ΠΟΛΙΤΙΣΤΙΚΟ ΠΡΟΓΡΑΜΜΑ «Η ΕΠΟΧΗ ΤΟΥ ΛΙΘΟΥ ΣΤΗ ΒΟΙΩΤΙΑ. ΤΟ ΣΠΗΛΑΙΟ ΤΟΥ ΣΑΡΑΚΗΝΟΥ ΣΤΟ ΑΡΧΑΙΟΛΟΓΙΚΟ ΜΟΥΣΕΙΟ ΘΗΒΩΝ»

3 ο ΓΥΜΝΑΣΙΟ ΘΗΒΑΣ ΣΧΟΛ. ΕΤΟΣ : 2017-2018 ΤΑΞΗ/ΤΜΗΜΑ : Γ1 ΠΟΛΙΤΙΣΤΙΚΟ ΠΡΟΓΡΑΜΜΑ «Η ΕΠΟΧΗ ΤΟΥ ΛΙΘΟΥ ΣΤΗ ΒΟΙΩΤΙΑ. ΤΟ ΣΠΗΛΑΙΟ ΤΟΥ ΣΑΡΑΚΗΝΟΥ ΣΤΟ ΑΡΧΑΙΟΛΟΓΙΚΟ ΜΟΥΣΕΙΟ ΘΗΒΩΝ» Συμμετείχαν οι μαθητές του Γ1 : Αγγελή Ιωάννα, Αγγελοπούλου Μελίνα, Αναστασίου Χαράλαμπος, Βάθης Αθανάσιος, Βέλλιος Γεώργιος, Βενιζέλος Αθανάσιος, Γκάνιαρης Νικόλας, Ζαχαρή Ευαγγελία, Ζίου Άγγελος, Θάνου Αμάντα, Καβούρη Μαρία, Κάκος Νικόλαος, Κυριάκου Χρήστος, Κωνσταντίνου Αλεξάνδρα, Μπαμπούλας Χαράλαμπος, Μπεκρή Αθηνά, Νικολάου Θέμης, Νικολάου Κωνσταντίνα και του Γ3 : Νίκα Ελένη, Τρίμμη Χρύσα, Αλεξάνδρα Χατζηχρονόγλου Υπεύθυνοι καθηγητές : ΠΟΛΥΤΑΡΧΟΥ ΣΟΦΙΑ, ΧΑΡΙΤΟΣ ΠΕΤΡΟΣ ΘΗΒΑ, ΜΑΙΟΣ 2018 1

ΠΕΡΙΕΧΟΜΕΝΑ Eισαγωγή... σελ. 3-4 Ο μύθος των ανθρώπων που γεννήθηκαν απ τις πέτρες.. σελ.5 Προϊστορία... σελ. 6 Παλαιολιθική εποχή... σελ.6 9 Νεολιθική εποχή... σελ. 9-13 Σπήλαιο Σαρακηνού. Κεραμική... σελ.13-22 Τα ειδώλια... σελ. 23-27 Μεταλλουργία... σελ. 27 Κοσμήματα, σφραγίδες και άλλα περίεργα... σελ 27 28 Οστά ζώων Οστέινα... σελ. 29-30 Συμπεράσματα... σελ. 30-32 Φύλλο Εργασίας... σελ. 33-43 Εικαστικοί... σελ. 44-51 Οι μαθητές εργάζονται στο Αρχαιολογικό Μουσείο Θηβών...... σελ. 52 Βιβλιογραφία... σελ. 53 2

ΕΙΣΑΓΩΓΗ Κατά τη διάρκεια του σχολικού έτους 2017-2018 μία ομάδα μαθητών της Τρίτης τάξης του 3 ου Γυμνασίου Θήβας συνολικά 21 άτομα- ασχοληθήκαμε με το Πολιτιστικό Πρόγραμμα με θέμα: «Η εποχή του λίθου στη Βοιωτία.Το Σπήλαιο του Σαρακηνού στο Αρχαιολογικό Μουσείο Θηβών». Στην πρώτη μας συνάντηση χωριστήκαμε σε τέσσερις ομάδες. Η κάθε ομάδα ανέλαβε ένα μέρος της εργασίας δόθηκαν συγκεκριμένες οδηγίες, βιβλιογραφία και κυρίως δόθηκε στην κάθε ομάδα το πλαίσιο μέσα στο οποίο θα κινηθεί. Οι ομάδες που σχηματίστηκαν ήταν : o οι Ιστορικοί o οι Αρχαιολόγοι o οι Εικαστικοί και o οι Φωτογράφοι. Κατά τη διάρκεια του Προγράμματος επισκεφτήκαμε το Σπήλαιο του Σαρακηνού και το Αρχαιολογικό Μουσείο Θηβών. Στο Μουσείο επιλέξαμε τα εκθέματα για την εργασία μας, συγκεντρώσαμε πληροφορίες γι αυτά, συμπληρώσαμε ένα Φύλλο Εργασίας (μπορείτε να το δείτε στο τέλος, σελ. ) και φωτογραφίσαμε τα ευρήματα από το Σπήλαιο του Σαρακηνού. Ελάτε, λοιπόν, να πάμε μαζί ένα ταξίδι. Ένα ταξίδι πίσω στο χρόνο. Σε μία άλλη εποχή. Τότε που ο άνθρωπος δεν ήξερε να διαβάζει και να γράφει. Τότε που τα εργαλεία του ήταν από πέτρα, ξύλο και κόκαλα. Τότε που δεν είχε σπίτι σταθερό για να μένει. Τότε που ζούσε πότε σε σκηνές φτιαγμένες από δέρματα ζώων και ξύλα, πότε κάτω από σκεπασμένους βράχους και πότε μέσα σε σπηλιές. Τότε που την τροφή του τη μάζευε από τη φύση, όπως αυτή του την έδινε. Τότε που τα ζώα που έτρωγε έπρεπε να τα κυνηγήσει. Τότε που οι άνθρωποι αυτοί για να αντιμετωπίσουν τις δυσκολίες ζούσαν σε ομάδες και άλλαζαν συνεχώς τόπο για να βρουν την τροφή τους. Τροφοσυλλέκτες και κυνηγούς τους λένε οι αρχαιολόγοι. Τους βάφτισαν Νεαντερτάλιους για να τους ξεχωρίζουν. Ήταν 3

άνθρωποι δυναμικοί, με σώμα στιβαρό και στην όψη λίγο διαφορετικοί, με μέτωπο χαμηλό, φρύδια να προεξέχουν και μύτη έντονη. Φαίνονται άνθρωποι πρωτόγονοι. Μη σας γελάει το παρουσιαστικό τους. Ήταν πολύ έξυπνοι. Σκέφτονταν τις πράξεις που ήθελαν να κάνουν και γνώριζαν το αποτέλεσμα. Αυτό μας δείχνουν τα εργαλεία τους που βρίσκουν οι αρχαιολόγοι στις ανασκαφές. Εργαλεία φτιαγμένα με τεχνική και μεράκι.τα περισσότερα είναι από μία σκληρή και κοφτερή πέτρα, τον πυριτόλιθο. Τα μέρη όπου έβρισκαν τον πυριτόλιθο δεν ήταν πάντα κοντά τους. Έπρεπε να τον πελεκήσουν με τρόπο και να κατασκευάσουν όσο γίνεται περισσότερα εργαλεία. Τον πελεκούσαν με άλλη πέτρα, με ελαφοκέρατο, ακόμη και με ξύλο, κόβοντας με κάθε χτύπημα όση πέτρα τους χρειαζόταν. Γνώριζαν επίσης να φτιάχνουν εργαλεία από κόκαλο αλλά και ξύλο. Το ξύλο όμως σαπίζει εύκολα μέσα στο χώμα και δυστυχώς δε σώθηκε μέχρι σήμερα. Την εποχή που έζησε ο άνθρωπος του Νεάντερταλ έκανε πολύ κρύο. Τα ζώα που ζούσαν γύρω του τα είχε φτιάξει έτσι η φύση, ώστε να αντέχουν στις συνθήκες. Πολλά από αυτά υπάρχουν ακόμη και σήμερα. Άλλα εξαφανίστηκαν. Ελάτε, λοιπόν, μαζί μας να γνωρίσουμε τον άνθρωπο της εποχής του λίθου και το Σπήλαιο του Σαρακηνού. Το ταξίδι αρχίζει 4

Ο μύθος των ανθρώπων που γεννήθηκαν απ τις πέτρες Kάποτε, στα πολύ παλιά χρόνια ο Δίας θύμωσε με τους ανθρώπους και αποφάσισε να τους καταστρέψει με έναν μεγάλο κατακλυσμό. Ο Τιτάνας Προμηθέας, θέλησε να σώσει το γιο του τον Δευκαλίωνα και τον συμβούλεψε να φτιάξει ένα μεγάλο πλοίο, μια κιβωτό, για να σωθεί μαζί με τη γυναίκα του την Πύρρα. Έτσι έγινε και γέμισε η γη νερό και όλα καταστράφηκαν οι άνθρωποι, οι πόλεις, τα χωριά και τα χωράφια. Εννιά μέρες και εννιά νύχτες έπλεε η κιβωτός μέχρι που κάθισε στην ψηλότερη κορφή του Παρνασσού. Μόλις σταμάτησε η βροχή και τραβήχτηκαν τα νερά βγήκαν και χαρούμενοι που σώθηκαν, έκαναν θυσία στο Δία και του ζήτησαν να φτιάξει καινούργιους ανθρώπους να κατοικήσουν την έρημη γη. Πήραν πέτρες και τις έριχναν πίσω τους, χωρίς να γυρίσουν να κοιτάξουν. Από τις πέτρες του Δευκαλίωνα έβγαιναν άνδρες και από τις πέτρες της Πύρρας γυναίκες. Έτσι γεννήθηκαν πάλι οι άνθρωποι, ο νέος λαός από την αρχαία λέξη λας που σημαίνει πέτρα. Όταν όλοι μαζί γύρισαν τρομαγμένα τα μάτια τους για να δουν που θα ξεκινήσουν την καινούργια τους ζωή, το βλέμμα τους σταμάτησε στη μακριά στενή λωρίδα γης που απλώνεται ανάμεσα στον Παρνασσό και τον Καλλίδρομο. Ξεχώρισαν τον Κηφισό ποταμό και τους παραπόταμούς του που απλώνονταν στα διπλανά βουνά, τις πηγές, τα βρεγμένα δάση που τα κλαδιά τους στραφτάλιζαν στον ήλιο. Η ελπίδα της ζωής φτερούγισε μέσα τους. Τα νερά του ποταμού θα τους πρόσφεραν άφθονο ψάρεμα και τα πυκνά δάση κυνήγι. Η γη περίμενε να καρπίσει με τη σπορά και τα λιβάδια να ταΐσουν τα κοπάδια. Εδώ άρχισαν τη ζωή τους και εδώ στήσανε τα σπιτικάτους. Και εδώ, μετά από χιλιάδες χρόνια ήρθαν οι αρχαιολόγοι, έσκαψαν αυτά τα πρώτα σπίτια και ο μύθος έγινε ιστορία. 5

ΠΡΟΪΣΤΟΡΙΑ Όταν χρησιμοποιούμε τον όρο προϊστορία ταυτόχρονα σχηματίζονται δύο έννοιες : Η πρώτη αναφέρεται στη χρονική περίοδο που προηγείται της ιστορίας. Ενώ η δεύτερη στην επιστήμη που μελετά τη συγκεκριμένη περίοδο. Η προϊστορία ξεκινά με την εμφάνιση των προγόνων του ανθρώπου στην Αφρική και την έρευνα των δραστηριοτήτων των απογόνων τους. Τελειώνει με την εμφάνιση της γραφής οπότε, είναι καλό να γνωρίζουμε, πως εκείνη την περίοδο αναπτύχθηκαν τα είδη της γραφής. Η προϊστορία χωρίζεται σε διάφορες εποχές, που διακρίνονται από τον τρόπο με τον οποίο ο άνθρωπος επεξεργάστηκε την πέτρα. Βέβαια, δεν επεξεργάστηκε μόνο αυτή, αλλά βρήκε και άλλα υλικά που μπορούσε να τα χρησιμοποιήσει όπως είναι το ξύλο, το κόκαλο, τον πηλό και, προς το τέλος αυτής της περιόδου, κατάφερε και επινόησε την πολύπλοκη κατεργασία των μετάλλων. Επομένως, έχουμε και την κατασκευή εργαλείων από μέταλλα. ΠΑΛΑΙΟΛΙΘΙΚΗ ΕΠΟΧΗ Το 99% της πορείας του ανθρώπου πάνω στην γη έγινε κατά την παλαιολιθική εποχή. Τα χαρακτηριστικά της εποχής είναι ότι η επεξεργασία της πέτρας γίνεται με κρούση και τα διάφορα πετρώματα κόβονται σε μικρά κομμάτια που οι ακμές τους είναι κοφτερές. Σιγά σιγά εξελίσσονται στα αναγκαία εργαλεία. 6

Χωρίζεται στις περιόδους : Αρχαιότερη Τα πέτρινα εργαλεία είναι ογκώδη. Χρησιμοποιούνται ως πολυεργαλεία για κάθε χρήση και όχι εξειδικευμένα. Μέση Ο πυριτόλιθος κόβεται με την τεχνική Λεβαλλουά με την όποια παράγονται στοιχεία που λέγονται φολίδες. Όταν ο τεχνίτης κόβει τις φολίδες φτιάχνει νέες επιφάνειες για να κατασκευάσει κι άλλες φολίδες. Ανώτερη Καινούργιες μέθοδοι επεξεργασίας του πυριτόλιθου χρησιμοποιούνται. Παράγονται στοιχεία με μικρό πάχος και πλάτος και μεγάλο μήκος που λέγονται λεπίδες. Χρησιμοποιείται ιδιαίτερα το κόκαλο και το κέρατο. Τα εργαλεία είναι πολλά και διαφορετικά για συγκεκριμένες χρήσεις και για πρώτη φορά διακοσμημένα με σύμβολα. Κυρία πηγή πληροφοριών της προϊστορικής εποχής : Οι ανασκαφές των προϊστορικών καταυλισμών. Οι αρχαιολόγοι συνεργάζονται με διαφορές ειδικότητες για να μελετήσουν τα προϊστορικά μέρη π.χ. με γεωλόγους, ανθρωπολόγους, ζωοαρχαιολόγους, φυσικούς, κτλ. Επειδή τα υπόλοιπα αρχαία κατάλοιπα συνήθως αποσυντίθενται μέσα στο χώμα, τα λίθινα εργαλεία είναι τα μόνα ευρήματα στις ανασκαφές. Οι συνεχείς αλλαγές της θερμοκρασίας είχαν ως αποτέλεσμα μεγάλες μεταβολές στο κλίμα στο όποιο προσαρμοζόταν η χλωρίδα και η πανίδα. Ο άνθρωπος επιβίωσε και εξελίχθηκε μέσα από την εκμετάλλευση των φυσικών πόρων. 7

Πριν από περίπου 2.500.000 χρόνια εμφανίζονται στην Αφρική οι πρώτοι άνθρωποι. Οι επιστήμονες ονόμασαν αυτό τον τύπο ανθρώπου «Ικανό άνθρωπο homo habilis». Ο «ικανός άνθρωπος» ζει ομαδικά και κατασκευάζει εργαλεία. Ο «Όρθιος άνθρωπος homo erectus» που τον διαδέχεται βελτιώνει την κατασκευή των εργαλείων και ανακαλύπτει τη φωτιά. Τα ίχνη του απαντώνται όχι μόνο στην Αφρική αλλά επίσης στην Ευρώπη και στην Ασία. Τέλος, ο «Σοφός (έμφρων) άνθρωπος homo sapiens» διαθέτει μέγεθος εγκεφάλου μεγαλύτερο από αυτό των προκατόχων του και θάβει τους νεκρούς του. Η ανθρώπινη αλυσίδα καταλήγει στον «Σοφότατο άνθρωπο homo sapiens sapiens» ο οποίος επινοεί την τέχνη και εξαπλώνεται σε ολόκληρο τον κόσμο. Εμείς είμαστε οι άμεσοι απόγονοι του «Σοφότατου ανθρώπου». Κατά τη μακρά αυτή περίοδο το κλίμα ήταν ψυχρότερο απ ό,τι σήμερα. Ο άνθρωπος βρίσκει συχνά καταφύγιο στα σπήλαια, μετακινείται ακολουθώντας τα θηράματά του και προτιμά για προσωρινή εγκατάσταση τις θέσεις κοντά στις όχθες ποταμού, δίπλα σε πηγές νερού ή δίπλα σε λίμνες. Κατά τη διάρκεια της Παλαιολιθικής και Μεσολιθικής εποχής ο άνθρωπος είναι κυνηγός και τροφοσυλλέκτης, ενώ βοηθητικό ρόλο 8

παίζει και η αλιεία. Τα θηράματα ποικίλλουν ανάλογα με την περιοχή. Στην ανατολική Ευρώπη κυριαρχεί το μαμούθ, ενώ στη δυτική ο τάρανδος, ο αίγαγρος και η αντιλόπη. Στη μεσογειακή Ευρώπη τα βόδια, τα ελάφια και οι ίπποι αποτελούν, μαζί με τους καρπούς, την κύρια τροφή του ανθρώπου. Για την κατασκευή των όπλων και των εργαλείων του ο άνθρωπος χρησιμοποιεί οστά και κέρατα ζώων ή, κυρίως, κατεργάζεται τον λίθο. Για να αντιμετωπίσει το κρύο, περιτυλίγεται με δέρματα ζώων. Ο «Σοφός άνθρωπος» θάβει τους νεκρούς του και στους τάφους τοποθετεί διάφορα κτερίσματα. Αυτό δείχνει ότι πιστεύει σε μια άλλη ζωή, μετά το θάνατο. Στον ελλαδικό χώρο η παρουσία του παλαιολιθικού ανθρώπου πιστοποιείται σε περιοχές όπως η Θεσσαλία, η Μακεδονία, η Αργολίδα, η Κέρκυρα και σε πολλές άλλες. ΝΕΟΛΙΘΙΚΗ ΕΠΟΧΗ Η νεολιθική περίοδος είναι μέρος της προϊστορίας και ονομάστηκε νεολιθική, δηλαδή νέα εποχή του λίθου, σε συνέχεια των προηγούμενων, της μεσολιθικής και της παλαιολιθικής. Ένα γνώρισμα των περιόδων αυτών είναι η κατεργασία της πέτρας για την κατασκευή εργαλείων η οποία είναι κοινή για όλους. Στα τέσσερις χιλιάδες χρόνια της διάρκειάς της οι προϊστορικοί άνθρωποι κατέκτησαν νέες τεχνικές για να μεταμορφώσουν υλικά που εύκολα εύρισκαν στο περιβάλλον και τα οποία τους βοήθησαν να επιβιώσουν. Στην εποχή αυτή το σημαντικότερο χαρακτηριστικό της ήταν η αλλαγή της σχέσης με το περιβάλλον. Μας φανερώνει πως ο άνθρωπος για πρώτη φορά εξημερώνει ζώα, καλλιεργεί τη γη και χτίζει σπίτια όπου μένει μόνιμα. Τα χωριά των πρώτων αυτών αγροτών βρίσκονται κοντά σε 9

πηγές, λίμνες ή ποτάμια. Σπανιότερα, κατοικούν σε σπηλιές ή κοντά στην θάλασσα. Η οικονομία τους στηρίζεται στην κτηνοτροφία, στη γεωργία, στην παραγωγή και ανταλλαγή των προϊόντων και των πρώτων υλών κάθε περιοχής. Τα σπίτια τους στην αρχή είναι καλύβες από κορμούς δέντρων και κλαδιά, μονόχωρα ή δίχωρα κτίσματα με θεμέλια από πέτρα και τοίχους από πλιθιά. Το νοικοκυριό περιλαμβάνει κατασκευές μέσα και έξω από τα σπίτια όπως εστίες για ζεστασιά και μαγείρεμα, φούρνος για το ψήσιμο του ψωμιού και τις κεραμικής, εργαστήρια, λάκκους αποθήκευσης. Αργότερα, κατασκευάζοντας μεγαλύτερα, πολύχωρα, κτίρια, δρόμοι, περίβολοι και κοινόχρηστοι χώροι. Όταν έκλεινε ο κύκλος της ζωής, έθαβαν τους νεκρούς τους σε λάκκους έξω ή κάτω από τα σπίτια τους και προς το τέλος της της νεολιθικής περιόδου σε οργανωμένα νεκροταφεία, έξω από το χωριό. Η Νεολιθική εποχή χαρακτηρίζεται από τα παρακάτω στοιχεία, που το ένα αποτελεί συνέχεια του άλλου: α) μόνιμη εγκατάσταση του ανθρώπου και δημιουργία οικισμών β) απασχόληση με τη γεωργία και την κτηνοτροφία και γ) χρήση της κεραμικής. Περίπου το 6500 π.χ. το κλίμα γίνεται θερμότερο και το κυνήγι σπανιότερο. Ο άνθρωπος, για την τροφή του, δεν μπορεί πια να στηρίζεται αποκλειστικά στο κυνήγι και την καρποσυλλογή. Θα έπρεπε ο ίδιος να προχωρήσει στην παραγωγή της τροφής του. Είναι η αρχή για τη γεωργία και την κτηνοτροφία. Η γεωργία γεννιέται σε μία «εύφορη ημισέληνο» που περιλαμβάνει τη Μεσοποταμία, την Παλαιστίνη (Χαναάν, Φοινίκη) και την Αίγυπτο. Στη συνέχεια, γεωργία και κτηνοτροφία επεκτείνονται στη βόρεια Αφρική και την 10

Ευρώπη, ενώ αργότερα νέες εστίες εμφανίζονται σε Αμερική και Ασία. Τα πρώτα φυτά που καλλιεργήθηκαν ήταν τα δημητριακά, τα οποία αποτελούν τη βάση της διατροφής του ανθρώπου. Για να διευκολύνονται στην καλλιέργεια οι άνθρωποι, σιγάσιγά εφευρίσκουν διάφορα εργαλεία, όπως το αλέτρι για να οργώνουν τη γη, το δρεπάνι για το θερισμό, τη μυλόπετρα για να αλέθουν τους σπόρους. Αυτά τα εργαλεία είναι συνήθως κατασκευασμένα από λειασμένο λίθο. Νέες τεχνικές αναπτύσσονται. Οι άνθρωποι κατασκευάζουν κεραμικά σκεύη για να τοποθετούν τα περισσεύματα των δημητριακών και για να ψήνουν τις τροφές. Αρχίζουν να υφαίνουν τα ενδύματά τους, χρησιμοποιώντας το μαλλί των προβάτων ή φυτά όπως το λινάρι. Συγχρόνως, με τη γεωργική ενασχόληση οι άνθρωποι εγκαταλείπουν τη νομαδική ζωή. Επιλέγουν τη μόνιμη εγκατάσταση και χτίζουν σπίτια με ξύλα, πλίνθους ή πέτρες. Συγκεντρώνονται και δημιουργούν τα πρώτα χωριά. Οι κάτοικοί τους είναι γεωργοί που κατασκευάζουν μόνοι τους ό,τι χρειάζονται. Γρήγορα, όμως, οι άνθρωποι ειδικεύονται. Δίπλα στους γεωργούς παρουσιάζονται οι τεχνίτες.ανταλλάσσουν τα προϊόντα τους με τρόφιμα και έτσι αναπτύσσεται σταδιακά ένα είδος οικιακής οικονομίας. Στον ελλαδικό χώρο οι μεταβολές της νεολιθικής περιόδου αρχίζουν να γίνονται ορατές γύρω στο 6500 π.χ. Νεολιθικοί οικισμοί έχουν εντοπιστεί σε περιοχές της Θεσσαλίας και της Μακεδονίας, σε βραχώδεις τοποθεσίες των νησιών, σε παρυφές ορεινών όγκων, σε σπήλαια, σε παραλιακές και παραλίμνιες περιοχές. Ο πιο συνηθισμένος χώρος προϊστορικού οικισμού για τις περιοχές της Μακεδονίας και της Θεσσαλίας είναι ο τεχνητός λοφίσκος που ονομάζεται «τούμπα» και «μαγούλα». Παράλληλα 11

αναπτύσσεται ο επίπεδος οικισμός ο οποίος στη νότια Ελλάδα καταλαμβάνει μεγάλη έκταση. Λιμναίος οικισμός έχει ανασκαφεί στη θέση Δισπηλιό στην Καστοριά. Ξύλινοι πάσσαλοι στήριζαν επίσης ξύλινες πλατφόρμες επάνω στις οποίες στηρίζονταν τα σπίτια. Η ενασχόληση με τη γεωκτηνοτροφία είναι το κύριο χαρακτηριστικό της οικονομίας κατά τη Νεολιθική εποχή στην Ελλάδα. Τα δημητριακά και τα όσπρια αποτελούν τη βάση των καλλιεργειών, ενώ τα αιγοπρόβατα, τα βοοειδή και οι χοίροι τη βάση της κτηνοτροφίας. Κατά την περίοδο αυτή κατασκευάζονται και χρηστικά αντικείμενα οικιακής χρήσης, κεραμικά, λίθινα ή οστέινα. Δε γνωρίζουμε αν οι άνθρωποι είχαν ατομική ιδιοκτησία της γης. Το πιο πιθανό είναι ότι η γη ανήκε συλλογικά στην κοινότητα. Τα νεολιθικά κοπάδια, από οικόσιτα ζώα, πρέπει να ήταν μικρά. Την ευθύνη για τη βοσκή τους μπορεί να την είχε ολόκληρη η κοινότητα. Ο άνθρωπος της Νεολιθικής εποχής στην Ελλάδα δεν είναι μόνος. Αποτελεί αναπόσπαστο μέρος μιας ευρύτερης ομάδας, της κοινότητας. Τέλος, η μελέτη των τρόπων ταφής των νεκρών, γενικώς η φροντίδα γι αυτούς, μας οδηγεί στο συμπέρασμα ότι ο νεολιθικός άνθρωπος στην Ελλάδα χαρακτηρίζεται από έντονο θρησκευτικό συναίσθημα. Εκτός από τα ειδώλια, τα κοσμήματα και άλλα διακοσμητικά αντικείμενα που εξακολουθούν να κατασκευάζονται ήδη από την Παλαιολιθική εποχή, εφευρίσκεται τώρα το πλάσιμο πήλινων αγγείων που ψήνονταν κατόπιν στη φωτιά, ώστε να γίνουν σκληρά και ανθεκτικά. Στην αρχή όλα ήταν χονδροειδή, μονόχρωμα και ακόσμητα. Αργότερα τα σχήματά τους έγιναν κομψότερα και έφεραν διακόσμηση. Τα σχέδια αποτελούνταν αρχικά από παράλληλες ή τεθλασμένες γραμμές, τρίγωνα, σπείρες και μαιάνδρους. Τα ποικίλα αυτά κοσμήματα ζωγραφίζονταν με ζωηρά χρώματα. 12

Τα νεολιθικά ειδώλια κατασκευάζονταν από πηλό, σπανιότερα από λίθο, και συχνά διακοσμούνταν με ζωγραφιστά σχέδια. Παριστάνουν κυρίως γυναικείες μορφές, όρθιες ή καθιστές, κάποτε με παιδί στην αγκαλιά. Λιγότερα είναι τα ειδώλια ανδρών και ακόμη σπανιότερα τα ειδώλια ζώων. Τα γυναικεία ειδώλια, που είναι και τα περισσότερα, σύμφωνα με τη γνώμη ορισμένων επιστημόνων, εικονίζουν τη μεγάλη μητέρα θεά άλλοι, όμως, πιστεύουν ότι σε αυτά τονίζεται η σημασία της γυναίκας-μητέρας στη διαιώνιση της ζωής. ΣΠΗΛΑΙΟ ΣΑΡΑΚΗΝΟΥ Α. ΚΕΡΑΜΙΚΗ Η κατάκτηση της χρήσης της φωτιάς καθόρισε τη ζωή του προϊστορικού ανθρώπου για να μαγειρέψει την τροφή του, να ζεσταθεί, να ακούσει ιστορίες γύρω από αυτήν, να ψήσει τα πήλινα αγγεία, να επεξεργαστεί τα μέταλλα. 13

Η χρήση της κεραμικής έφερε νέους τρόπους για το μαγείρεμα, την αποθήκευση και την μεταφορά των βασικών ειδών ης διατροφής του νεολιθικού ανθρώπου. Τα πρώτα αγγεία είχαν απλά σχήματα δίχως διακόσμηση. Έγιναν από μια μπάλα πηλού η οποία διαμορφώθηκε με το χέρι σε στρογγυλό, βαθουλό σχήμα. Αργότερα χρησιμοποιήθηκε η τεχνική της κατασκευής με μακαρόνια: Το αγγείο πατούσε πάνω σε βάση από πλάκα πηλού και τοιχώματα χτίζονταν με πήλινα χοντρά μακαρόνια που ενώνονταν με πίεση των χεριών. Τέλος, το αγγείο λειαινόταν με ένα εργαλείο και αφού στέγνωνε στον ήλιο πάνω σε ψάθες, ψηνόταν σε φούρνο. Μετά οι άνθρωποι άρχισαν να διακοσμούν με διάφορους τρόπους την επιφάνεια των αγγείων, ζωγραφίζοντας ή χαράζοντας διάφορα μοτίβα. Στη λεκάνη του Βοιωτικού Κηφισού υπήρχαν σημαντικά κέντρα παραγωγής κεραμικής με ξεχωριστά, τοπικά χαρακτηριστικά. Ο πηλός αποτελεί ένα από τα πιο αρχαία υλικά που χρησιμοποίησε ο άνθρωπος για να κατασκευάσει κεραμικά αντικείμενα που βρίσκονται σε αφθονία στις αρχαιολογικές 14

θέσεις όλων των εποχών. Οι αρχαιολόγοι μπορούν να χρονολογήσουν την κεραμική από τα σχήματα και την διακόσμηση των αγγείων ή από τα κομμάτια τους. Η ποσότητα της κεραμικής είναι τεράστια και περιλαμβάνει όλο το φάσμα των τύπων που είναι ήδη γνωστοί από την νεολιθική Εύβοια, τη Βοιωτία και τη Θεσσαλία. Ιδιαίτερα σημαντική είναι η ποσότητα των γραπτών αγγείων τα οποία χρονολογούνται στις αρχές της Νεότερης Νεολιθικής ( 5300-4500 π.χ) καθώς και της κεραμικής τύπου Γωνιάς που χρονολογείται στο δεύτερο μισό της πέμπτης χιλιετίας π.χ. Αρχικά η κεραμική της Αρχαιότερης Νεολιθικής εμφανίζεται πολύ πρώιμα στον Σαρακηνό και παρά το ότι χρονολογούνται αρκετά παλιά παρατηρούμε πως τα αγγεία δεν είναι χονδροειδή αλλά μικρά και λεπτά με επίχρισμα και στίλβωση, γεγονός που γεννά την απορία σχετικά με το ποια θα μπορούσε να ήταν η χρήση αυτού του σπηλαίου εκείνη τη περίοδο. Η κεραμική της Μέσης Νεολιθικής είναι επίσης πολύ καλής ποιότητας, ενώ ακόμη και τα ελάχιστα χονδροειδή αγγεία έχουν πιο φίνα και εκλεπτυσμένη επιφάνεια και όλα τα υπόλοιπα αγγεία είναι επιμελώς εμφανίσημα. Τα περισσότερα είναι άβαφα με καθαρό πηλό και με λειασμένη επιφάνεια. Επιπλέον υπάρχουν πολλές διαφορετικές αποχρώσεις λόγω του ψησίματος. Πολλά είναι τα φαιά ή φαιοκάστανα αγγεία αλλά κυριαρχούν και τα κεραμόχρωμα. Στη φάση αυτή του σπηλαίου κυριαρχεί η τυπική διακόσμηση με το ερυθρό χρώμα πάνω στο λευκό-κρέμ. Παρά το γεγονός ότι το ερυθρό χρώμα δεν είναι πάντοτε στιλπνό, στην συγκεκριμένη περίπτωση δεν έχει καμία σχέση με το χρώμα των αμαυροχρώμων αγγείων της Νέας Νεολιθικής. Η σκούρα απόχρωση που παίρνουν μερικές φορές τα διακοσμητικά θέματα και η επιφάνεια οφείλεται στο ανομοιόμορφο ψήσιμο 15

των αγγείων. Τις πιο πολλές φορές τα μοτίβα γράφονται πάνω σε επίχρισμα και σπάνια απευθείας πάνω στην επιφάνεια των αγγείων. Τα θέματα είναι κυρίως γραμμικά και απλά, ενώ τα απλούστερα μοτίβα που επικρατούν είναι απλές ταινίες στο χείλος ή στο σώμα, κάθετες ή λοξές γραμμές. Παράλληλα υπάρχουν και πολυπλοκότερα θέματα όπως είναι το κλιμακωτό, οι επάλληλες γωνίες και οι ρόμβοι με παράλληλες γραμμές σε κάθετη διάταξη. Θέματα που επαναλαμβάνονται ή και κάποια άλλα δεν μπορεί παρά να έχουν σχέση με συμβολισμούς και να αποτελούν κάποιους κώδικες επικοινωνίας. Τα γραπτά της Στερεάς Ελλάδας αποτελούν μια ενότητα διαφορετική από αυτή της Θεσσαλίας και των Βορείων Σποράδων. Ο Θεοχάρης θεωρούσε ότι τα διακοσμητικά θέματα της Στερεάς είναι πιο απλά και αυστηρότερα συντεταγμένα από τα θεσσαλικά ενώ επικρατεί σε αυτά τάση για γεωμετρισμό. Αυτό που κάνει εντύπωση είναι ότι στο Σαρακηνό και σε άλλα σπήλαια η κεραμική της Μέσης Νεολιθικής αποτελείται από μικρά κυρίως αγγεία πολλά εκ των οποίων είναι κλειστά, αλλά τα περισσότερα είναι διακοσμημένα κι έχουν εξαιρετική ποιότητα. Είναι ανεξήγητο σε τι εξυπηρετούσαν τα τόσο πολύ μικρά αγγεία με λεπτότατα τοιχώματα σε χώρο, όπου χρειάζεται κανείς περισσότερα χονδροειδή σκεύη. Είναι ένα από τα μεγάλα ερωτηματικά των αρχαιολόγων που ασχολούνται με την ανασκαφή προϊστορικών σπηλαίων. Μαύρη και φαιή κεραμική Τα μαύρα και τα φαιά της Νεότερης Νεολιθικής εξετάζονται μαζί γιατί πρόκειται για συγγενικές κατηγορίες που έχουν πολλά κοινά χαρακτηριστικά. Η μαύρη κεραμική είναι τυπική της περιόδου. Σε αυτήν την κατηγορία το μαύρο χρώμα 16

εισχωρεί στο εσωτερικό του πηλού λόγω του παρατεταμένου ψησίματος. Τα αγγεία που ανήκουν σε αυτήν είναι υψηλών προδιαγραφών με την εξαιρετική ποιότητα του βερνικιού κ και της στίλβωσης. Την ιδιαίτερη επιμέλεια στην κατασκευή τους δείχνει εκτός από τα λεπτότατα τοιχώματα και η ανάγλυφη διακόσμησή τους που φαίνεται να έχει γίνει με κάποιο είδος μήτρας. Αν και παλαιότερα πίστευαν πως η φαιή κεραμική ήταν αυτή που σημείωνε την αρχή της Νέας Νεολιθικής, σύμφωνα με παλαιότερες κα πρόσφατες ανασκαφές διαπιστώνεται ότι παρουσιάζεται ταυτόχρονα με τα μελανά στιλβωτά στη αρχή της Νέας Νεολιθικής. Πρωτοβερνικωτά Η κατηγορία αυτή η οποία θεωρείται πελοποννησιακό δημιούργημα έχει γενικά μεγάλη διάδοση στην κεντρική Ελλάδα και μέχρι σήμερα έχει βρεθεί στην Αττική, Βοιωτία και Εύβοια. Στο σπήλαιο του Σαρακηνού η κεραμική αντιπροσωπεύεται από πολλά όστρακα άριστης τεχνικής που βρέθηκαν σε στρώματα της Νεότερης Νεολιθικής και στην μετάβαση μεταξύ Μέσης Νεολιθικής και Νεότερης Νεολιθικής. Σε αυτήν την κατηγορία συνήθως ο πηλός είναι ερυθρωπός, πολύ 17

καθαρός χωρίς προσμίξεις αλλά μερικές φορές έχει χρώμα κεραμόφαιο που οφείλεται μάλλον στο διαφορετικό ψήσιμο. Το γάνωμα είναι άλλοτε στιλπνό και άλλοτε αμαυρό, ενώ η επιφάνεια έχει σχεδόν πάντοτε σκούρο ερυθρό χρώμα. Γάνωμα υπάρχει και στην εσωτερική πλευρά του αγγείου αλλά η απόχρωσή του μερικές φορές είναι διαφορετική. Αμαυρόχρωμα Πρόκειται για μια ευρύτερα διαδεδομένη κεραμική στην Νεότερη Νεολιθική απ άκρο σ άκρον της Ελλάδος με μεγάλη διάρκεια. Το αμαυρό χρώμα των μοτίβων από το οποίο έχουν πάρει την ονομασία τους αποτελεί έναν κανόνα όπως και η μαύρη βαφή από μαγγανιούχους πηλούς. Όπως έχει παρατηρηθεί υπάρχουν διαφοροποιήσεις στην εμφάνιση των αγγείων αυτών και έχουν καθοριστεί πέντε διαφορετικές ομάδες. Η ίδια διαφοροποίηση παρατηρείται και στο σπήλαιο του Σαρακηνού και στη Χαιρώνεια. Η πρώτη ομάδα η οποία είναι και η πιο πολυπληθής περιλαμβάνει τα αγγεία με καθαρό πηλό αρκετά εύθρυπτο με επίχρισμα μπεζ ή λευκό και κοσμήματα μαύρα. Στην δεύτερη ομάδα υπάγονται αγγεία με καθαρό κιτρινωπό ή πρασινοκίτρινο πηλό και έντονα μαγγανιούχα κοσμήματα, ενώ στην τρίτη ο πηλός είναι φαιός και καλύτερα ψημένος και τα κοσμήματα φαιά. Η τέταρτη κατηγορία η οποία είναι σπάνια περιλαμβάνει αγγεία με ερυθρό επίχρισμα και μαύρα κοσμήματα που είναι θαμπά. Τέλος, στην πέμπτη ομάδα υπάγονται τα δίχρωμα αγγεία με μαύρο και ερυθρό χρώμα πάνω σε υπόλευκη επιφάνεια. Η τεχνοτροπία των αμαυροχρώμων κυριαρχεί στο μεγαλύτερο μέρος της Νεότερης Νεολιθικής όπως έχει διαπιστωθεί στο σπήλαιο του Σαρακηνού. Μπορεί να πει κανείς ότι τα ύστερα αμαυρόχρωμα έχουν μεγαλύτερη ποικιλία ως προς το φόντο και την απόχρωση των κοσμημάτων, ενώ σε αυτήν την φάση κάνουν την εμφάνισή τους και τα δίχρωμα αγγεία με μαύρα και ερυθρά κοσμήματα. Η ποικιλία των 18

σχημάτων, των μεγεθών και των λεπτομερειών του περιγράμματος δίνει σαφές μήνυμα ότι τα αγγεία αυτά είχαν συγκεκριμένες πρακτικές χρήσεις και δεν ήταν απλώς διακοσμητικά ή ένα είδος επένδυσης ανταλλασσόμενου πλούτου. Η νεολιθική έρευνα όλο και περισσότερο προσανατολίζεται στην πρακτική χρησιμότητα των διακοσμημένων αγγείων, μάλιστα δεν είναι λίγες οι περιπτώσεις που γραπτά αγγεία άλλων θέσεων έχουν βρεθεί με διατροφικά υπολείμματα, ίχνη φωτιάς και ίχνη χρήσης. Σε τι διαφέρει όμως η χρήση αυτή από την χρήση των μη διακοσμημένων αγγείων των ίδιων επιχώσεων του Σαρακηνού; Αυτό και άλλα σχετικά αποτελούν ερωτήματα τα οποία η αρχαιολογική έρευνα προσπαθεί να επιλύσει καθώς το υλικό των ανασκαφών αυξάνεται διαρκώς. Ο διακοσμητικός πλούτος των αμαυροχρώμων αγγείων είναι πράγματι ανεξάντλητος. Υπάρχει ανεξάντλητη ποικιλία διακοσμητικών μοτίβων, αλλά έχουμε και αρκετούς τύπος που επαναλαμβάνονται. Τα τελευταία χρόνια οι νέες τάσεις στην αρχαιολογία επιμένουν να εξετάζεται η σημασιολογία όλων των διακοσμητικών θεμάτων πάνω στην κεραμική, τα οποία ασφαλώς και δεν μπορεί να είναι τυχαία αλλά τις περισσότερες φορές δείχνουν την διάθεση και την ψυχοσύνθεση του τεχνίτηκεραμοποιού. Η ευκρίνεια του σχεδίου και τα φωτεινά θέματα που προβάλλουν στην εξωτερική επιφάνεια αλλά και στο εσωτερικό αυτών των αγγείων δεν έχουν προηγούμενο στην νεολιθική διακοσμητική. Συγκρίνοντας τα διακοσμητικά θέματα των γραπτών της Μέσης Νεολιθικής και των 19

αμαυροχρώμων από το σπήλαιο παρατηρούμε μεγάλη αλλαγή στην επιλογή των θεμάτων αλλά και στον τρόπο που αυτά τοποθετούνται στο αγγείο. Η σύγκριση φυσικά και είναι υπέρ της τελευταίας και περιορίζεται στο υλικό που έχει βρεθεί στο σπήλαιο του Σαρακηνού αλλά και στον χώρο της Στερεάς Ελλάδος. Μάλιστα, εξετάζοντας το σύνολο των μοτίβων που βρέθηκαν στο σπήλαιο διακρίνεται η ύπαρξη συμβόλων, εκ των οποίων κάποια επαναλαμβάνονται και κάποια όχι. Εκτός όμως από κάποιους συμβολισμούς που μπορούν να έχουν όλα αυτά, θα μπορούσαν τα επαναλαμβανόμενα θέματα να αποτελούν έναν κώδικα επικοινωνίας ή μία γραφή. Στην περίπτωση του Σαρακηνού κάποια σύμβολα μπορούσαν να σημαίνουν συγκεκριμένα πράγματα. Ο νεολιθικός τεχνίτης μπορεί να εμπνέεται από τον διακοσμητικό πλούτο της οικοσκευής, τη χωροταξική διαμόρφωση του οικισμού όπου διαμένει ή γενικότερα το περιβάλλον. Είναι εύκολο να πει κανείς ότι τα γεωμετρικά θέματα προέρχονται από τα υφαντά ή τα κεντήματα που βλέπει στην καθημερινότητά του, αλλά ο τρόπος που τα διευθετεί πάνω στο αγγείο και τα συνδυάζει με άλλα θέματα είναι αυτό που χαρακτηρίζει την ιδεολογία του συγκεκριμένου ατόμου. Το να χαρακτηρίζει κανείς τα θέματα των αγγείων ως τελετουργικά σύμβολα που έχουν σχέση με την θρησκεία αποτελεί μια πιο τολμηρή προσέγγιση. Το σπήλαιο του Σαρακηνού είναι η μόνη θέση εκτός Πελοποννήσου που παρουσιάζει τέτοια αφθονία υλικού της κατηγορίας που ονομάζουμε κεραμική τύπου Γωνιάς. Το κύριο χαρακτηριστικό της είναι οι φαρδιές ερυθρές ζώνες που πλαισιώνονται από μελανές γραμμές. Πρόκειται για μια ξεχωριστή γραπτή κεραμική με μια ιδιαίτερη εγχάρακτη διακόσμηση, πολύ χαρακτηριστική στην βόρεια Πελοπόννησο η οποία έχει βρεθεί και σε διάφορα άλλα σπήλαια όπως των Λιμνών και τα Καστριά. Μάλιστα η μελέτη της στρωματογραφίας στον Σαρακηνό απέδειξε ότι τα γραπτά 20

τύπου Γωνιάς έπονται των αμαυροχρώμων. Επομένως είναι η υστερότερη γραπτή κεραμική που έχει βρεθεί και η μοναδική της Νεότερης Νεολιθικής. Η διάδοσή της πάντως στην Στερεά Ελλάδα φαίνεται να είναι πολύ μικρή και τα μόνα δείγματα που έχουμε εκτός Σαρακηνού είναι στο σπήλαιο Πανός στον Μαραθώνα και στην νότια κλιτύ της Ακρόπολης. Ένα κρίσιμο ερώτημα είναι αν και πώς αυτά τα πολύχρωμα αγγεία του Σαρακηνού και των άλλων θέσεων της Αττικής μεταφέρθηκαν και διαδόθηκαν από την βόρεια Πελοπόννησο. Μια αρκετά λογική προσέγγιση αποτελεί η άποψη ότι διάφοροι κτηνοτρόφοι με τις μετακινήσεις τους προς αυτές τις περιοχές θα μπορούσαν να ήταν εκείνοι οι φορείς της κεραμικής αυτής. Ωστόσο δυσκολεύεται κανείς να πιστέψει πως μετακινούμενοι κτηνοτρόφοι χρησιμοποιούσαν στις μετακινήσεις τους παρόμοια πολυτελή σκεύη, εκτός εάν αυτοί διεξήγαν ταυτόχρονα και κάποιο είδος ανταλλακτικού εμπορίου. Συστηματικές αναλύσεις της κεραμικής αυτής από τον Σαρακηνό και τις άλλες θέσεις της Πελοποννήσου θα μπορούσαν ίσως να επιλύσουν το πρόβλημα της προέλευσης αλλά δεν έχουν γίνει ακόμα. Πάντως ακόμη και τα πιο επιμελημένα και πολυτελή αγγεία μπορούν να θεωρηθούν χρηστικά αλλά η συγκεκριμένη χρήση θα πρέπει να είναι προσεκτική και περιορισμένη. Αν επιβάλλεται παρόλα αυτά να δοθεί απάντηση θα μπορούσε να είναι ότι οι άνθρωποι ανέκαθεν αρέσκονταν να έχουν μαζί τους και να χρησιμοποιούν πολυτελή και αξιακά αντικείμενα, άσχετα με τις συνθήκες διαβίωσης και τον χρόνο παραμονής σε ένα χώρο. Θα ήταν ίσως ανώφελο να τα θεωρήσουμε όλα αυτά ως σκεύη λατρείας ή αντικείμενα προσφορών. Άλλη μια εξαιρετική τεχνοτροπία της Νεότερης Νεολιθικής, μεταγενέστερη των αγγείων τύπου Γωνιάς, είναι τα αγγεία με στιλβωτή διακόσμηση τα οποία χρονολογούνται στην τέταρτη χιλιετία. Πρόκειται για μια τεχνοτροπία της οποίας η 21

διακόσμηση γίνεται με στιλβωτικό εργαλείο, καλύπτει ολόκληρη την επιφάνεια του αγγείου και προσδίδει σε αυτό εξαιρετική εμφάνιση. Εκτός από δύο σχεδόν ακέραια δείγματα στον Σαρακηνό βρέθηκαν πολλά θραύσματα και λαβές του ίδιου τύπου. Λίθινα Κάθε χρόνο στις ανασκαφές ανακαλύπτονται χιλιάδες λίθινα εργαλεία από πυριτόλιθο και οψιανό. Ο πυριτόλιθος είναι διαφόρων ποιοτήτων και μεταφερόταν από κοντινές ή μακρινές αποστάσεις, ενώ ο οψιανός προερχόταν από τις γνωστές πηγές της Μήλου. Στην Παλαιολιθική και Μεσολιθική περίοδο τα εργαλεία αποτελούνταν μόνο από πυριτόλιθο και διάφορα ευτελή υλικά, ενώ στο τέλος της Μεσολιθικής και στην αρχή της Αρχαιότερης Νεολιθικής οι άνθρωποι λόγω ένδειας χρησιμοποιούσαν ασβεστολιθικά υλικά που βρίσκονται μέσα κι έξω από το σπήλαιο. Όλες οι παραπάνω τεχνοτροπίες και τύποι αγγείων φιλοξενούνται στο Αρχαιολογικό Μουσείο Θηβών σε ειδικές προθήκες με την κατάλληλη προστασία και συντήρηση από το σπήλαιο του Σαρακηνού και είναι ανοιχτό προς κάθε ενδιαφερόμενο επισκέπτη. Συγκεκριμένα μπορεί να δεί κανείς κλειστά αγγεία με γραπτή διακόσμηση που χρονολογούνται στο 6000 πχ, διάφορα χρηστικά σκεύη όπως φιάλη και πτηνόμορφηπρόχους τα οποία χρονολογούνται στο 4000 πχ, καθώς και αγγεία που ανήκουν στην αμαυρόχρωμη τεχνοτροπία πιθοειδές του 5000 πχ. Αν και η πραγματική χρησιμότητα και αξία των αγγείων και των ευρημάτων του σπηλαίου του Σαρακηνού είναι άγνωστη και όχι ακριβής, η ύπαρξη και η υπόσταση αυτής της κεραμικής αποτελούν στοιχεία του πολιτισμού μας και πολύτιμη πολιτιστική κληρονομιά για τις επόμενες γενιές που οφείλουμε να στηρίξουμε και να εκτιμήσουμε. 22

TA ΕΙΔΩΛΙΑ Τα ειδώλια απεικονίζουν την ανθρώπινη μορφή, κυρίως γυναίκες αλλά και ζώα, πουλιά, ομοιώματα επίπλων και σπιτιών, με αφηρημένο ή συγκεκριμένο τρόπο. Είναι φτιαγμένα από πηλό και σπανιότερα από μάρμαρο, πέτρα ή κόκαλο και συχνά διακοσμούνταν με ζωγραφιστά σχέδια. Η χρήση των ειδωλίων έχει πολλαπλές αναγνώσεις: θρησκεία, μαγεία, τελετές που αφορούσαν το πέρασμα από την παιδική ηλικία στην εφηβεία, τη γονιμότητα. Μπορεί ακόμα να χρησιμοποιούνταν σαν παιχνίδια, να απεικόνιζαν, σαν πορτραίτα, πραγματικούς κατοίκους του χωριού ή χαρακτηριστικές μορφές της εκάστοτε κοινωνίας ή να ήταν ένα είδος πρώτο-γραφής που βοηθούσε στην επικοινωνία των κατοίκων της κοινότητας. Η πρώτη μεγάλη συγκέντρωση ειδωλίων στο σπήλαιο του Σαρακηνού παρουσιάστηκε το 2006, μεταξύ των οποίων τα πόδια κατείχαν αναλογικά μεγάλο ποσοστό. Τα πήλινα ειδώλια βρίσκονταν κοντά σε εστία και γύρω και πάνω από κέρατο ελαφιού, το οποίο ήταν σκόπιμα τοποθετημένο σε οριζόντια θέση. Ένα χρόνο αργότερα, μία ανακάλυψη κεράτων τοποθετημένων σε δάπεδα σε άλλα δύο σημεία του σπηλαίου έκανε τους αρχαιολόγους να φτάσουν στο συμπέρασμα ότι η σχέση του κέρατου ελαφιού με τα ειδώλια δεν είναι καθόλου τυχαία. Τα επόμενα χρόνια, έρχονταν στο φως εκατοντάδες ειδώλια σε ακέραια κατάσταση ή θραυσμένα σε ένα πολύ μεγάλο χώρο δεξιά της εισόδου. Απ όσο γνωρίζουμε, είναι η πρώτη φορά που ανευρίσκεται τόσο μεγάλη συγκέντρωση ειδωλοπλαστικού υλικού σε νεολιθική θέση του ελλαδικού χώρου, ενώ η φύση και η θέση του σπηλαίου προβληματίζουν 23

και ως προς τη χρήση του. Αυτό που διαφοροποιεί το σπήλαιο του Σαρακηνού από άλλες νεολιθικές τοποθεσίες και γνωστά σπήλαια της Νεότερης Νεολιθικής, είναι και το μέγεθος των ειδωλίων, το οποίο ξεπερνάει τα όρια της συνηθισμένης ειδωλοπλαστικής περιόδου. Εξίσου σημαντικό είναι ότι όλα τα ειδώλια χρονολογούνται στο ύστερο τμήμα της Νεολιθικής περιόδου (γύρω στο 4000 π.χ.), κατά την οποία η τέχνη της ειδωλοπλαστικής στον υπόλοιπο ελλαδικό χώρο είχε παρακμάσει.έως σήμερα το σπήλαιο έχει αποδώσει πλήθος νεολιθικών ειδωλίων, ακέραια και σε θραύσματα, τα οποία ποικίλουν ως προς τον τύπο και το μέγεθος. Μεταξύ αυτών συναντώνται κεφαλές μεγάλου μεγέθους ενός ιδιόμορφου τύπου, όπως επίσης και πολλά θραύσματα από τα άκρα των ποδιών που συνεπάγονται υπερμεγέθη ειδώλια ή αγαλματίδια. Τα κεφάλια καταλαμβάνουν αρκετά σημαντικό αριθμό στο ειδωλοπλαστικό υλικό της ανασκαφής του σπηλαίου, μερικά από τα οποία ξεχωρίζουν για το μεγάλο τους μέγεθος. Από το μεγάλο μέγεθος των κεφαλιών, των ποδιών ή των πελμάτων προκύπτει ότι πολλά από τα ειδώλια αυτά ήταν ουσιαστικά μικρά αγάλματα, ύψους μέχρι 40-50 εκ., αν και ενδέχεται να ήταν μεγαλύτερα. 24

Καθίσταται αναγκαίο σε αυτό το σημείο να αναφερθεί ότι τα ειδώλια αντρικού τύπου καταλαμβάνουν μεγάλο ποσοστό των ειδωλίων του σπηλαίου, κάτι το οποίο δεν παρατηρείται σε άλλες νεολιθικές θέσεις στην Ελλάδα. Αξιοσημείωτο είναι ακόμη ότι το χρώμα των περισσότερων ειδωλίων δεν έχει χαθεί με το πέρασμα τόσων χρόνων αλλά διασώζονται μέχρι σήμερα μορφές διακοσμημένες με λευκή και ερυθρή απόχρωση. Εντός του σπηλαίου έχει ανευρεθεί και ένας μικρός αριθμός ειδωλίων σε μορφή ζώων, συμπεριλαμβανομένου και ενός πήλινου ειδωλίου ταύρου. Τέλος, ανάμεσα στο τεράστιο πήλινο ειδωλοπλαστικό υλικό υπάρχουν και λίγα μαρμάρινα σχηματοποιημένα ειδώλια, τα οποία, σε αντίθεση με τα πήλινα, ανήκουν σε σχηματοποιημένες γυναικείες μορφές. Συνολικά, οι τύποι των πήλινων ειδωλίων φανερώνουν ένα «εργαστήριο» της περιοχής με έντονες φυσιοκρατικές τάσεις αλλά και με πολλές ελλείψεις στην απόδοση των μορφών. Οι μορφές αυτές μάλιστα φαίνεται πως μοιάζουν απόλυτα με μία σειρά ειδωλίων που βρέθηκαν τα τελευταία χρόνια σε σωστική ανασκαφή νεολιθικού οικισμού πλησίον των Θηβών. Ο οικισμός αυτός εικάζεται ότι ήταν σπουδαίο οικιστικό κέντρο που εκμεταλλευόταν τη γόνιμη πεδιάδα των Θηβών και επιπλέον είχε άμεσες σχέσεις με το σπήλαιο. Η ανακάλυψή του οικισμού αυτού και το γεγονός ότι η χρονολόγησή του συμπίπτει με την απόθεση των ειδωλίων στο σπήλαιο, έχει βοηθήσει τους αρχαιολόγους να κάνουν ένα σημαντικό βήμα στην κατανόηση της χρήσης του σπηλαίου, όπως επίσης και των συμβολικών συνειρμών που αυτή δημιουργεί. Ένα ακόμη στοιχείο το οποίο έχει αρχίσει να προβληματίζει τους αρχαιολόγους είναι η παρουσία στο Σαρακηνό κατεξοχήν συμβολικών αντικειμένων, όπως τα ειδώλια και τα γραπτά αγγεία. Η ύπαρξη αυτών των αντικειμένων θέτει και το ερώτημα εάν στο σπήλαιο λάμβαναν χώρα και μη λειτουργικές δράσεις, δηλαδή δράσεις κατεξοχήν συμβολικές, ίσως και με στοιχεία τελετουργίας ή ιερότητας. Πάντως, είτε πρόκειται για έκφραση προλήψεων και δεισιδαιμονιών, είτε για κάποια μορφή θρησκείας, είτε για συμβολισμούς της αναπαραγωγής 25

και της ευκαρπίας, οι δράσεις αυτές καθιστούν τονσαρακηνόκαι κάθε τέτοιο σπήλαιο-συμβολικό τόπο σε μια τοπική μυθολογία(katsarou&sampson 2013). Στην προθήκη 21 εκτίθενται τέσσερις κεφαλές ειδωλίων μεγάλου μεγέθους, συμπεριλαμβανομένης μίας κεφαλής ανδρικού ειδωλίου με ρεαλιστική απόδοση και χρώμα. Επίσης, στην ίδιαπροθήκη υπάρχει ένα όρθιο ανδρικό ειδώλιο, όπως επίσης και ένα γυναικείας μορφής που κρατά μία φιάλη(4000 π.χ.). Στην προθήκη 22 υπάρχουν τρία σχηματοποιημένα μαρμάρινα ειδώλια γυναικείας μορφής, τα οποία χρονολογούνται γύρω στο 5000 π.χ. Στη συνέχεια, στην προθήκη υπ αριθμόν 24 παρατηρούνται δύο πήλινα, καθιστά ειδώλια σε αντρική και γυναικεία μορφή. Το γυναικείο ειδώλιο έχει τους αγκώνες ελαφρώς λυγισμένους και τα χέρια τοποθετημένα στη μέση του και του λείπει όλο το κεφάλι. Το αντρικό ειδώλιο, από την άλλη, είναι ιθυφαλλικής μορφής και έχει όλα του τα μέλη εκτός από το κεφάλι και μικρό μέρος των χεριών. Και τα δύο ειδώλια χρονολογούνται στο 4000 π.χ. Τέλος, στην προθήκη 26 ο επισκέπτης μπορεί να δει ένα γυναικείο ειδώλιο μεγάλου μεγέθους του οποίου λείπουν το κάτω μέρος του κορμού και τα πόδια. Το ειδώλιο αυτό έχει τα χέρια του τοποθετημένα στη μέση του, όχι όμως λυγισμένα όπως στην περίπτωση του παραπάνω γυναικείου ειδωλίου.αυτό που ίσως κάνει το συγκεκριμένο ειδώλιο να ξεχωρίζει είναι η λευκή και ερυθρή απόχρωση που διατηρεί και είναι ακόμη διακριτή παρά το πέρασμα τόσων αιώνων. Στην προθήκη 26 υπάρχει και ένας ανδρικός ιθυφαλλικός κορμός που παρουσιάζει ευκρινέστατα τις κοιλιακές πτυχώσεις του δέρματος, μορφή εξαιρετικά ασυνήθιστη που σπάνια 26

συναντάται ανάμεσα στο ειδωλοπλαστικό υλικό του σπηλαίου. Η χρονολογία και των δύο προαναφερθέντων ειδωλίων της προθήκης 26 υπολογίζεται στο 4000 π.χ. Η ΜΕΤΑΛΛΟΥΡΓΙΑ Οι άνθρωποι τη νεολιθική εποχή συνήθιζαν να χρησιμοποιούν τα μέταλλα σε καθαρή μορφή, όπως βρέθηκαν στη φύση. Για τη δημιουργία όπλων, εργαλείων και κοσμημάτων από μαλακά υλικά όπως ο χρυσός, το ασήμι και ο χαλκός, κατάκτησαν την μεταμόρφωση μέσα από την επεξεργασία με σφυρηλάτηση, την κοπή και λείανση των υλικών. ΚΟΣΜΗΜΑΤΑ, ΣΦΡΑΓΙΔΕΣ ΚΑΙ ΑΛΛΑ ΠΕΡΙΕΡΓΑ Πάντα το κόσμημα αποτελεί σύμβολο γοήτρου και θαυμασμού. Είναι αντικείμενο που περιέχει συμβολισμούς, που αφορούν την κοινωνία ακόμα και προσωπικές σχέσεις ανάμεσα στους ανθρώπους. Στην νεολιθική εποχή τα κοσμήματα ήταν τρυπημένα θαλασσινά ή ποταμίσια όστρεα ή αλλιώς κοχύλια, μαλακές πέτρες, κόκκαλα και δόντια ζώων, ενώ πολλές φορές για την κατασκευή τους, χρησιμοποιούσαν και άλλα υλικά. Για παράδειγμα λουλούδια, ξηροί καρποί ή φτερά. Οι σφραγίδες είναι κατασκευασμένες από πηλό ή μαλακές πέτρες και διακοσμούνται με διάφορα γεωμετρικά σχέδια. Ίσως χρησίμευαν στην αποτύπωση σε επιφάνειες αγγείων, υφασμάτων ή ακόμη και στο ανθρώπινο δέρμα σαν τατουάζ. 27

ΚΟΣΜΗΜΑΤΑ ΨΗΦΟΙ ΑΠΟ ΠΕΡΙΔΕΡΑΙΑ Το σπήλαιο του Σαρακηνού βρίσκεται στη περιοχή της Κωπαΐδας. Η προσεκτική ανασκαφή στο χώρο αυτό απέδωσε το 2012 και 2013, 10717 ατρακτοειδείς, αμφικωνικές και σφαιρικές χάντρες. Οι περισσότερες είναι λίθινες και μικρού μεγέθους, διαμέτρου 3-4 χιλιοστών. Οι χάντρες συνήθως αποτελούνται από πυριτόλιθο, στεατίτη και άλλα υλικά. Υπάρχουν όμως και χάντρες, οι οποίες είναι από όστρεο. Από την υφή και το χρώμα ξεχωρίζουν τα διαφορετικά υλικά. Μακροσκοπικά υπάρχουν κάποιες ψήφοι λευκού υπόλευκου χρώματος, εύθριπτες με έντονες γραμμώσεις, παράλληλα υπάρχουν κι άλλες γκρίζες, κυανόγκριζες, οι οποίες έχουν μεγαλύτερη σκληρότητα και δεν έχουν γραμμώσεις. Ίχνη χρώματος διακρίνονται σε πολλές ψήφους. Είναι ευδιάκριτο, ότι οι περισσότερες έχουν υποστεί όπτηση, ενώ κάποιες άλλες έχουν ίχνη πυράς. Επίσης, οι ελάχιστες μαύρες ψήφοι που φέρουν διαφορετικό σχήμα και μέγεθος είναι λίθινες. 28

ΟΣΤΑ ΖΩΩΝ-ΟΣΤΕIΝΑ Κατά τη διάρκεια της ανασκαφής έχουν έλθει στην επιφάνεια οστά ζώων, τα οποία μάς δίνουν μια ευρύτερη εικόνα για την διατροφή των ανθρώπων που κατοικούσαν το σπήλαιο αλλά και μια σφαιρική αντίληψη για την πανίδα της περιοχής. Χάρις το περιβάλλον του σπηλαίου, τα οστά έχουν διατηρηθεί σε καλή κατάσταση, δίχως ιδιαίτερες αλλοιώσεις. Υπάρχει ποικιλία στα είδη των ζώων που έχουν βρεθεί. Κατά την διάρκεια της Νεολιθικής και εποχής του Χαλκού έχει παρατηρηθεί η κατανάλωση εξημερωμένων ζώων όπως πρόβατα, κατσίκες, χοίροι και βοοειδή. Παράλληλα όμως, απαντούν αρκετά οστά από άγρια ζώα όπως ελάφια και αγριόχοιροι, τα οποία κυνηγούσαν οι κάτοικοι του σπηλαίου. Στη Μεσολιθική περίοδο δεν εμφανίζονται μεγάλα ζώα και η πανίδα αποτελείται από τρωκτικά και πτηνά. Αντίθετα, στην Παλαιολιθική απαντούν μεγάλα ζώα που ανήκουν στα ελαφοειδή και στα ιπποειδή. Οι μαχαιριές και τα κοψίματα που φέρουν τα οστά των ζώων, κυρίως στη πλάτη και στο κεφάλι, μαρτυρούν ότι οι άνθρωποι ακολουθούσαν έναν καλό τρόπο διατροφής. Κάθε χρόνο στο σπήλαιο του Σαρακηνού εντοπίζονται μεγάλο πλήθος οστέινων εργαλείων, ακέραια ή σε θραύσματα. Είναι εργαλεία με οξύ άκρο (οπείς) ή με αμβλύ, τα οποία έχουν κατασκευαστεί από τα άκρα ζώων και αποτελούσαν μέρος της οικοσκευής ή της εργαλειοθήκης ανθρώπων που χρησιμοποιούσαν το σπήλαιο. Αξίζει να σημειωθεί ότι έχουν εντοπιστεί οστέινα μικροαντικείμενα, ενώ το πιο σημαντικό είναι ένα μικρογραφικό οστέινο είδωλο που χρησιμεύει ως περίαπτο και χρονολογείται στη Μέση Νεολιθική. 29

Στην προθήκη 25 και στο έκθεμα 90, εκτίθεται ένα περιδέραιο από λίθινες χάντρες και όστρεο, το οποίο χρονολογείται το 5.000 π.χ και εντοπίστηκε στο σπήλαιο του Σαρακηνού. Επίσης στη προθήκη 25 στα εκθέματα 84 88, εκτίθενται λίθινα περίαπτα και χάνδρες, τα οποία βρέθηκαν στο σπήλαιο του Σαρακηνού και τέλος στη προθήκη 25, στο έκθεμα 63 παρατηρούμαι ένα χτένι, το οποίο προέρχεται από το σπήλαιο του Σαρακηνού. ΣΥΜΠΕΡΑΣΜΑΤΑ Η ΛΕΚΑΝΗ ΤΗΣ ΚΩΠΑΪΔΑΣ ΚΑΙ Η ΕΡΕΥΝΑ ΤΩΝ ΣΠΗΛΑΙΩΝ Ο χώρος της Στερεάς Ελλάδος είναι ελάχιστα ερευνημένος όσον αφορά τη Νεολιθική και την Προνεολιθική περίοδο. Μάλιστα έχουν γίνει και άλλες έρευνες οι οποίες δεν έχουν επαρκή στοιχειά και δεν έχουν δημοσιευτεί, όπως στην Ελάτεια, τη Χαιρώνεια και τη Εύτρηση (καθώς επίσης και στον Θεολόγο, Λιβανάτες, Αταλάντη και το Λιανοκλάδι).Αυτήν την στιγμή το Σπηλαίο του Σαρακηνού είναι η μονή θέση με στρωματογραφική ακολουθία από την Παλαιολιθική έως και την Μέση εποχή του Χαλκού. Τα στοιχειά, που προκύπτουν από τις έρευνες των αρχαιολόγων, μας οδηγούν στο συμπέρασμα ότι τα σπηλαία δεν χρησιμοποιούνταν αποκλειστικά ως αποθηκευτικοί χώροι, αλλά γίνονταν περιστασιακή χρήση αυτών στους νεολιθικούς χρόνους ως κατοικίες. Βέβαια δεν κατοικούνταν συστηματικά, όπως γινόταν στην Παλαιολιθική κα Μεσολιθική εποχή, παρά μόνο σε ειδικές περιπτώσεις και για σύντομα χρονικά διαστήματα. Η πιθανότητα να υπήρχαν λιμναίες κατοικίες καθώς και η ύπαρξη εποχιακών καλλιεργειών, είναι επίσης πολύ σημιτική. Έχει διαπιστωθεί η χρησιμότητα του Σπηλαίου του Σαρακηνού κατά την Νεολιθική εποχή για περιβαλλοντικούς λόγους, πράγμα εξαιρετικά ασυνήθιστο για 30

την εποχή αφού στα υπόλοιπα σπήλαια δεν συνέβαινε κάτι παρόμοιο. Γενικότερα η χρήση των σπηλαίων έχει βοηθητικό χαρακτήρα για να εξυπηρετήσει μια σειρά αναγκών όπως το μάντρισμα των ζώων, αποθηκευτικός χώρος, ίσως και για κάποια παροδική κατοίκηση. Σύμφωνα με μια έρευνα των σπηλαίων στην λεκάνη της Κωπαΐδας λεκάνη αυτή συγκεντρώνει τα νερά όλων των ποταμών που την διαρρέουν. Κατά την διάρκεια αυτής της έρευνας μελετήθηκαν 23 σπήλαια στην περιοχή του Ακραιφνίου μέχρι Αλίαρτο, oπου μερικά από αυτά χρησίμευαν σαν καταβόθρες για να μοιράζουν τα νερά της λίμνης σε άλλες χαμηλότερες λεκάνες. Η χρήση τους σήμερα για σταυλισμό ζώων αποκλείει κάθε επιφανειακή έρευνα. Στο νότιο και δυτικό μέρος της Κωπαΐδας υπήρχαν ελάχιστα σπήλαια και έχουν γίνει ελλιπής έρευνες. Ενώ στο δυτικό τμήμα του Ακραιφνίου, όπου, εκτός από το σπηλαίο του Σαρακηνού, υπάρχουν πολλά μικρά σπήλαια τα ευρήματα που βρέθηκαν, ανήκαν σε ελληνιστικούς, ρωμαϊκούς και βυζαντινούς χρόνους. Τα προϊστορικά ευρήματα πιθανόν να βρίσκονται πολύ χαμηλότερα. Στην νεολιθική περίοδο η κατοίκηση σε σπήλαια και σε υπαίθριες θέσεις φαίνεται να είναι πυκνή στην περιοχή της Κωπαΐδας. Ιδιαίτερα σε περιόδους που η λίμνη είχε ρηχεύση μπορούσαν να εξασκούνται εντατικές καλλιέργειες. ΤΟ ΠΕΡΙΒΑΛΛΟΝ ΚΑΙ ΤΟ ΚΛΙΜΑ ΣΤΗΝ ΛΕΚΑΝΗ ΤΗΣ ΚΩΠΑΪΔΑΣ ΑΠΟ ΤΗΝ ΠΑΛΑΙΟΛΙΘΙΚΗ ΜΕΧΡΙ ΤΗ ΝΕΟΛΙΘΙΚΗ ΠΕΡΙΟΔΟ Έπειτα από μια έρευνα του Ινστιτούτου Γεωλογικών και Μεταλλευτικών Ερευνών και αναλύσεις έχουμε σημαντικές ενδείξεις για την φυτική κάλυψη και το κλίμα της περιοχής αυτής. Οι κόκκοι γύρης από το 1983 δείχνουν μια βλάστηση τυπική της ανοιχτής στέπας με ξηρό και ψυχρό κλίμα ενώ από την ανάλυση των υλικών των γεωτρήσεων προκύπτει γύρω στο 12.500 Π.Σ. αλλαγή της στάθμης της λίμνης από ρηχή σε βαθιά. 31

Επίσης μια άλλη σημαντική αλλαγή του κλίματος το 12000ΒΡ και θα συνεχίζεται για μια χιλιετία. Έντονη είναι και η παρουσία των φυλλοβόλων δέντρων και πιο μειωμένη διακρίνεται των αιθαλών στην περιοχή της Κωπαΐδας. Όσον αφορά το κλίμα της Κωπαΐδας διαπιστώνεται ένα ψυχρό επεισόδιο μεταξύ 5710 5650 π.χ που ακολουθείται από περίοδο ξηρασίας πριν το 5300π.Χ. Επικρατούν ψυχροί χειμώνες και πιο ζεστά καλοκαίρια και οι έντονες βροχοπτώσεις συμβάλλουν στις αυξομειώσεις στην στάθμη της λίμνης. Στην περίοδο 5000π.Χ. παρατηρείται μείωση των δασών από δρυς και έτσι αρχίζει η αποψίλωση του δάσους από τον άνθρωπο που επιδίωκε την κτηνοτροφία και επέκταση των καλλιεργειών. Γενικά από τα μέσα της 5 ης μέχρι την 2 η χιλιετίας π.χ. τα είδη των φυτών που έδωσαν οι παλυνολογικές αναλύσεις έχουν σχέση με την ένταση παρουσία του ανθρώπου στο χωριό. Ωστόσο διαφαίνονται σημαντικές εναλλαγές του κλίματος. Στην αρχή της Μέσης Νεολιθικής υπήρξε μια ψυχρή περίοδος την οποία διαδέχτηκε περίοδος ξηρασίας. Στην συνέχεια δυο δροσερές και υγρές κλιματικές φάσεις επικρατήσαν εκείνη την περίοδο. Μεταξύ τους παρεμβάλλονταν μια σύντομη περίοδος ξηρασίας. Στην Πρωτοελλαδική II περίοδο το κλίμα υπήρξε ήπιο και εύκρατο, παρόμοιο με το σημερινό. 32

ΦΥΛΛΟ ΕΡΓΑΣΙΑΣ ΣΤΟ ΑΡΧΑΙΟΛΟΓΙΚΟ ΜΟΥΣΕΙΟ ΘΗΒΩΝ 33

Γεια σας, παιδιά! Καλώς ήρθατε στην αίθουσα της Εποχής του Λίθου. Εδώ θα δείτε πολλά ευρήματα από το σπήλαιο του Σαρακηνού. Για ελάτε μαζί μου ΦΥΛΛΟ ΕΡΓΑΣΙΑΣ 1 ο ΝΕΟΛΙΘΙΚΗ ΕΠΟΧΗ Η ΚΑΘΗΜΕΡΙΝΗ ΖΩΗ ΤΟΥ ΝΕΟΛΙΘΙΚΟΥ ΑΝΘΡΩΠΟΥ ΣΠΗΛΑΙΟ ΣΑΡΑΚΗΝΟΥ ΟΜΑΔΑ :.. ΗΜΕΡΟΜΗΝΙΑ : Η εποχή του λίθου είναι η μεγαλύτερη περίοδος στην ιστορία του ανθρώπου και ονομάστηκε έτσι από το υλικό με το οποίο κατασκευάζονταν τα όπλα και τα εργαλεία. Η περίοδος διαιρείται σε δύο βασικές εποχές : την παλαιολιθική και τη νεολιθική. Τα σπήλαια προσέφεραν ασφαλή διαβίωση τόσο στους νομάδες της Παλαιολιθικής εποχής όσο και στους γεωργούς και κτηνοτρόφους της Νεολιθικής εποχής. Το σπήλαιο του Σαρακηνού προσείλκυσε τους πρώτους παλαιολιθικούς κυνηγούς και τροφοσυλλέκτες αλλά και στη Νεολιθική εποχή χρησιμοποιήθηκε για αποθήκευση και περιστασιακή κατοίκηση αλλά και ως χώρος ταφής. Οι απανθρακωμένοι σπόροι, τα οστά ζώων και τα κοχύλια που βρέθηκαν εντός του σπηλαίου μαρτυρούν την καλλιέργεια δημητριακών και οσπρίων στη γύρω περιοχή, την άσκηση συστηματικής κτηνοτροφίας αλλά και την αλιεία στην Κωπαϊδα. 34

Το σπήλαιο του Σαρακηνού βρίσκεται στον βραχώδη όγκο που ορίζει την πεδιάδα της Κωπαϊδας από ανατολάς, στην περιοχή του χωριού Ακραίφνιο, και σε ύψος 100 μ. από το επίπεδο της πεδιάδας. Αποτελείται από μια τεράστια αίθουσα, τουλάχιστον 2.000 τετρ. μέτρων. Το σπήλαιο χρησιμοποιείται (υπογραμμίστε τις σωστές απαντήσεις) την Παλαιολιθική περίοδο, τη Μεσολιθική περίοδο, τη Νεολιθική περίοδο Τα περισσότερα ευρήματα του σπηλαίου ανήκουν στη. περίοδο, που καλύπτει το χρονικό διάστημα από.. έως... Και πρόκειται κυρίως για Φωτογραφίες από το εσωτερικό του σπηλαίου του Σαρακηνού κατά τη διάρκεια των ανασκαφών υπό την επίβλεψη του κυρίου Αδαμάντιου Σάμψων «Το σπήλαιο το Σαρακηνού αποδεικνύεται το σπουδαιότερο της Βοιωτίας και κατ επέκταση της κεντρικής Ελλάδος, ενώ ο συσχετισμός των στρωμάτων του με τη γενικότερη ιστορική διαδρομή της περιοχής βοηθάει στην αποκατάσταση και χρονολόγηση του ευρύτερου οικοσυστήματος.[ ] Η ιδιαιτερότητα της ανασκαφής του Σαρακηνού είναι ότι σε ένα ενιαίο εκτεταμένο χώρο ανασκάπτονται ταυτόχρονα στρώματα διαφόρων εποχών, σε αντίθεση με άλλες ανασκαφές σε σπήλαια όπου οι ανασκαφικές τομές είναι μικρές και περιορισμένες. Αυτό που ξεχωρίζει επίσης είναι η καλή διατήρηση των στρωμάτων λόγω συνεκτικότηταςτων χωμάτων πράγμα που πολύ σπάνια συμβαίνει σε άλλα προϊστορικά σπήλαια της Ελλάδος» Αδαμάντιος Σάμψων, «Το Σπήλαιο Σαρακηνού στη Ακραίφνιο Βοιωτίας. Συμβολή στην προϊστορία της Κεντρικής Ελλάδος», ΑΘΗΝΑ 2014 35

Ελάτε μαζί μου ως την Προθήκη 21. Αναζητήστε τα εκθέματα 3, 4, 5 και 6, που βρέθηκαν στο σπήλαιο του Σαρακηνού. Πρόκειται για ειδώλια. Τι είναι τα ειδώλια και ποια η χρησιμότητά τους;... Κατά τη Νεότερη εποχή του λίθου(4.300-3.300 π.χ.) εντυπωσιάζει η τεράστια συγκέντρωση πήλινων ειδωλίων ( περισσότερα από 1000 ειδώλια) σε συγκεκριμένα σημεία του σπηλαίου. Το πλήθος των ειδωλίων και τα συνευρήματα μαρτυρούν μεγάλη δραστηριότητα από μεμονωμένες ή συλλογικές επισκέψεις και εθιμικές εκδηλώσεις. Το γεγονός έχει ιδιαίτερη σημασία και φανερώνει για πρώτη φορά στον ελληνικό χώρο μία διαφορετική χρήση των σπηλαίων. Τι αναπαριστούν τα παραπάνω ειδώλια ;.. Ποια από τα παρακάτω χαρακτηριστικά των ειδωλίων εντοπίζετε στα συγκεκριμένα εκθέματα : o σχηματοποίηση o απλότητα o αφαίρεση Δώστε ζωή στα ειδώλια. Τι σκέφτονται;... 36

Εάν ήσασταν υποχρεωμένος να διαλέξετε δύο ειδώλια, ώστε να τα διασώσετε για τις μελλοντικές γενιές. Ποια θα διαλέγατε; Αιτιολογήστε την επιλογή σας. Στη συνέχεια στην ίδια προθήκη προσέξτε το γυναίκα με τη φιάλη και συμπληρώστε : έκθεμα 3, τη Πότε κατασκευάστηκε; Από πού προέρχεται; Υλικό κατασκευής : Περιγραφή επιμέρους στοιχείων: Ποιες πληροφορίες για την καθημερινή ζωή των ανθρώπων και ιδίως της γυναίκας της νεολιθικής εποχής μπορούμε να αντλήσουμε απ το παραπάνω έκθεμα ; Να διηγηθείτε μια περιπέτεια της γυναίκας με τη φιάλη. Συνεχίστε σε α πρόσωπο: Ξεκίνησα νωρίς το πρωί Η νεολιθική περίοδος (6500-3000 π.χ.) είναι μέρος της προϊστορίας και ονομάστηκε νεολιθική, δηλαδή νέα εποχή του λίθου, σε συνέχεια των προηγούμενων, της μεσολιθικής και της παλαιολιθικής. Κοινό γνώρισμα των περιόδων αυτών είναι η κατεργασία της πέτρας (λίθου) για την κατασκευή εργαλείων. Στα τέσσερις χιλιάδες χρόνιατης διάρκειάς της οι προϊστορικοί άνθρωποι κατέκτησαν νέες τεχνικές για να μεταμορφώσουν υλικά που εύκολα εύρισκανστο περιβάλλον και τα οποία τους βοήθησαν να επιβιώσουν. Όμως, το σημαντικότερο χαρακτηριστικό της εποχής αυτής είναι η αλλαγή της σχέσης με το περιβάλλον: ο άνθρωπος, για πρώτη φορά, εξημερώνει τα ζώα,καλλιεργεί τη γη και χτίζει σπίτια όπου μένει μόνιμα φτιάχνει χωριά. 37

Στη συνέχεια παρατηρήστε προσεχτικά όλα τα εκθέματα της Προθήκης 23.Πρόκειται για διάφορα ήδη αγγείων. Συγκεκριμένα: Έκθεμα 1 : Έκθεμα 2 Έκθεμα 3 : Έκθεμα 4 : Έκθεμα 5 : Ποια χρώματα και ποια σχέδια μπορείτε να διακρίνετε στα παραπάνω αγγεία ; Ποια νομίζετε πως ήταν η χρήση αυτών των αγγείων;.. «[ ] Η ποσότητα της κεραμικής στο σπήλαιο του Σαρακηνού είναι τεράστια και περιλαμβάνει όλο το φάσμα των τύπων που είναι ήδη γνωστοί [ ] Στη φάση αυτή του σπηλαίου κυριαρχεί η τυπική διακόσμηση με το ερυθρό χρώμα πάνω στο λευκό κρεμ. Τα θέματα είναι κυρίως γραμμικά και απλά [ ] Απλές ταινίες στο χείλος ή στο σώμα, κάθετες ή λοξές γραμμές είναι τα απλούστερα μοτίβα, ενώ υπάρχουν πολύπλοκα θέματα όπως είναι το κλιμακωτό, οι επάλληλες γωνίες, οι ρόμβοι, με παράλληλες κάθετες γραμμές σε κάθετη γραμμή[ ] Η μαύρη και φαιή κεραμική είναι τυπική της περιόδου. Το μαύρο χρώμα εκτός από την επιφάνεια εισχωρεί και στο εσωτερικό του πηλού λόγω του παρατεταμένου αναγωγικού ψησίματος», Αδ.Σάμψων 38

Ποιες πληροφορίες για την καθημερινή ζωή των ανθρώπων της Νεολιθικής εποχής μπορείτε να αντλήσετε από την ύπαρξη των παραπάνω αγγείων ; Προχωρήστε τώρα προς την Προθήκη 25εντοπίστε τα εκθέματα 29, 30, 31, 32και 67. Παρατηρήστε τα προσεχτικά και συμπληρώστε τα παρακάτω : Πρόκειται για : Χρονολόγηση: Υλικό : Που βρέθηκαν: Οι αιχμές είναι κατασκευασμένες από οψιανό. Είναι γνωστό ότι ο οψιανός είναι ηφαιστειογενές πέτρωμα που προέρχεται από τη Μήλο. Πως βρέθηκε στη Βοιωτία; Τι συμπεραίνετε από αυτό το γεγονός για τον άνθρωπο της νεολιθικής εποχής; Στην ίδια Προθήκη (25) εντοπίστε και τα εκθέματα 33 ως 42και συμπληρώστε τα παρακάτω : Πρόκειται για : Χρονολόγηση: Υλικό : Που βρέθηκαν: 39

Τα παραπάνω εκθέματα της Προθήκης 25 είναι αιχμές βέλους και βλήματα σφενδόνης. Ποια νομίζετε ότι ήταν η χρήση τους ; Ποιες πληροφορίες για την καθημερινή ζωή του ανθρώπου της Νεολιθικής εποχής αντλείτε από τα παραπάνω εκθέματα; Στην Προθήκη 25 υπάρχουν εκθέματα που αποκαλύπτουν πτυχές από τις καθημερινές ασχολίες της γυναίκας. Εντοπίστε τα εκθέματα 64 ως 75 και συμπληρώστε τα παρακάτω : Πρόκειται για : Χρονολόγηση: Υλικό : Που βρέθηκαν: Με ποια γυναικεία ενασχόληση σχετίζονται αυτά τα εκθέματα ; Ως πρώτες ύλες για το ρουχισμό των νεολιθικών ανθρώπων χρησιμοποιήθηκαν τα δέρματα των ζώων, το μαλλί και το λινάρι. Αντικείμενα που έχουν σχέση με το ράψιμο και την ύφανση είναι οι βελόνες από κόκαλο, τα πηνία (κουβαρίστρες) για τις κλωστές, τα σφονδύλια για το γνέσιμο, οι αγνύθες (υφαντικά βάρη) για τους αργαλειούς. Τόσο ταυφάσματα που χρησιμοποιούνταν για τις ανάγκες του σπιτιού και για τις φορεσιές όσο και τα προϊόντα από φυτικές ίνες, όπως καλάθια, ψάθες, σχοινιά και δίχτυα, επειδή ήταν από φθαρτά υλικά δεν σώθηκαν. Έμμεσες πληροφορίες για την τεχνική της κατασκευής τους μας δίνουν διακοσμητικά σχέδια από αγγεία, ειδώλια που απεικονίζουν, ντυμένες μορφές ή ακόμα και ψάθεςπου αποτυπώθηκαν στον πάτο αγγείων πριν το ψήσιμο. 40

Στην Προθήκη 25 εντοπίστε το έκθεμα 90. Όσο κι αν σας φαίνεται περίεργο πρόκειται για ένα περιδέραιο. Φαίνεται πως οι γυναίκες ακόμη και την εποχή του λίθου φρόντιζαν την εμφάνισή τους. Πρόκειται για : Χρονολόγηση: Υλικό : Που βρέθηκε: Ποια είναι τα ιδιαίτερα χαρακτηριστικά του περιδέραιου;. Ποιες ομοιότητες έχει το συγκεκριμένο περιδέραιο με ένα περιδέραιο της εποχής μας ;. Ποιο αντικείμενο ξεχωρίζει στο παραπάνω κόσμημα; Τι υποδηλώνει η ύπαρξή του ;. Το περιδέραιο αφηγείται την ιστορία του.. \ Η ανασκαφή στο σπήλαιο του Σαρακηνού έφερε στο φως 10.717 χάντρες. Οι περισσότερες είναι λίθινες μικρού μεγέθους, διαμέτρου έως 3-4 χιλιοστών, και συνήθως αποτελούνται από πυριτόλιθο, στεατίτη και άλλα υλικά αλλά υπάρχουν και χάντρες από όστεο. 41

Αφού λάβετε υπόψη σας όλα τα παραπάνω ευρήματα, σε ποια συμπεράσματα καταλήγετε για την καθημερινή ζωή του νεολιθικού ανθρώπου;.... Ποιο εύρημα από το σπήλαιο του Σαρακηνού, που φιλοξενείται στο Αρχαιολογικό Μουσείο των Θηβών σας εντυπωσίασε και γιατί; 42

ΠΡΟΣΘΕΤΕΣ ΔΡΑΣΤΗΡΙΟΤΗΤΕΣ Φτιάξτε ένα σελιδοδείκτη φιάλη. με το γυναικείο ειδώλιο που κρατά Θα χρειαστείτε: o Ριζόχαρτο o Χαρτόνι σε όποιο χρώμα σας αρέσει o Ξυλομπογιές Χρησιμοποιώντας το ριζόχαρτο, αντιγράψτε το σχέδιο της γυναίκας με τη φιάλη σε ένα λευκό χαρτί και χρωματίστε το. Έπειτα κόψτε το σχέδιο γύρω γύρω. Κόψτε ένα χαρτόνι 15Χ5 εκ. τριγωνικό στην κάτω πλευρά και κολλήστε πάνω σε αυτό το σχέδιο της γυναικείας μορφής. Ο σελιδοδείκτης σας είναι έτοιμος! Συμπληρώστε την παρακάτω ακροστιχίδα : Σ Α Ρ. Α Κ Η Ν Ο Μικροί μου φίλοι, γεια σας! Ελπίζω να τα πούμε σύντομα. Θα σας περιμένω με ανυπομονησία. Μιλήστε και στους φίλους σας για το Μουσείου μας. 43

ΕΙΚΑΣΤΙΚΟΙ Αθηνά Μπεκρή Γ1 44

Αθηνά Μπεκρή Γ1 45

Αθηνά Μπεκρή Γ1 46

Νίκα Ελένη Γ3 47

48 Νίκα Ελένη Γ3

49 Νίκα Ελένη Γ3

Τρίμμη Χρύσα Γ3 50

Τρίμμη Χρύσα Γ3 51

ΟΙ ΜΑΘΗΤΕΣ ΕΡΓΑΖΟΝΤΑΙ ΣΤΟ ΜΟΥΣΕΙΟ 52