ΔIOIKHTIKH ENHMEPΩΣH 95 ΣTPATHΓIKEΣ KAI OPΓANΩTIKEΣ AΛΛAΓEΣ ΣTHN EΛΛHNIKH EΠIXEIPHΣH KAI ΣYΓKPIΣH ME THN EYPΩΠAΪKH ENΩΣH Του: Ιωάννη Χατζηκιάν 1. Εισαγωγή Στο πλαίσιο της εισήγησης αυτής εξετάζουμε το εάν και σε ποιο βαθμό χρησιμοποιούνται οι τεχνικές διοίκησης στις ελληνικές επιχειρήσεις για την ανάπτυξη και υλοποίηση καινοτομιών στα προϊόντα και στις παραγωγικές διαδικασίες. Στην εργασία αυτή, με τον όρο τεχνικές διοίκησης εννοούμε τις μη τεχνολογικές καινοτομίες, που σύμφωνα με το εγχειρίδιο Oslo, περιλαμβάνουν τις οργανωτικής ή εμπορικής φύσεως καινοτομίες στις οποίες προβαίνουν οι επιχειρήσεις. Οι καινοτομίες που αφορούν σημαντικές αλλαγές στην οργανωτική δομή ή τη διοίκηση των επιχειρήσεων συνθέτουν τις καινοτομίες οργάνωσης και περιλαμβάνουν, εν γένει, την στρατηγική, την διοίκηση και την οργάνωση. Οι καινοτομίες που αφορούν σημαντικές αλλαγές στα σχέδια και τις μεθόδους προώθησης και πώλησης των προϊόντων ή αισθητικές ή άλλες υποκειμενικές μεταβολές συνθέτουν τις καινοτομίες εμπορίας. Η τεχνολογική καινοτομία (δηλαδή η καινοτομία προϊόντων και η καινοτομία παραγωγικών διαδικασιών) και η μη τεχνολογική καινοτομία συσχετίζονται ως έννοιες τόσο από θεωρητική, όσο και από πρακτική σκοπιά. Τόσο η θεωρία όσο και οι εμπειρικές μελέτες επισημαίνουν ότι η καινοτομία δεν αποτελεί μία μεμονωμένη δραστηριότητα στο εσωτερικό της επιχείρησης αλλά αντίθετα επηρεάζει το σύνολο των λειτουργιών και την οργάνωση της επιχείρησης. Τα υπάρχοντα στατιστικά δεδομένα δεικνύουν ότι οι καινοτόμες ελληνικές επιχειρήσεις συνδύασαν την τεχνολογική καινοτομία με άλλες στρατηγικές και οργανωτικές αλλαγές [Κίτσος, κ.ά. (2006) και Kitsos, C. P, Hatzikian,Y. (2006)]. Σήμερα, γίνεται όλο και περισσότερο αποδεκτό ότι οι βιομηχανίες έντασης γνώσης βρίσκονται στο κέντρο της ανάπτυξης και ότι εισερχόμεθα σε νέο τύπο οικονομίας : την οικονομία της γνώσης (OECD, 2001, p. 7), που σε γενικές γραμμές σημαίνει την οικονομία η οποία βασίζεται στην παραγωγή, τη διάδοση και τη χρησιμοποίηση της γνώσης και της πληροφορίας και αναγνωρίζεται πλέον ως η βασική προϋπόθεση απόκτησης αντα- Ο Δρ. Ιωάννης Χατζηκιάν είναι Επιστημονικός Συνεργάτης Τμήματος Διοίκησης Επιχειρήσεων, ΣΔΟ,ΤΕΙ Αθηνών.
96 ΔIOIKHTIKH ENHMEPΩΣH γωνιστικού πλεονεκτήματος, πράγμα το οποίο αντανακλάται στην σαφή τάση των χωρών του ΟΟΣΑ μετάβασης προς την οικονομία της γνώσης. Η ικανότητα δημιουργίας, διάδοσης και αξιοποίησης της γνώσης αναγνωρίζεται πλέον σήμερα ως η βασική προϋπόθεση απόκτησης ανταγωνιστικού πλεονεκτήματος, πράγμα το οποίο αντανακλάται στην σαφή τάση των χωρών του ΟΟΣΑ μετάβασης προς την οικονομία της γνώσης (OECD, 2001, p. 8). Η ανάλυση βασίζεται στο εννοιολογικό πλαίσιο που ανέπτυξε η EUROSTAT και ο ΟΟΣΑ (Εγχειρίδια Oslo και Frascati) και η μεθοδολογική προσέγγιση περιλαμβάνει τις εξής βασικές θεματικές ενότητες : α) Καινοτομικότητα των επιχειρήσεων, β) πηγές πληροφόρησης των καινοτόμων επιχειρήσεων και ροή πληροφοριών στην ανάπτυξη καινοτομιών, γ) δαπάνες καινοτομίας και δ) μη τεχνολογικές καινοτομίες, καινοτομίες οργάνωσης και καινοτομίες εμπορίας, στρατηγικές και οργανωτικές μεταβολές. Ο χρονικός ορίζοντας ανάλυσης εκτείνεται από το 1998 έως το 2004 και η καινοτομική δραστηριότητα των επιχειρήσεων αφορά κατά οικονομικό τομέα την μεταποίηση και τις υπηρεσίες στην Ελλάδα και στα κράτη μέλη της Ευρωπαϊκής Ένωσης. Για την προσέγγιση των παραπάνω θεματικών ενοτήτων, αξιοποιήσαμε τα εμπειρικά δεδομένα των Community Innovation Surveys 2, 3 και 4 (CIS 2, CIS 3, CIS 4), που αφορούν τη χρονική περίοδο 1994 έως 2004, που πραγματοποιούνται σε εθνικό επίπεδο από την Γενική Γραμματεία Έρευνας και Τεχνολογίας ΓΓΕΤ του Υπουργείου Ανάπτυξης και τα άλλα κράτη μέλη της Ευρωπαϊκής Ένωσης. Επίσης, αξιοποιήσαμε τα στατιστικά στοιχεία του ερευνητικού έργου (του οποίου, ο συγγραφέας της εργασίας αυτής υπήρξε βασικό μέλος της ερευνητικής ομάδας και συμμετείχε ως μεταδιδάκτορας) με τίτλο Γυναίκα και Καινοτομία : Οι προσδιοριστικοί παράγοντες και τα εμπόδια των καινοτομικών δραστηριοτήτων στις ελληνικές επιχειρήσεις: 2000-2003 που συγχρηματοδοτείται κατά 25% από την ελληνική κυβέρνηση και κατά 75% από την Ευρωπαϊκή Ένωση στο πλαίσιο του Προγράμματος Αρχιμήδης του ΕΠΕΑΚ [Κίτσος, κ.ά. (2006)]. Τα βασικά ερωτήματα που επιχειρούμε να απαντήσουμε στο πλαίσιο της εργασίας αυτής είναι : Οι αισθητικές και άλλες υποκειμενικές μεταβολές αποτελούν τη συχνότερη μορφή μεταβολής και διοικητικής ή μη τεχνολογικής καινοτομίας για τις επιχειρήσεις ; Η ανάπτυξη νέων προϊόντων και υπηρεσιών και νέων παραγωγικών διαδικασιών συνοδεύονται και από την εισαγωγή και ανάπτυξη διοικητικών, οργανωτικών καινοτομιών και καινοτομιών προβολής προώθησης στις επιχειρήσεις; 2. Oρισμός της καινοτομίας Σ ύμφωνα με το εγχειρίδιο OSLO [OECD, (1997)], καινοτομία είναι η χρήση νέας γνώσης προκειμένου να προσφερθεί ένα νέο προϊόν ή υπηρεσία που θέλουν οι πελάτες. Ειδικότερα, η καινοτομία μπορεί να κατηγοριοποιηθεί με βάση τις ακόλουθες ιδιότητες ή χαρακτηριστικά: i) Καινοτομία προϊόντος ή καινοτομία διεργασίας (Product vs. Process innovation). Αυτή η διάκριση αναφέρεται στις περιοχές και στις δραστηριότητες τις οποίες επηρεάζει μια καινοτομία. Ενώ οι καινοτομίες διεργασιών ορίζονται ως εργαλεία, μηχανισμοί και γνώση σχετικά με την παραγωγική διαδικασία, οι καινοτομίες προϊόντος είναι προϊόντα ή υπηρεσίες που εισάγονται για το όφελος των πελατών. ii) Ριζική ή Σταδιακή Καινοτομία (Radical vs. Incremental innovation). Οι ριζικές καινοτομίες προκαλούν θεμελιώδεις αλλαγές στις δραστηριότητες ενός οργανισμού και αποτελούν ένα σαφές σημείο τομής σε σχέση με τις μέχρι σήμερα χρησιμοποιούμενες
ΔIOIKHTIKH ENHMEPΩΣH 97 πρακτικές. Τέτοιου είδους ριζικές καινοτομίες τείνουν να αλλάξουν πλήρως τις υ- πάρχουσες ικανότητες της επιχείρησης απαξιώνοντάς τις, και μπορεί να έχουν ως α- ποτέλεσμα την αύξηση της αβεβαιότητας και τη ριζική αλλαγή της φυσιογνωμίας μιας επιχείρησης ή / και ενός ολόκληρου κλάδου. Οι σταδιακές καινοτομίες, αντίθετα, έχουν περισσότερο το χαρακτήρα απλών βελτιώσεων και αντιπροσωπεύουν μικρές μόνο αλλαγές στις τρέχουσες πρακτικές της επιχείρησης. iii) Τεχνική ή μη τεχνολογική καινοτομία - διαχειριστική καινοτομία (Technical vs. Administrative innovation). Αυτή η διάκριση είναι σημαντική διότι αντανακλά τη γενικότερη διάκριση μεταξύ της εσωτερικής δομής της επιχείρησης και της τεχνολογίας που χρησιμοποιεί. Οι τεχνικές καινοτομίες αναφέρονται σε προϊόντα, διεργασίες και τεχνολογίες που χρησιμοποιούνται προκειμένου να παραχθούν αυτά τα προϊόντα. Σχετίζονται άμεσα στις βασικές δραστηριότητες του οργανισμού. Οι διαχειριστικές καινοτομίες αναφέρονται στην οργανωσιακή δομή, τις διοικητικές διεργασίες και στους ανθρώπινους πόρους του οργανισμού. Σχετίζονται έμμεσα με το βασικό παραγωγικό κύκλο εργασιών του οργανισμού και σχετίζονται άμεσα με τον τρόπο διοίκησής του. 3. Η εξέλιξη της καινοτομικότητας των ελληνικών επιχειρήσεων και σύγκριση με την Ευρωπαϊκή Ένωση Σύμφωνα με τα εμπειρικά δεδομένα των CIS 3 και CIS 4, την περίοδο 1998-2000 παρουσιάζεται αύξηση στο ποσοστό των καινοτόμων επιχειρήσεων στην Ελλάδα που ανέρχεται στο 27,3% Τα αποτελέσματα της ελληνικής CIS 4 έδειξαν ότι το ποσοστό των επιχειρήσεων που επέδειξε καινοτομική δραστηριότητα, ή αλλιώς το επίπεδο καινοτομικής δραστηριότητας των ελληνικών επιχειρήσεων, κατά την περίοδο 2002 2004 ήταν της τάξης του 35.8%. Η καινοτομική δραστηριότητα των ελληνικών επιχειρήσεων σημείωσε αύξηση κατά 7.7% σε σχέση με την περίοδο της CIS3, (Πίνακας 1). Στην άνοδο αυτή συνεισφέρουν τόσο οι επιχειρήσεις της μεταποίησης όσο και των υπηρεσιών, αλλά οι υπηρεσίες αναδεικνύονται ως ο πλέον καινοτόμος τομέας της ελληνικής οικονομίας. Και για τους δύο τομείς οι αυξητικές τάσεις συνεχίζονται για τρίτη συνεχή περίοδο. Πίνακας 1: Διαχρονική εξέλιξη της καινοτομίας στις επιχειρήσεις Ποσοστά (%) καινοτόμων επιχειρήσεων στο σύνολο των επιχειρήσεων ανά τομέα. 1994-2004 Τομείς 1994-1996 1996-1998 1998-2000 2002-2004 Μεταποίηση 16,9 18,4 26,4 35,1 Υπηρεσίες 11,1 15,5 31,9 36,7 Σύνολο - - 27,3 35,8 Πηγή: Επεξεργασία στοιχείων της ΓΓΕΤ-CIS 2, 3 & 4. Ωστόσο η αύξηση αυτή δεν είναι αρκετή για να οδηγήσει σε σύγκλιση με τις άλλες χώρες της Ευρωπαϊκής Ένωσης. Ο μέσος όρος της Ευρωπαϊκής Ένωσης είναι 45,1% το 2002-2004 έναντι 44,0% το 1998-2000 (σημειώνοντας μια ελαφρά αύξηση). Η Γερμανία εμφανίζει το μεγαλύτερο ποσοστό (65,1%), και η Γαλλία το ελάχιστο (32,5%) για την ί- δια περίοδο (Πίνακας 2). Η απόδοση των ελληνικών επιχειρήσεων στο χρονικό διάστη-
98 ΔIOIKHTIKH ENHMEPΩΣH μα 2002-2004, σε όρους του αριθμού των καινοτομικών επιχειρήσεων, είναι κάπως υψηλότερη της Γαλλίας (32,5%), της Ολλανδίας (34,3%), της Ισπανίας (34,7%), και της Ιταλίας (36,3%). Αντίθετα, για το ίδιο χρονικό διάστημα, η Ελλάδα υπολείπεται του Βελγίου (59,0%) και της Ισπανίας (37,0%). Οι χώρες αυτές ανήκουν στην ομάδα των οικονομικά και τεχνολογικά αναπτυγμένων χωρών και το σημείο εκκίνησής τους είναι πάρα πολύ υψηλότερο από αυτό της Ελλάδας. Όπως και να έχει το χάσμα με τις άλλες χώρες της Ευρωπαϊκής Ένωσης παραμένει σημαντικό. Οι συγκριτικές αποδόσεις ως προς την καινοτομία συζητήθηκαν αναλυτικά σε Kitsos, C. P., Korres, G., Hatzikian,Y. (2005) και Kitsos, C. P, Hatzikian,Y. (2006). Πίνακας 2 : Ποσοστό (%) των καινοτομικών επιχειρήσεων. Κράτη-μέλη της Ε.Ε, 1998-2004 ΚΡΑΤΗ-ΜΕΛΗ ΤΗΣ ΕΕ 1998-2000 2002-2004 ΕΕ-15 44,0 45,1 ΒEΛΓΙΟ 50,0 51,3 ΔΑΝIΑ 40,0 52,0 ΓΕΡΜΑΝIΑ 61,0 65,1 ΕΛΛAΔΑ 27,3 35,8 ΙΣΠΑΝIΑ 33,0 34,7 ΓΑΛΛIΑ 41,0 32,5 ΙΡΛΑΝΔIΑ 65,0 52,5 ΙΤΑΛIΑ 36,0 36,3 ΟΛΛΑΝΔIΑ 45,0 34,3 ΑΥΣΤΡIΑ 49,0 52,5 ΠΟΡΤΟΓΑΛIΑ 46,0 40,9 ΦΙΝΛΑΝΔIΑ 45,0 43,3 ΣΟΥΗΔIΑ 47,0 50,0 Μ. ΒΡΕΤΑΝIΑ 36,0 43,0 ΛΟΥΞΕΜΒΟΥΡΓΟ 48,0 52,2 Πηγή : Επεξεργασία στοιχείων EUROSTAT -CIS 3 & 4. Σε ό,τι αφορά στις πηγές πληροφόρησης από τις οποίες οι επιχειρήσεις αντλούν ιδέες για την ανάπτυξη καινοτομιών διαπιστώνουμε τα εξής (Πίνακας 3) : Η μεταποίηση και οι υπηρεσίες προτιμούν να αντλούν ιδέες μέσα από την ίδια την επιχείρηση, οι δε υ- πηρεσίες εμφανίζουν χαμηλότερη προτίμηση να αντλούν ιδέες μέσα από την ίδια την ε- πιχείρηση στο χρονικό διάστημα 2002-2004 έναντι του διαστήματος 1998-2002. Πράγμα το οποίο αξιολογείται ως θετική εξέλιξη, τουλάχιστον για τις υπηρεσίες, δεδομένου ότι η καινοτομική δραστηριότητα επεκτείνεται και στο εξωτερικό περιβάλλον της επιχείρησης. Όσον αφορά τις εξωτερικές πηγές πληροφόρησης, οι ελληνικές επιχειρήσεις, στο σύνολο, η μεταποίηση και οι υπηρεσίες, εμφανίζονται περισσότερο προσανατολισμένες στην αξιοποίηση των προμηθευτών (42,6%, 43,5 και 41,5) ως σημαντικής πηγής πληροφόρησης. Όσον αφορά τις υπηρεσίες, αυτές εμφανίζουν σημαντική διαφοροποίηση το 2002-2004 έναντι του 1998-2000.Τούτο, διότι ενώ το 1998-2002 οι υπηρεσίες δίνουν μεγαλύτερη σημασία στους πελάτες (28,8%) απ ότι στους προμηθευτές (24,4%), το 2002-
ΔIOIKHTIKH ENHMEPΩΣH 99 2004 αντιστρέφεται η προτίμηση αυτή και δίνουν μεγαλύτερη σημασία στους προμηθευτές (33,0%) απ ότι στους πελάτες (26,0%). Επίσης οι υπηρεσίες έναντι της μεταποίησης παρουσιάζουν κάπως μεγαλύτερα ποσοστά αξιοποίησης των ερευνητικών οργανισμών και αρκετά μεγαλύτερα ποσοστά αξιοποίησης των ανταγωνιστών. Η σπουδαιότητα των πηγών πληροφόρησης διαφοροποιείται σημαντικά και σε κλαδικό επίπεδο αλλά εξαρτάται και από το μέγεθος της επιχείρησης. Πίνακας 3: Σημαντικές πηγές πληροφόρησης των καινοτόμων επιχειρήσεων, ποσοστό (%) των καινοτόμων επιχειρήσεων. 1998-2004. Ελλάδα. ΠΗΓΗ Μεταποίηση Υπηρεσίες Σύνολο ΠΛΗΡΟΦΟΡΗΣΗΣ 1998-2002- 1998-2002- 1998-2002- 2000 2004 2000 2004 2000 2004 Μέσα στην ίδια την επιχείρηση 59,2 50,7 69,4 41,0 60,0 46,2 Άλλες επιχειρήσεις του ίδιου ομίλου 4,2-17,3-10,0 - Προμηθευτές εξοπλισμού, υλικών ή λογισμικού 36,2 43,5 24,4 41,5 33,0 42,6 Πελάτες 26,2 23,9 28,8 26,5 26,0 25,1 Ανταγωνιστές ή άλλες επιχειρήσεις του ίδιου κλάδου 12,3 11,8 8,5 24,2 11,0 17,5 Πανεπιστήμια ή άλλα ιδρύματα ανώτατης εκπαίδευσης 4,9 4,8 10,9 3,8 7,0 4,4 Κρατικά ή ιδιωτικά μη κερδοσκοπικά ερευνητικά ινστιτούτα 3,3 1,7 4,2 3,0 4,0 2,3 Επαγγελματικά συνέδρια, συναντήσεις, περιοδικά 20,5-23,2-21,0 - Εκθέσεις, παρουσιάσεις 34,2-15,7-30,0 - Σύμβουλοι, Εμπορικά Εργαστήρια ή ιδιωτικά ιδρύματα Ε&Α - 9,2-11,3-10,2 Συνέδρια, εμπορικές εκθέσεις, άλλες εκθέσεις - 36,6-26,3-31,9 Επιστημονικά περιοδικά και επαγγελματικές, τεχνικές εκδόσεις - 24,7-17,8-21,5 Επαγγελματικές και βιομηχανικές εκδόσεις - 9,8-8,2-8,1 Πηγή : Επεξεργασία στοιχείων της ΓΓΕΤ-CIS 3 και 4 Στον αντίποδα, σε ό,τι αφορά τις επιχειρήσεις της Ευρωπαϊκής Ένωσης (μέσος όρος) προτιμούν να αντλούν ιδέες για την ανάπτυξη καινοτομιών μέσα από την ίδια την επιχείρηση. Όσον αφορά τις εξωτερικές πηγές πληροφόρησης από τις οποίες οι επιχειρήσεις αντλούν ιδέες για την ανάπτυξη καινοτομιών διαπιστώθηκε (Πίνακας 4) ότι οι επιχειρήσεις της Ευρωπαϊκής Ένωσης εμφανίζονται περισσότερο προσανατολισμένες στην αξιοποίηση των πελατών (26,7%) και δευτερευόντως των προμηθευτών (23,2%)
100 ΔIOIKHTIKH ENHMEPΩΣH ως σημαντικής πηγής πληροφόρησης. Φαίνεται ότι οι επιχειρήσεις της Ευρωπαϊκής Ένωσης προτιμούν περισσότερο από τις ελληνικές επιχειρήσεις τους πελάτες για πηγή πληροφόρησης για την ανάπτυξη καινοτομιών, δηλαδή είναι περισσότερο εξωστρεφείς από τις ελληνικές επιχειρήσεις. Πίνακας 4: Σημαντικές πηγές πληροφόρησης των καινοτόμων επιχειρήσεων, ποσοστό (%) των καινοτόμων επιχειρήσεων, 1998-2004. Ε.Ε. Κατηγορίες πηγών πληροφόρησης Σύνολο 19998-2000 2002-2004 Μέσα στην ίδια την επιχείρηση (ή άλλες επιχειρήσεις του ίδιου ομίλου) - 45,7 Μέσα στην ίδια την επιχείρηση 38 - Άλλες επιχειρήσεις του ίδιου ομίλου 9 - Προμηθευτές εξοπλισμού, υλικών ή λογισμικού 20 23,2 Πελάτες 28 26,7 Ανταγωνιστές ή άλλες επιχειρήσεις του ίδιου κλάδου 12 12,2 Πανεπιστήμια ή άλλα ιδρύματα ανώτατης εκπαίδευσης 5 3,6 Κρατικά ή ιδιωτικά μη κερδοσκοπικά ερευνητικά ινστιτούτα 3 2,7 Επαγγελματικά συνέδρια, συναντήσεις, περιοδικά 11 - Εκθέσεις, παρουσιάσεις 16 - Σύμβουλοι, εμπορικά εργαστήρια ή ιδιωτικά ιδρύματα Ε&Α - 5,7 Συνέδρια, εμπορικές εκθέσεις, άλλες εκθέσεις - 11,5 Επιστημονικά περιοδικά και επαγγελματικές/ τεχνικές εκδόσεις - 8,3 Επαγγελματικές και βιομηχανικές εκδόσεις 5,5 Πηγή : Επεξεργασία στοιχείων EUROSTAT -CIS 3 & 4. Επίσης, οι ευρωπαϊκές επιχειρήσεις προτιμούν σε πολύ μεγαλύτερο βαθμό συγκριτικά με τις ελληνικές επιχειρήσεις να συνεργάζονται με πανεπιστήμια για την άντληση ι- δεών για την ανάπτυξη καινοτομιών. Η σπουδαιότητα των πηγών πληροφόρησης διαφοροποιείται σημαντικά και σε κλαδικό επίπεδο αλλά εξαρτάται και από το μέγεθος της επιχείρησης. Φαίνεται ότι η Ελλάδα εμφανίζει σοβαρές αδυναμίες στον τεχνολογικό τομέα και ι- διαίτερα στη δημιουργία νέας γνώσης τεχνικού χαρακτήρα από τις επιχειρήσεις αλλά και βασικών και εφαρμοσμένων γνώσεων από τα ανώτατα εκπαιδευτικά ιδρύματα, των οποίων η έρευνα χρηματοδοτείται από δημόσιους πόρους και προσφέρει ορισμένα άλλα προϊόντα άμεσης σημασίας για την καινοτομία στον ιδιωτικό τομέα: Kαταρτισμένο ε- ρευνητικό προσωπικό καθώς και νέα επιστημονικά όργανα και πρότυπα. Επιπλέον, η δημιουργία νέας γνώσης τεχνικού χαρακτήρα από τις επιχειρήσεις είναι ιδιαίτερα σημαντικής για τους τομείς που βασίζονται στην επιστήμη (φαρμακευτικά προϊόντα, χημικά
ΔIOIKHTIKH ENHMEPΩΣH 101 προϊόντα και ορισμένοι τομείς ηλεκτρονικών προϊόντων), όπου το μεγαλύτερο μέρος της νέας γνώσης δημιουργείται μέσα ή κοντά σε εργαστήρια Ε&Α. Επίσης, η Ελλάδα εμφανίζει σοβαρές αδυναμίες στην εφαρμογή της νέας γνώσης τόσο από τις επιχειρήσεις ό- σο και από τα Ανώτατα Εκπαιδευτικά Ιδρύματα και, επίσης, στη μεταφορά γνώσεων μεταξύ δημόσιων ερευνητικών ιδρυμάτων/αει και επιχειρήσεων, καθώς και μεταξύ των διαφόρων επιχειρήσεων. Ειδικότερα, τα ζητήματα που αφορούν τους δείκτες καινοτομίας συζητήθηκαν αναλυτικά σε Kitsos, C. P, Hatzikian,Y. (2005), Kitsos, C. P, Hatzikian, και (2006). Οι δαπάνες για την ανάπτυξη καινοτομίας παρουσιάζουν σημαντικές διαφοροποιήσεις μεταξύ των υπηρεσιών και της μεταποίησης. Και για τους δύο παραγωγικούς τομείς (μεταποίηση και υπηρεσίες) το μεγαλύτερο μέρος των δαπανών για καινοτομία κατευθύνεται (Πίνακας 5) στην απόκτηση μηχανημάτων και εξοπλισμού με 92,3% για το 2002-2004, ποσοστό που εμφάνισε πολύ μεγάλη αύξηση έναντι του διαστήματος 1998-2000 με 46,5%. Η εξέλιξη αυτή, κατά τη γνώμη μας συνιστά δυσμενή εξέλιξη για την ανάπτυξη εθνικής πολιτικής για την καινοτομία και την ανταγωνιστικότητα. των ελληνικών επιχειρήσεων και της χώρας και μεγαλύτερη τεχνολογική εξάρτηση. Φαίνεται ότι για την Ελλάδα ενισχύεται ο χαρακτηρισμός της ως χρήστης τεχνολογίας και όχι παραγωγός τεχνολογίας. Οι επιχειρήσεις κατευθύνουν μεγαλύτερο ποσοστό των καινοτομικών δαπανών τους στη ενδοεπιχειρησιακή ΕΤΑ, ενώ δαπανούν μικρότερο ποσοστό για την απόκτηση μηχανημάτων. Οι επιχειρήσεις της μεταποίησης αναπτύσσουν ΕΤΑ δραστηριότητες κυρίως στο εσωτερικό τους (48,3%) και οι υπηρεσίες στο 54,2%. Πίνακας 5: Δαπάνες καινοτομίας Ποσοστά (%) στο σύνολο των καινοτομικών δαπανών του κάθε τομέα, 1998-2000, Ελλάδα Μεταποίηση Υπηρεσίες Σύνολο 1998-2002- 1998-2002- 1998-2002- 2000 2004 2000 2004 2000 2004 Ενδοεπιχειρησιακή ΕΤΑ (intramural R&D) 53,0 48,3 66,7 54,2 56,4 51,0 Συνεχής Ενδοεπιχειρησιακή ΕΤΑ (intramural R&D) 39,8 31,7 44,1 28,5 40,8 30,2 Εξωεπιχειρησιακή ΕΤΑ (extramural R&D) 13,9 27,2 25,8 37,6 16,4 32,0 Απόκτηση Μηχανημάτων και Εξοπλισμού 44,0 92,1 48,9 92,6 46,5 92,3 Απόκτηση άλλων Εξωτερικών γνώσεων 19,8 11,9 7,2 18,0 13,5 14,7 Εκπαίδευση, εισαγωγή καινοτομιών στην αγορά, σχεδιασμός 7,1 67,6 9,3 77,8 8,2 72,3 Εισαγωγή καινοτομιών στην αγορά - 55,6-52,1-54,0 Άλλες προετοιμασίες - 22,3-30,0-25,8 Πηγή : Επεξεργασία στοιχείων της ΓΓΕΤ-CIS 3 και 4
102 ΔIOIKHTIKH ENHMEPΩΣH Αποδεικνύεται από τα δεδομένα αυτά, ότι, οι ελληνικές επιχειρήσεις, δεν δίνουν τόσο έμφαση στην ερευνητική διαδικασία (παρόλη την κρατική ενθάρυνση πχ ΓΓΕΤ, ΕΕ, υπουργεία κλπ- τα τελευταία χρόνια, προς την αντίθετη κατεύθυνση) που θα έχει ως α- ποτέλεσμα την εισαγωγή του ερευνητικού αποτελέσματος ως καινοτομία στην αγορά, αλλά δίνουν μεγαλύτερη έμφαση στην κάλυψη παγίων αναγκών της παραγωγικής διαδικασίας με στόχο τον εκσυγχρονισμό της μέσω της απόκτησης μηχανημάτων και συναφούς εξοπλισμού παραγωγής. (δες Kitsos, C. P., Hadjidema, S. Korres, G., 2005 και Κίτσος κ.ά., 2006). Η διαχείριση τεχνολογίας και καινοτομίας είναι αναγκαία στις επιχειρήσεις που είναι χρήστες τεχνολογίας αλλά και στις επιχειρήσεις που είναι παραγωγοί τεχνολογίας, είτε είναι μικρές είτε είναι μεγάλες επιχειρήσεις. Οι επιχειρήσεις χρήστες τεχνολογίας είναι επιχειρήσεις οι οποίες απορροφούν την τεχνολογική αλλαγή, κυρίως, διαμέσου των σχέσεών τους με τους προμηθευτές του μηχανολογικού εξοπλισμού και των πρώτων υλών, συχνά παρακινούμενες από τους καλά πληροφορημένους πελάτες. Εξαρτώμενες από τον τομέα στον οποίο δρουν, οι επιχειρήσεις χρήστες τεχνολογίας μπορεί να έχουν ή να μην έχουν R&D δραστηριότητες. Η μακροπρόθεσμη απόδοση των επιχειρήσεων χρηστών τεχνολογίας εξαρτάται από την ι- κανότητά τους να αναγνωρίζουν και να επισημαίνουν ταχέως και να κατέχουν τις νέες συναφείς τεχνολογίες που είναι διαθέσιμες στο περιβάλλον τους. Αυτό είναι, ε- πίσης, αληθές και για την μακρο-πρόθεσμη απόδοση των επιχειρήσεων παραγωγών τεχνολογίας. Οι επιχειρήσεις παραγωγοί τεχνολογίας πραγματοποιούν έρευνα και/ή ανάπτυξη και παράγουν τμήμα της τεχνολογίας, που χρειάζονται, in-house. Κάθε επιχείρηση, ακόμη κι αν είναι leader στο χώρο της, έχει ανάγκη να αξιοποιεί τις τεχνολογίες που προέρχονται από εξωγενείς πηγές, προκειμένου να είναι ανταγωνιστικές (Δες σχετικά Κίτσος κ.ά., 2006 και Kitsos, C. P, Hatzikian,Y., 2006). Μία επιχείρηση με R&D δραστηριότητες in-house, έχει συνήθως, περισσότερη ικανότητα να αναγνωρίζει και να εφαρμόζει νέες αναπτύξεις στο επιχειρηματικό της πεδίο, από μια επιχείρηση στον ίδιο κλάδο, που δεν έχει R&D δραστηριότητες in-house. Οι επιχειρήσεις συνήθως διαφοροποιούνται όχι με κριτήριο το εύρος των προϊόντων τους, αλλά, κυρίως, με κριτήριο την ερευνητική δραστηριότητα και ειδικότερα με το εάν ε- πενδύουν >5% των ετήσιων πωλήσεων, που πραγματοποιούν οι επιχειρήσεις, σε Έρευνα και Ανάπτυξη (R&D). Ούτως ή άλλως, η λειτουργία R&D μπορεί να απορροφηθεί από την υπάρχουσα τεχνολογική τροχιά και την ανάπτυξη που πραγματοποιείται εξωγενώς, και η οποία ανάπτυξη μπορεί να έχει υψηλή συνάφεια με την α- νταγωνιστική απόδοση. Αυτό μπορεί να συμβεί εύκολα, εάν η έμφαση δίδεται, κυρίως, στην ανάπτυξη. Η διαχείριση τεχνολογίας και καινοτομίας στοχεύει στην αποφυγή και αποτροπή αυτής της χρηματοβόρας αδιαφορίας για δραστηριότητες R&D. Οι προσπάθειες μπορεί να ποικίλουν από την λειτουργία technology watch έως την ενθάρρυνση της στρατηγικής έρευνας στις τεχνολογίες, οι οποίες έχουν την δύναμη να καταστρέψουν την οικονομική αξία των τρεχουσών ικανοτήτων (όπως στην περίπτωση της βιομηχανίας ρολογιών). Σε άλλες περιπτώσεις, δεν είναι η έρευνα, η οποία χρειάζεται περισσότερο, αλλά η δημιουργία της τεχνογνωσίας και της εμπειρίας στο επίπεδο της λειτουργίας της παραγωγής και της επιχείρησης. Ειδικότερα, τα ζητήματα αυτά συζητήθηκαν αναλυτικά σε Kitsos, C. P, Hatzikian,Y. (2006), Kitsos, C. P., Korres, G., Hatzikian,Y. (2005) και Κίτσος κ.ά. (2006).
ΔIOIKHTIKH ENHMEPΩΣH 103 4. Στρατηγικές και οργανωτικές μεταβολές Ηκαινοτομία δεν αποτελεί μία μεμονωμένη δραστηριότητα στο εσωτερικό της επιχείρησης αλλά αντίθετα επηρεάζει το σύνολο των λειτουργιών και την οργάνωση της επιχείρησης. Η καινοτομία συνδυάζεται σε μεγάλο βαθμό με αλλαγές τόσο στον τρόπο διοίκησης μιας επιχείρησης όσο και στην οργάνωσή της, ακόμα και στον τρόπο που προωθεί τα προϊόντα ή τις υπηρεσίες της στην αγορά. Οι καινοτόμες ελληνικές επιχειρήσεις την περίοδο 1998-2000 συνδύασαν την τεχνολογική καινοτομία με άλλες στρατηγικές και οργανωτικές αλλαγές σε ποσοστά πολύ μεγαλύτερα από τις μη καινοτόμες (Πίνακας 6). Οι αισθητικές και άλλες υποκειμενικές μεταβολές αποτέλεσαν τη συχνότερη μορφή μεταβολής για τις καινοτόμες μεταποιητικές επιχειρήσεις, με τις οργανωτικές μεταβολές και τις αλλαγές στη στρατηγική να ακολουθούν. Πίνακας 6 : Στρατηγικές και οργανωτικές μεταβολές, 1998-2000. Ελλάδα ΔΡΑΣΤΗΡΙΟΤΗΤΑ Μεταποίηση Υπηρεσίες Σύνολο Στρατηγική 32,2 40,7 36,5 Διοίκηση 29,0 29,8 29,4 Οργάνωση 47,3 49,0 48,2 Μάρκετινγκ 40,1 39,1 39,6 Αισθητικές ή άλλες υποκειμενικές μεταβολές 71,0 53,4 62,2 Πηγή : Επεξεργασία στοιχείων της ΓΓΕΤ-CIS 3 και 4 Σχετικά με τις στρατηγικές και οργανωτικές μεταβολές στην επιχείρηση (Πίνακας 6), το μεγαλύτερο ποσοστό (συνολικά, στη μεταποίηση και στις υπηρεσίες) συγκεντρώνουν οι αισθητικές ή άλλες υποκειμενικές μεταβολές (71,0%) και το μικρότερο ποσοστό η στρατηγική (32,2%). Για το χρονικό διάστημα 2002-2004, τα αποτελέσματα της ελληνικής CIS4 έδειξαν ό- τι το επίπεδο της μη τεχνολογικής καινοτομίας των επιχειρήσεων ήταν της τάξης του 46.0% (Πίνακας 7). Το επίπεδο αυτό διαμορφώνεται σε μεγαλύτερο βαθμό από καινοτομίες οργάνωσης παρά από καινοτομίες εμπορίας. Πίνακας 7 : Στρατηγικές και οργανωτικές μεταβολές, 1998-2004. Ελλάδα Μεταποίηση Υπηρεσίες Σύνολο 1998-2002- 1998-2002- 1998-2002- 2000 2004 2000 2004 2000 2004 Μη τεχνολογική καινοτομία 43,9 46,3 42,4 45,5 43,2 46,0 Καινοτομία οργάνωσης 36,2 38,8 39,8 41,6 38,0 40,0 Καινοτομία εμπορίας 55,6 25,9 46,3 18,2 50,9 22,4 Πηγή : Επεξεργασία στοιχείων της ΓΓΕΤ-CIS 3 και 4
104 ΔIOIKHTIKH ENHMEPΩΣH Στον αντίποδα, σε επίπεδο Ευρωπαϊκής Ένωσης, το μεγαλύτερο ποσοστό (Πίνακας 8) εμφανίζει η οργάνωση (49,0%) και το μικρότερο ποσοστό το μάρκετινγκ (38%). Φαίνεται ότι η Ελλάδα εμφανίζει σοβαρή αδυναμία στη συνύφανση της τεχνολογικής καινοτομίας με την επιχειρησιακή στρατηγική και στην υλοποίηση μιας επιλεγμένης στρατηγικής. Η Ελλάδα, ως προς την τεχνολογική της ικανότητα, μπορεί να εμφανίζει σημαντική υστέρηση έναντι του μέσου όρου της ΕΕ, όμως, διαθέτει κάποια γνώση και τεχνογνωσία. Είναι αληθές ότι πρέπει να διερευνηθεί τι είδους τεχνογνωσία διαθέτει, σε ποιους τομείς και σε ποιους κλάδους (το θέμα αυτό δεν είναι αντικείμενο του παρόντος άρθρου). Έστω όμως και αυτή την, συγκριτικά, ελάχιστη γνώση και τεχνογνωσία που διαθέτει η Ελλάδα, θα πρέπει να την χρησιμοποιεί αποτελεσματικά. Η διάδοση της πληροφορικής τεχνολογίας και της τεχνολογίας επικοινωνιών προκάλεσε και προκαλεί μεταβολές στην εσωτερική δομή των επιχειρήσεων, όπως, επίσης, και στις σχέσεις των επιχειρήσεων με τους επιχειρηματικούς τους συνεργάτες και ανταγωνιστές. Η ικανότητα του συνδυασμού και της ολοκλήρωσης ποικίλων τεχνολογιών, με τον κατάλληλο τρόπο, είναι ιδιαίτερα επείγον θέμα σήμερα, διότι η τεχνολογική αλλαγή προκαλεί την αύξηση των επιλογών, οι οποίες είναι διαθέσιμες για κάθε επιχειρηματική λειτουργία, ενώ ταυτόχρονα οι αλληλο-επιδράσεις και τα trade-off μεταξύ των ποικίλων επιχειρηματικών λειτουργιών πολλαπλασιάζονται εξαιτίας της χρήσης της πληροφορικής και της τεχνολογίας των επικοινωνιών. Πίνακας 8 : Στρατηγικές και οργανωτικές μεταβολές, 1998-2000. E.E. ΔΡΑΣΤΗΡΙΟΤΗΤΑ Μεταποίηση Υπηρεσίες Σύνολο Στρατηγική 40 58 46 Διοίκηση 34 47 39 Οργάνωση 49 62 53 Μάρκετινγκ 33 47 38 Αισθητικές ή άλλες υποκειμενικές μεταβολές 41 44 42 Πηγή : Επεξεργασία στοιχείων EUROSTAT -CIS 3 & 4. Η αποτελεσματική χρησιμοποίηση της τεχνολογίας καθιστά αναγκαία την ικανότητα επιχειρηματικότητας, που σημαίνει ικανότητα της επιχείρησης να δημιουργεί και να εφαρμόζει μια στρατηγική, λαμβάνοντας υπόψη τις μακροπρόθεσμες τάσεις των εξελίξεων της τεχνολογίας, των αγορών και του ανταγωνισμού. Σοβαρό εμπόδιο προς την κατεύθυνση αυτή είναι η υπερβολική έμφαση που δίδεται στην αγορά και στους παράγοντες της αγοράς, που μπορεί να οδηγήσει σε μία βραχυπρόθεσμη πολιτική, ενώ η τεχνολογική ανάπτυξη είναι μία διαδικασία, που διαρκεί περισσότερο από δύο ή τρία έτη Tα θέματα αυτά έχουν εκτενώς αναλυθεί σε Kitsos, G., Hatzikian,Y. (2006) και Kitsos, C. P., Hadjidema, S. Korres, G. (2005). Ο μέσος όρος της Ευρωπαϊκής Ένωσης είναι 71,0% το 2002-2004. Η Ελλάδα εμφανίζει 71,9%, πράγμα το οποίο είναι πολύ ενθαρρυντικό, αλλά όπως διαπιστώσαμε οι αισθητικές και άλλες υποκειμενικές μεταβολές αποτέλεσαν τη συχνότερη μορφή μεταβολής για τις καινοτόμες επιχειρήσεις, με τις οργανωτικές μεταβολές και τις αλλαγές στη στρατηγική να ακολουθούν. Η Δανία και το Λουξεμβούργο εμφανίζουν τα μεγαλύτερα
ΔIOIKHTIKH ENHMEPΩΣH 105 ποσοστά (80,9% και 81,6% αντίστοιχα). Η Ολλανδία και η Ισπανία εμφανίζουν τα χαμηλότερα ποσοστά (57,0% και 860,2% αντίστοιχα). Η Γερμανία (72,1%) η Αυστρία (76,0) και η Πορτογαλία (72,9%) εμφανίζουν χαμηλότερα ποσοστά από την Ελλάδα (71,9) για την ίδια περίοδο (Πίνακας 9). Οι συγκριτικές αποδόσεις ως προς την καινοτομία συζητήθηκαν αναλυτικά σε Kitsos, C. P., Korres, G., Hatzikian,Y. (2005) και Kitsos, C. P, Hatzikian,Y. (2006). Πίνακας 9 : Στρατηγικές και οργανωτικές μεταβολές, 2002-2004. E.E. ΚΡΑΤΗ-ΜΕΛΗ ΤΗΣ ΕΕ 2002-2004 ΕΕ-15 71,0 ΒEΛΓΙΟ 68,3 ΔΑΝIΑ 80,9 ΓΕΡΜΑΝIΑ 72,1 ΕΛΛAΔΑ 71,9 ΙΣΠΑΝIΑ 60,2 ΓΑΛΛIΑ 70,9 ΙΡΛΑΝΔIΑ 69,6 ΙΤΑΛIΑ 70,9 ΟΛΛΑΝΔIΑ 57,0 ΑΥΣΤΡIΑ 76,0 ΠΟΡΤΟΓΑΛIΑ 72,9 ΦΙΝΛΑΝΔIΑ - ΣΟΥΗΔIΑ - Μ. ΒΡΕΤΑΝIΑ - ΛΟΥΞΕΜΒΟΥΡΓΟ 81,6 Πηγή : Επεξεργασία στοιχείων EUROSTAT -CIS 3 & 4. Η διαχείριση τεχνολογίας και καινοτομίας αφορά τις τεχνολογίες πυρήνα (core technology), δηλαδή την βασική τεχνολογική γνώση και τεχνολογία που κατέχει η επιχείρηση, αλλά και στις τεχνολογίες που προέρχονται από το εξωτερικό περιβάλλον. Οι τεχνολογίες πυρήνα κατέχονται από την επιχείρηση, ενσωματώνονται σε κύρια προϊόντα της και σ αυτές βασίζεται η ανταγωνιστική θέση της. Οι τεχνολογίες οι οποίες αγοράζονται από την επιχείρηση, μπορεί επίσης να είναι (δυνητικά) πολύ σημαντικές, αλλά δεν ελέγχονται από την επιχείρηση. Μεταβολές στις αγορασθείσες τεχνολογίες μπορεί να έχουν απροσδόκητη επίπτωση στην κατασκευή, στην απόδοση ή το κόστος ενός προϊόντος. Μερικές φορές, οι τεχνολογικές εφευρέσεις σε τελείως μη συγγενή πεδία μπορεί να δημιουργήσουν ευκαιρίες, οι οποίες προσελκύουν νέους ανταγωνιστές, οι οποίοι βασίζουν τη δύναμή τους στην νέα αυτή τεχνολογία.το κύριο θέμα το οποίο τίθεται, είναι η διατήρηση και η βελτίωση της ανταγωνιστικής θέσης της επιχείρησης διαμέσου της α- ξιοποίησης και χρησιμοποίηση της τεχνολογίας. Μεταξύ άλλων, η επιχείρηση θα πρέπει να λάβει αποφάσεις make-or-buy σχετικά με την τεχνολογική ανάπτυξη, και, επίσης, την παρακολούθηση (technology watch) των μακροπρόθεσμων τάσεων των σχετικών τεχνολογιών, την παροχή συμβουλών σε νέα πεδία έρευνας και την επισήμανση της ανάγκης
106 ΔIOIKHTIKH ENHMEPΩΣH της προσαρμογής και της επιτάχυνσης της έρευνας και της ανάπτυξης με προσανατολισμό προς την αγορά και τους πελάτες, λαμβάνοντας υπόψη την τεχνολογική απόδοση των ανταγωνιστών. 5. Συμπεράσματα Για το χρονικό διάστημα 2002-2004, τα αποτελέσματα της ελληνικής CIS4 έδειξαν ότι το επίπεδο της μη τεχνολογικής καινοτομίας των επιχειρήσεων ήταν της τάξης του 46.0%.Το επίπεδο αυτό διαμορφώνεται σε μεγαλύτερο βαθμό από καινοτομίες οργάνωσης παρά από καινοτομίες εμπορίας. Σχετικά με τις στρατηγικές και οργανωτικές μεταβολές στην επιχείρησης, το μεγαλύτερο ποσοστό συγκεντρώνει η εφαρμογή νέων ή σημαντικά τροποποιημένων οργανωτικών δομών.το μεγαλύτερο ποσοστό στη μεταποίηση συγκεντρώνει η μεταβολή στην αισθητική εμφάνιση ή τον σχεδιασμό ή άλλες υποκειμενικές μεταβολές τουλάχιστον σε έ- να από τα προϊόντα. Στις υπηρεσίες το μεγαλύτερο ποσοστό συγκεντρώνει η εφαρμογή νέων ή σημαντικά τροποποιημένων οργανωτικών δομών. Κεντρικό ζήτημα είναι η ανάγκη της βελτίωσης της ευαισθησίας των επιχειρήσεων στη διαχείριση της καινοτομίας και της τεχνολογίας [Kitsos, C. P., Hatzikian, J. (2005)]. Η εσωστρέφειά τους και η βραχυπρόθεσμη θεώρηση των αναγκών τους είναι ανασταλτικοί παράγοντες για τη βελτίωση της ικανότητάς τους να υιοθετήσουν μια τεχνολογική στρατηγική να αποκτήσουν διεθνή δικτύωση και να βελτιώσουν τη θέση τους στις αλυσίδες προσφοράς (supply chains). Η Ελλάδα, ως προς την τεχνολογική της ικανότητα, μπορεί να εμφανίζει σημαντική υ- στέρηση έναντι του μέσου όρου της ΕΕ, όμως, διαθέτει κάποια γνώση και τεχνογνωσία. Είναι αληθές ότι πρέπει να διερευνηθεί τι είδους τεχνογνωσία διαθέτει, σε ποιους τομείς και σε ποιους κλάδους (το θέμα αυτό δεν είναι αντικείμενο του παρόντος άρθρου). Έστω όμως και αυτή την, συγκριτικά, ελάχιστη γνώση και τεχνογνωσία που διαθέτει η Ελλάδα, θα πρέπει να την χρησιμοποιεί αποτελεσματικά. Η αποτελεσματική χρησιμοποίηση της τεχνολογίας καθιστά αναγκαία την ικανότητα επιχειρηματικότητας, που σημαίνει ικανότητα της επιχείρησης να δημιουργεί και να εφαρμόζει μια στρατηγική, λαμβάνοντας υπόψη τις μακροπρόθεσμες τάσεις των εξελίξεων της τεχνολογίας, των αγορών και του ανταγωνισμού. Οι ελληνικές επιχειρήσεις έχουν ανάγκη να αναπτύξουν μακροπρόθεσμα προσανατολισμό με το τεχνολογικό τους περιβάλλον [(Kitsos, C. P, Hatzikian,Y. (2006)]. Βιβλιογραφία ΓΓΕΤ (2007). Μελέτη για τη Μέτρηση της Καινοτομίας των Επιχειρήσεων στην Ελλάδα (2002 2004), 4η Κοινοτική Έρευνα για την Καινοτομία Συνοπτικά Αποτελέσματα, ΓΓΕΤ-Υπουργείο Ανάπτυξης, Αθήνα. GSRT (2004). National Innovation Survey (CIS III) in Greek Enterprises 1998-2000, Athens: GSRT - General Secretariat for Research and Technology - Ministry of Development, 2004. Hatzikian J. (2003). Comparative evaluation of the development of enterprises and the position of Greece in the innovation sector. In: Dioikitiki Enimerosi, Vo 25, (Jan 2003), p.74-83. Athens : Eidiki Ekdotiki, 2003, ISSN 1106-4749. Ηatzikian Y., and Prelorentzos A. (2006). Female Participation in Innovation Activities in Greece: A Statistical and Empirical Approach. International Journal of Knowledge, Culture and Change Management Volume 5, Number 6, p.p. 17-24.
ΔIOIKHTIKH ENHMEPΩΣH 107 Κίτσος Χ. Π., Χατζηκιάν Ι, Κορρές Γ. κ.α. (2006). Η συμβολή της Ελληνίδας στην Καινοτομία : 2000-2003. ΕΠΕΑΕΚ Αρχιμήδης, Εκδόσεις Νέων Τεχνολογιών, Αθήνα. Ηatzikian, John (2007). Research and technological development policy and innovative performance : The Greek case within the EU. In George M. Korres (Ed.). Economic Integration and Regional Growth. Springer Editions, Germany. Κίτσος Χ. Π., Χατζηκιάν Ι, Κορρές Γ. κ.α. (2006). Η συμβολή της Ελληνίδας στην Καινοτομία : 2000-2003. ΕΠΕΑΕΚ Αρχιμήδης, Εκδόσεις Νέων Τεχνολογιών, Αθήνα. John Bouris, Yannis Chatzikian (2006). Innovation and Economic Perspectives: The Case of Greece, Αρχείον Οικονομικής Ιστορίας, p.p 83-100. Kitsos, C. P., Hadjidema, S. Korres, G. (2005). Inside to the Knowledge Based Economy: Looking for the Effects of Innovation and Entrepreneurship Activities on Regional Growth. In 5 th International Conference on Knowledge, Culture & Change in Organisations, July 19-22, 2005. Kitsos, C. P, Hatzikian,Y. (2006). Innovation Management and Greek Entrepreneurship, 17 th ISPIM Annual Conference, Athnes, Greece, 11-14 June 2006. In Proceedings e-volume. Kitsos, C. P., Hatzikian, J. (2005). Sequential techniques for innovation indexes. Proceedings of 16 th ISPIM Annual Conference, Porto, Portugal, 19-22 June 2005. In Proceedings e-volume. Kitsos P. C., Korres M.G. and Hadjidema S. (2006). An Empirical Investigation on Female Entreneurship and Innovation Activities on Greece. International Conference of ERSA (European Regional Science Association), Volos, Greece. Kitsos, C. P., Korres, G., Hadjidema, S. (2005). A study for the determinant factors and the role of female entrepreneurship in Greek enterprises. In Hellenic Statistical Institute Conference, Rhodes, Greece, 4-7 May 2005. Proceedings volume pg 451-457. Κίτσος Π. Χ., Κορρές Μ. Γ., και Σ. X. Χατζηδήμα (2005). Οικονομικά Στοιχεία και Ανάλυση της Γυναικείας Επιχειρηματικότητας στην Ελλάδα. ΤΕΙ Αθήνας Συνέδριο ΕΠΕΑΚ ΑΡΧΙΜΗΔΗΣ, Καινοτόμος Ανάπτυξη και Τεχνολογία: Ποσοτική και Ποιοτική Αντιμετώπιση, 25-27 Νοεμβρίου 2005, Αθήνα. Τόμος Πρακτικών σελ 51-60. Kitsos P. C., G. M. Korres, and Y. C. Hatzikian (2006). Statistical Analysis on Entrepreneurship and Innovation Activities for Greek Enterprises. In 19 th Hellenic Statistical Institute Conference, April 26-29 Kastoria, Greece, 2006. Kitsos, C. P., Korres, G., Hatzikian, Y. (2005). Innovation activities in Greece: A statistical and Empirical approach. In Hellenic Statistical Institute Conference, Rhodes, Greece, 4-7 May 2005. Proceedings volume pg 459-465. Κίτσος Π. Χ., Κορρές Μ. Γ., και Χατζηκιάν Ι., (2005). Οι Προσδιοριστικοί Παράγοντες του Ρόλου της Γυναικείας Επιχειρηματικότητας στην Ελλάδα. ΤΕΙ Αθήνας Συνέδριο ΕΠΕΑΚ ΑΡΧΙΜΗΔΗΣ, Καινοτόμος Ανάπτυξη και Τεχνολογία: Ποσοτική και Ποιοτική Αντιμετώπιση, 25-27 Νοεμβρίου 2005, Αθήνα. Τόμος Πρακτικών σελ 131-140. OECD (1997).The Oslo Manual: Proposed Guidelines for Collecting and Interpreting Technological Innovation Data, Paris OECD. OECD (2001), Science, Technology and Industry Scoreboard : Towards a Knowledge-Based Economy, OECD, Paris. Χατζηκιάν Ι, (2006). Οι προσδιοριστικοί παράγοντες της καινοτομίας και δικτύωση της έρευνας με την παραγωγή, Γραφείο Διαμεσολάβησης ΤΕΙ Αθήνας, Αθήνα. Χατζηκιάν Γιάννης, (2007). Καινοτομία των Ελληνικών επιχειρήσεων και σύγκριση με την Ε.Ε. Μια ανάλυση του Εθνικού Συστήματος Καινοτομίας σε μικρο-επίπεδο. ΓΔΜ-ΤΕΙ Αθήνας, Αθήνα. Χατζηκιάν, Γιάννης (2007). Τριτοβάθμια εκπαίδευση, έρευνα και καινοτομικές επιδόσεις των ελληνικών επιχειρήσεων. Διοικητική Ενημέρωση, Αθήνα, Τεύχος αριθ. 43, Οκτώβριος-Νοέμβριος-Δεκέμβριος 2007, Αθήνα, σελ. 88-101. Χατζηκιάν, Γιάννης (2006). Στρατηγικές για τη δημιουργία δικτύων (clusters) επιχειρήσεων : Η Ελληνική και η διεθνής εμπειρία. Διοικητική Ενημέρωση, Αθήνα, Τεύχος αριθ. 38, Ιούλιος-Αύγουστος-Σεπτέμβριος 2006, Αθήνα, σελ. 86-94.