησε πάνω του ο Ψυχάρης δεν ήταν πάντα κάτι εύκολο γι αυτόν. Όταν ο Αγαπητός Τσοπανάκης σε ένα δημοσίευμά του το 1998 τον χαρακτηρίζει «αμετανόητα ψυχαρικό», 5 ο Κριαράς σε απαντητικό του άρθρο στη Νέα Εστία, με τον τίτλο «Ψυχαριστής ναι, ψυχαρικός όχι», που αναδημοσιεύτηκε στον τόμο Γλωσσοφιλολογικά. Ύστερο Βυζάντιο. Νέος Ελληνισμός του 2000, θεωρεί τον χαρακτηρισμό αυτό «αυθαίρετο, ανοίκειο και διαστρεβλωτικό». Χρησιμοποιεί για τον εαυτό του τον χαρακτηρισμό «ψυχαριστής», με μεγαλύτερη, ίσως, έμφαση από ό,τι κανονικά θα επιθυμούσε, παρότι γνωρίζει και τα αδιέξοδα στα οποία έχουν οδηγήσει οι κακές χρήσεις των όρων. Ας μην ξεχνάμε ότι ο Κουμανούδης μέχρι το 1899 είχε συγκεντρώσει εφτά νεολογισμούς δημιουργημένους από το όνομα του γλωσσικού ηγέτη. 6 Τον όρο «ψυχαριστής» τον έχει χρησιμοποιήσει δικαιολογημένα ο Κριαράς μέσα στα εξής συμφραζόμενα: «Είναι γνωστό σε όσους παρακολουθούν τα πνευματικά μας πράγματα ότι είμαι ψυχαριστής, μια και πάμπολλα δημοσιεύματά μου αναφέρονται, είτε αμέσως είτε εμμέσως, στη μεγάλη φυσιογνωμία του Ψυχάρη. Δεν είμαι, όμως, καθόλου ψυχαρικός», 7 με την έννοια, όπως σημειώνει αλλού, «του προσήλυτου και του οπαδού». 8 Πρόκειται αναμφίβολα για σχέση την οποία κατά περιόδους αναγκάζεται να θέτει υπό έλεγχο. Η προσπάθεια να περιγραφεί η σχέση αυτή είναι, ασφαλώς, σύνθετη. Έτσι, προσθέτω εδώ μια σχηματοποίηση προς διευκόλυνση: η ενασχόληση του Κριαρά με τον Ψυχάρη δείχνει να ακολουθεί το γενικότερο ενδιαφέρον του για την ιστορία του δημοτικισμού. Η ανάλυση της σχηματοποίησης χρειάζεται, λοιπόν, την παραπομπή στο δεύτερο ζήτημα, που είναι η σχέση του Κριαρά με το ίδιο το δημοτικιστικό κίνημα, καθώς και με τις αρχές που καθορίζουν τη στάση των δημοτικιστών απέναντι στις γλωσσικές και άλλες ανάγκες της ελληνικής κοινωνίας. Αν διατρέξει κανείς την εργογραφία του, θα διαπιστώσει την ποσοτική και ποιοτική συμβολή της στη μελέτη και την προώθηση του δημοτικισμού. Θα βρει, επίσης, απαντήσεις σε ερωτήματα σχετικά με τα κίνητρα και τη φύση του έργου του, όπως: τι προσδοκούσε ότι θα προσφέρει ο δημοτικισμός στην εξέλιξη του νέου ελληνισμού, αλλά και στην κάλυψη των προσωπικών πνευματικών αναγκών, ποια η από μέρους του αντιμετώπιση προσώπων, αρχών και μεθόδων του δημοτικισμού, ποια η θέση του έργου του μέσα στους προβληματισμούς και τις συζητήσεις της εποχής του. Δεν υπάρχει αμφιβολία ότι το κριτήριο της ιδεολογίας και των εκπαιδευτικών αναγκών είναι εδώ καθοριστικό. Μπροστά στις γλωσσικές και ιδεολογικές περιπλοκές ο Κριαράς δεν αφήνει να νοηθεί δική του ουδετερότητα. Στα «Προλεγόμενα» της πρώτης έκδοσης του βιβλίου του για τον Ψυχάρη σημειώνει: «Προχώρησα την έρευνά μου με σεβασμό σε μια προσωπικότητα που τάραξε τα ΕΠ ΑΦΟΡΜΗ 17
ΣΩΤΗΡΙΑ ΣΤΑΥΡΑΚΟΠΟΥΛΟΥ λιμνασμένα νερά της πνευματικής μας ζωής, χωρίς να ξεχάσω ούτε μια στιγμή τη δημοτικιστική μου ιδεολογία». 9 Ο ίδιος έχει μια αισιόδοξη, έμπρακτη συμμετοχή. Ήδη στα πρώτα δημοσιεύματά του, που συμπίπτουν με τη δυναμική του θητεία στο «Μεσαιωνικό Αρχείο», το ζητούμενο είναι να συμφιλιωθούν η σκέψη και η πραγμάτωση, η ιδέα και η εφαρμογή της. Από πολύ νωρίς θα μιλήσει για τον ρόλο των διανοουμένων στους γλωσσικούς αγώνες, για την υποχρέωσή τους να ανακαινίσουν τα εκπαιδευτικά πράγματα, για το χρέος τους να εκπληρώσουν την ηγετική τους αποστολή. Έτσι, στο άρθρο του 1976 «Ο Ψυχάρης και η γλώσσα της παιδείας μας», το οποίο κινείται μέσα στο πλαίσιο της γλωσσικής ιδεολογίας που αναπτύχθηκε και σε παλαιότερο δημοσίευμά του, υποστηρίζει ξανά τούτο: «Αν ο Ψυχάρης δεν ακολουθούσε την αδιαλλαξία που συχνά ακολούθησε και σε γλωσσικές λεπτομέρειες και στη γενικότερη τακτική του, το κακό που ώς τώρα έκαμε η καθαρεύουσα στην πνευματική ζωή του έθνους και στην ίδια τη γλώσσα του θα ήταν μεγαλύτερo». 10 Όπως φαίνεται και από το συγκεκριμένο απόσπασμα, το μελέτημα αυτό του Κριαρά επιδιώκει να προβάλει τη σημασία του δημοτικισμού για την εξέλιξη της νεοελληνικής πνευματικής ζωής, και μάλιστα από θέσεις εμφορούμενες ακόμη από τον μάχιμο δημοτικισμό. Η παρακολούθηση των δημοσιευμάτων του Κριαρά, με γνώμονα την ενασχόλησή του με τον Ψυχάρη ενασχόληση η οποία συνδέεται με το ενδιαφέρον του πάνω στην εξέλιξη των γενικότερων πνευματικών διεργασιών αφήνει να διαφανούν τρεις σταθμοί: Ο πρώτος είναι τα άρθρα που προανέφερα για τον Ψυχάρη, τα οποία ενώθηκαν αργότερα (το 1959) σε βιβλίο. Έχει προηγηθεί η μονογραφία του για τον Σολωμό. 11 Το γλωσσικό ζήτημα δεν είχε διευθετηθεί ακόμη τότε οριστικά, αφού η δημοτική γλώσσα δεν είχε στερεωθεί σε όλους τους τομείς της πνευματικής μας ζωής, αλλά περιοριζόταν μόνο στον χώρο της λογοτεχνίας. Οι μελέτες αυτές του Κριαρά είναι πολυσήμαντες. Μπορούν να θεωρηθούν σταθμοί, με κάποια ευρύτερη έννοια. Διαγράφουν και καθιερώνουν το πρόσωπο του Κριαρά ως δημοτικιστή και εδραιώνουν τη σχέση του με τη νεοελληνική φιλολογία, για την προαγωγή της οποίας σε αυτοτελή επιστήμη συνειδητά εργάστηκε. Η χρονική προτεραιότητα των δύο αυτών βιβλίων σε σχέση με τα σπουδαία μελετήματά του για τον δημοτικισμό που, στην πλειονότητά τους, γράφτηκαν κατά τη μεταπολιτευτική περίοδο, δείχνουν ότι το έδαφος ήταν τότε ομαλό για να πλησιάσει τους μεγάλους δασκάλους και, παράλληλα, υπενθυμίζουν τη συμβολή τόσο του Σολωμού όσο και του Ψυχάρη στην κατοπινή πορεία που διέγραψε το δημοτικιστικό κίνημα. Έτσι, τα βιβλία αυτά γίνονται η μαγιά ώστε να μελετηθεί ο δημοτικισμός ιστορικά. Από το 1950 αρχίζει η δεκαεπτάχρονη πανεπιστημιακή θητεία του Κριαρά ώς 18
το 1968, οπότε απολύεται από τη χούντα των συνταγματαρχών (1967-1974). Οι υποχρεώσεις διδασκαλίας μαθημάτων βυζαντινής φιλολογίας, καθώς και η προετοιμασία για τη σύνταξη του μεσαιωνικού λεξικού του, τον απομάκρυναν από την πραγματοποίηση σχεδιασμένων μελετημάτων γύρω από το λεξιλόγιο και γενικότερα τη γλώσσα του Ψυχάρη. Ωστόσο, αντικαθιστώντας για ένα πανεπιστημιακό χρόνο τον Λίνο Πολίτη, δίδαξε γραμματολογικά θέματα σχετικά με το έργο και τη δραστηριότητα του Ψυχάρη. Μνημονεύω στο σημείο αυτό τη συμβολή του ως καθηγητή της Φιλοσοφικής Σχολής Θεσσαλονίκης στον δημοτικιστικό αγώνα. Με τη διδασκαλία του στη δημοτική, με το έμπρακτο παράδειγμά του, ενίσχυε τη γενικότερη προσπάθεια για την προώθηση του γλωσσικού ζητήματος. Ο δεύτερος σταθμός είναι τα ψυχαρικά μελετήματα με τα οποία ο Κριαράς συμπλήρωσε το βιβλίο του 1959. Μικρότερα άρθρα του αναφέρονται στον Ψυχάρη ως γλωσσολόγο, ως εισηγητή της ιδέας να συγκροτηθεί ιστορικό λεξικό της νέας μας γλώσσας και των ιδιωμάτων της. Μελέτησε ακόμη τη σχέση του Ψυχάρη με την πολιτική, το πώς τον είδε ο Χαρίλαος Τρικούπης, δημοσίευσε ορισμένα γράμματά του με λογίους της εποχής (όπως τα γράμματα στον Ιωάννη Καλιτσουνάκη, που έχουν κυρίως γλωσσικό ενδιαφέρον, και τα γράμματα προς τον Νικόλαο Πολίτη για τον Yμπέρ Περνό), προσθέτοντας και προσωπικές του εντυπώσεις. Αυτές οι αναζητήσεις βρήκαν θέση στην επανέκδοση του βιβλίου του στα 1981. Τότε η ενασχόλησή του με τον Ψυχάρη φτάνει σε ολοκλήρωση και προϋποθέτει ευρύτατη εξοικείωση με το έργο του. Το βιβλίο αυτό, όπως παρατηρεί ο Παναγιώτης Μαστροδημήτρης στο αφιερωματικό τομίδιο του 2000 για τα εβδομήντα χρόνια της συγγραφικής παρουσίας του Κριαρά, «παραμένει ώς σήμερα όχι μόνο μία από τις επιστημονικά εγκυρότερες συμβολές στην έρευνα του αντικειμένου, αλλά και ως σύνολο η ευρύτερη». 12 Ο τρίτος σταθμός, που παρουσιάζει μερική χρονική επικάλυψη με τον προηγούμενο, είναι οι ερευνητικές απασχολήσεις του Κριαρά με τον Ψυχάρη, οι οποίες συμβαδίζουν με τη δημιουργική συμμετοχή του στον αγώνα για την επικράτηση της δημοτικής και του μονοτονικού γλωσσικού συστήματος στον δημόσιο και ιδιωτικό βίο μας μετά την εκπαιδευτική μεταρρύθμιση του 1976. Τα μελετήματα που αναφέρονται στην ιστορία του δημοτικισμού και που εμφανίζονται από πολύ παλαιότερα στο έργο του παρουσιάζουν μια πύκνωση στις δεκαετίες του 1980 και 1990 και εντάσσονται στις ιστορικογραμματολογικές ασχολίες του. 13 Στον τομέα των γλωσσοφιλολογικών ερευνών εμπίπτουν τα μελετήματά του για τη σχέση του Ψυχάρη με τη γλώσσα της εκπαίδευσης στον τόπο μας, καθώς και για τις ιδέες του Ψυχάρη σε σχέση με τις γλωσσικές ιδέες του Νικόλαου Κονεμένου. Το θέμα ήταν επίκαιρο τότε με την αναγνώριση της δημοτικής από την Πολι- ΕΠ ΑΦΟΡΜΗ 19
ΣΩΤΗΡΙΑ ΣΤΑΥΡΑΚΟΠΟΥΛΟΥ τεία και την εισαγωγή της στην Εκπαίδευση. Πρωτοδημοσιεύτηκαν η πρώτη μελέτη το 1976, η δεύτερη το 1978 και αναδημοσιεύτηκαν και οι δύο στον τόμο Φιλολογικά Μελετήματα το 1979. Στο σημείο αυτό αξίζει να ανοίξουμε μια μικρή παρένθεση για να επισημάνουμε μιαν άλλη όψη του αντικειμένου που έχει απασχολήσει συστηματικά τον Κριαρά και που είναι η διαλογική σχέση των δημοτικιστών μεταξύ τους (Βηλαράς, Πάλλης κ.ά.). Η σχέση αυτή ξεδιπλώνει τις εσωτερικές διαφορές των ιδεών, νοοτροπιών και συμπεριφορών που συναρτώνται με την ιδιαίτερη προσωπικότητα των επιμέρους ατόμων. Στον τομέα αυτό της ασχολίας του ανήκει, μεταξύ άλλων, το μελέτημα «Οι γλωσσικές ιδέες του Κονεμένου και το κήρυγμα του Ψυχάρη», που προανέφερα. Δεν έχουμε καμιά ρητή αφομοίωση του ενός έργου από το άλλο. Ωστόσο, οι δυνατότητες επικοινωνίας ενυπάρχουν στα δύο παράλληλα έργα και ο Κριαράς αναδεικνύει αυτή την επικοινωνία, την οποία αξιώνει όχι μόνο η θεματική, αλλά και η λογική διάσταση των έργων και των δρωμένων. Και όχι μόνο αυτών. Τελικά, των ίδιων των συνειδήσεων. Το ζητούμενο για την εικονογράφηση του πολιτισμικού μας τοπίου: η σύγκλιση ή μη των ιστορικών λογικών. Είναι γεγονός ότι τελικά ο Ψυχάρης κυριάρχησε στα γράμματά μας, αλλά πίσω από αυτόν προϋπήρχαν και άλλες περιπτώσεις γλωσσικών μεταρρυθμιστών, όπως η περίπτωση του Νικόλαου Κονεμένου, ο οποίος δεκαπέντε ακριβώς χρόνια πριν από το Ταξίδι του Ψυχάρη ασχολήθηκε με το γλωσσικό ζήτημα. Είναι χαρακτηριστικό, όσον αφορά την ερευνητική στρατηγική του Κριαρά, στο πλαίσιο ακριβώς του ενδιαφέροντός του για την ιστορία των προσώπων που διακονούν τα πράγματα της παιδείας και συμμετέχουν με τον ένα ή τον άλλο τρόπο στην πνευματική, την πολιτισμική διαδρομή του νέου ελληνισμού, το ότι αποτίμησε το ειδικό βάρος της δράσης ενός φωτισμένου γλωσσικού μεταρρυθμιστή, αλλά και θαρραλέου κοινωνικού ανανεωτή, η σημασία του οποίου έχει υποτιμηθεί. Η προβληματική αυτή του Κριαρά δεν εντοπίζεται μόνο στην παραπάνω εργασία του. Με κάθε ευκαιρία υπογραμμίζει τη σημασία του ατομικού παράγοντα, του προσωπικού στοιχείου, το οποίο παίζει βασικό ρόλο στη διαμόρφωση των πνευματικών πραγμάτων, χωρίς βέβαια να υποβαθμίζει και τη σημασία των συλλογικών φαινομένων. Η έννοια του συλλογικού ενυπάρχει στην προβληματική των εργασιών του, όταν έχουν ως αντικείμενο τη μελέτη συγκεκριμένων προσώπων. Με δυο λόγια, δεν πρόκειται για μια συμπαράταξη διαφορετικών ιδιοσυγκρασιών, που για τη μελέτη της καθεμιάς χρειάζεται εξειδικευμένη γνώση, αλλά για μια προσέγγιση η οποία επισημαίνει τις δυνατότητες επικοινωνίας και είναι ικανή να δείξει τους τρόπους με τους οποίους πραγματοποιείται η συνέχεια του δημοτικιστικού κινήματος. Κατά δεύτερο λόγο, μας προσφέρει μια 20