Αναφορά εργασιών τριμήνου : Μάρτιος Μάιος 2012 Μελέτη προδιαγραφών και επιλογή λογισμικού ψηφιακής Βιβλιοθήκης Όνομα : Σωτηροπούλου Αφροδίτη

Αναφορά εργασιών τριμήνου : Μάρτιος Μάιος 2012 Μελέτη προδιαγραφών και επιλογή λογισμικού ψηφιακής Βιβλιοθήκης Όνομα : Σωτηροπούλου Αφροδίτη Περίληψη Στα πλαίσια της πράξης «Αναβάθμιση και Εμπλουτισμός των Ψηφιακών Υπηρεσιών της Βιβλιοθήκης του Παντείου Πανεπιστημίου» που συγχρηματοδοτείται από το Ευρωπαϊκό Ταμείο Περιφερειακής Ανάπτυξης (ΕΤΠΑ), στόχος μας είναι ο σχεδιασμός και η ανάπτυξη του λογισμικού της ψηφιακής βιβλιοθήκης του Παντείου Πανεπιστημίου. Η ψηφιακή βιβλιοθήκη του Παντείου Πανεπιστημίου περιέχει το σύνολο της γκρίζας βιβλιογραφίας του Ιδρύματος, που συνοψίζεται σε : προπτυχιακές εργασίες, μεταπτυχιακές εργασίες, διδακτορικές διατριβές, άρθρα συνεδρίων και σημειώσεις που παράγονται από τους φοιτητές και τα μέλη ΔΕΠ ερευνητές του Παντείου. Στόχοι και οφέλη: Ανάπτυξη μιας σύγχρονης ψηφιακής βιβλιοθήκης : υποβοήθηση ανάπτυξης της ποιότητας της εκπαιδευτικής διαδικασίας μέσω της ευκολότερης πρόσβασης στο υλικό της νέας ψηφιακής βιβλιοθήκης (καλύτερη οργάνωση της πληροφορίας και καλύτερες υπηρεσίες αναζήτησης) Παροχή επιπλέον υπηρεσιών προς τους τελικούς χρήστες : μεταφορά φόρτου εργασίας από το προσωπικό στους τελικούς χρήστες μέσω της εξατομικευμένης υπηρεσίας υποβολής υλικού στο σύστημα από τους τελικούς χρήστες (μέλη ΔΕΠ, φοιτητές, κ.α.) Διαλειτουργικότητα με άλλα συστήματα (άλλες βιβλιοθήκες, Europeana) : διασύνδεση της νέας ψηφιακής βιβλιοθήκης με άλλα συστήματα, που συνεπάγεται δημιουργία προστιθέμενης αξίας

ΠΕΡΙΕΧΟΜΕΝΑ 1) ΕΙΣΑΓΩΓΗ ΣΤΟ ΕΡΓΟ 2) ΛΕΙΤΟΥΡΓΙΚΕΣ ΑΠΑΙΤΗΣΕΙΣ ΣΥΣΤΗΜΑΤΟΣ Κριτήρια επιλογής Απαραίτητες λειτουργικότητες ΣΨΒ 3) ΣΥΣΤΗΜΑ ΥΛΟΠΟΙΗΣΗΣ FEDORA Αρχιτεκτονική συστήματος ΨΒ / Επεκτάσεις του Fedora Διαχείριση συλλογών Διαχείριση ψηφιακών αντικειμένων Ευρετηρίαση και αναζήτηση πρόσθετων μεταδεδομένων Διαχείριση χρηστών 4) ΔΙΑΛΕΙΤΟΥΡΓΙΚΟΤΗΤΑ OAI-PMH DUBLIN CORE 5) ΕΠΙΠΡΟΣΘΕΤΕΣ ΕΡΓΑΣΙΕΣ ΤΡΙΜΗΝΟΥ Έλεγχος του πληροφοριακού συστήματος βιβλιοθήκης Υλοποίηση του Dublin Core Metadata Editor 6) ΠΑΡΑΡΤΗΜΑ ΣΥΓΚΡΙΤΙΚΗ ΜΕΛΕΤΗ ΣΥΣΤΗΜΑΤΩΝ ΕΙΣΑΓΩΓΗ ΣΤΟ ΕΡΓΟ Στο πλαίσιο της πράξης με τίτλο «Προηγμένες, Κεντρικές Υπηρεσίες Ψηφιακών Βιβλιοθηκών Πρόσβασης Σ.Ε.Α.Β.» που χρηματοδοτείται από το Ευρωπαϊκό Ταμείο Περιφερειακής Ανάπτυξης και η οποία στοχεύει στην ανάπτυξη υπηρεσιών που αξιοποιούν τεχνολογίες βασισμένες κυρίως στην ανοικτή πρόσβαση, συμπεριλαμβάνεται και δράση που αναλαμβάνει την ανάπτυξη αποθετηρίων για τα ακαδημαϊκά ιδρύματα-μέλη του Συνδέσμου Ελληνικών Ακαδημαϊκών Βιβλιοθηκών (Σ.Ε.Α.Β.) που δεν διαθέτουν την αντίστοιχη υποδομή, καθώς και τη συγκέντρωση όλων των ελληνικών ακαδημαϊκών αποθετηρίων σε μια διαδικτυακή πύλη που θα προσφέρει προηγμένες υπηρεσίες αναζήτησης. Παράλληλα, η δράση αυτή θα λειτουργήσει συμβουλευτικά παρέχοντας υποστήριξη στο προσωπικό των βιβλιοθηκών που θα χρησιμοποιεί λειτουργίες αποθετηρίου και στους καταθέτες περιεχομένου, ενώ τέλος, θα αναπτυχθεί και μια υπηρεσία πιστοποίησης των αποθετηρίων για τον έλεγχο της συμμόρφωσης σε κατάλληλες προδιαγραφές ποιότητας. Η συγκεκριμένη δράση θα συντελέσει αποφασιστικά στη διαμόρφωση του τοπίου ανοικτής πρόσβασης στην Ελλάδα μέσω του συντονισμού των ελληνικών ακαδημαϊκών ιδρυμάτων στη λήψη πρωτοβουλιών προς τη συγκεκριμένη κατεύθυνση, ήδη αρκετά διαδεδομένη σε άλλες χώρες του εξωτερικού.

Πιο συγκεκριμένα, στα πλαίσια της πράξης «Αναβάθμιση και Εμπλουτισμός των Ψηφιακών Υπηρεσιών της Βιβλιοθήκης του Παντείου Πανεπιστημίου» που συγχρηματοδοτείται από το Ευρωπαϊκό Ταμείο Περιφερειακής Ανάπτυξης (ΕΤΠΑ), στόχος μας είναι ο σχεδιασμός και η ανάπτυξη λογισμικού της ψηφιακής βιβλιοθήκης του Παντείου Πανεπιστημίου. Στα πλαίσια της πράξης λοιπόν, απαραίτητο πρώτο βήμα για αυτό το σκοπό αποτελεί ο καθορισμός ελάχιστων λειτουργικών απαιτήσεων για ένα σύστημα ηλεκτρονικού αποθετηρίου που θα πληροί σύγχρονες προδιαγραφές, ανάλογες με αυτές αποθετηρίων σε χώρες του εξωτερικού. Πέρα από τις λειτουργικές προδιαγραφές που αναφέρονται σε όλες τις διαφορετικές λειτουργίες που οφείλει να πραγματοποιεί ένα αποθετήριο (π.χ. αναζήτηση, εισαγωγή περιεχομένου, διαχείριση κλπ), συμπεριλαμβάνονται και προδιαγραφές που αναφέρονται περισσότερο σε ιδιότητες που πρέπει να εμφανίζει το σύστημα (π.χ. κλιμακωσιμότητα, ευκολία χρήσης, διαλειτουργικότητα κλπ), ενώ ξεχωριστή θέση καταλαμβάνουν οι προδιαγραφές για τα μεταδεδομένα που συνοδεύουν το περιεχόμενο του αποθετηρίου. Οι τελευταίες θεωρούνται ιδιαίτερα σημαντικές, καθώς σχετίζονται άμεσα με το πρόβλημα της ολοκλήρωσης περιεχομένου που είναι αποθηκευμένο σε διαφορετικά αποθετήρια και την επίτευξη σημασιολογικής διαλειτουργικότητας. Υπό αυτή την έννοια, οι προδιαγραφές μεταδεδομένων έχουν πρωτεύοντα ρόλο και επηρεάζουν άμεσα και το σχεδιασμό της πύλης ενοποίησης των αποθετηρίων, που θα υλοποιηθεί σε μεταγενέστερη φάση της παρούσας δράσης. Επιπρόσθετα, στην παρούσα φάση γίνεται και η επιλογή του λογισμικού στο οποίο θα βασιστεί και θα πραγματοποιηθεί η ανάπτυξή του. Η υλοποίηση παρόλο που θα βασιστεί σε κάποια ανοικτή πλατφόρμα λογισμικού, υπάρχουν αρκετές παράμετροι και λειτουργικότητες που καθορίζονται στα πλαίσια αυτής της φάσης. Θα αναπτυχθούν λειτουργικότητες όπως τα υποσυστήματα : Διαχείρισης σχημάτων μεταδεδομένων Διαχείρισης ροών εργασίας Διαχείρισης χρηστών Διαχείρισης καθιερωμένων όρων

ΛΕΙΤΟΥΡΓΙΚΕΣ ΑΠΑΙΤΗΣΕΙΣ ΣΥΣΤΗΜΑΤΟΣ Η ανοικτή πρόσβαση (open access) σε ψηφιακό ακαδημαϊκό και επιστημονικό περιεχόμενο γίνεται ολοένα και πιο δημοφιλής σε παγκόσμιο επίπεδο και το σχετικό κίνημα κερδίζει συνεχώς έδαφος, υποβοηθούμενο και από σχετικές διεθνείς πρωτοβουλίες (π.χ. Πρωτοβουλία Ανοικτής Πρόσβασης της Βουδαπέστης, 2002 1, Διακήρυξη του Βερολίνου για την Ανοικτή Πρόσβαση, 2003 2 ). Το κίνημα της ανοικτής πρόσβασης υποστηρίζεται από ακαδημαϊκά ιδρύματα, ερευνητικούς οργανισμούς και βιβλιοθήκες και συνεπάγεται πλήθος πλεονεκτημάτων και ωφελειών για το προσωπικό τους αλλά κυρίως, για το ευρύ κοινό. Μεταξύ των κυριότερων μέσων υλοποίησης της ανοικτής πρόσβασης, ξεχωριστή θέση κατέχουν τα ηλεκτρονικά αποθετήρια ανοικτής πρόσβασης. Η ψηφιακή βιβλιοθήκη του Παντείου Πανεπιστημίου περιέχει το σύνολο της γκρίζας βιβλιογραφίας του Ιδρύματος, που συνοψίζεται σε : προπτυχιακές εργασίες, μεταπτυχιακές εργασίες, διδακτορικές διατριβές, άρθρα συνεδρίων και σημειώσεις που παράγονται από τους φοιτητές και τα μέλη ΔΕΠ ερευνητές του Παντείου. Τεχνολογικά, η υπάρχουσα ψηφιακή βιβλιοθήκη υποστηρίζεται από το λογισμικό DSpace το οποίο διαχειρίζονται αποκλειστικά τα στελέχη της Βιβλιοθήκης. Το DSpace υποστηρίζει όμως μόνο Duplin Core like σχήματα τα οποία δε μπορούν να καλύψουν τις ανάγκες της βιβλιοθήκης καθότι το υλικό είναι ετερογενές. Λαμβάνοντας υπόψη επιπροσθέτως και την όλο αυξανόμενη χρήση της υπηρεσίας από τους φοιτητές, κρίνεται αναγκαία η αναβάθμιση της βιβλιοθήκης έτσι ώστε να παρέχονται περισσότερες λειτουργικότητες και δυνατότητες. Το πρώτο στάδιο λοιπόν, ως προς το σχεδιασμό μιας ψηφιακής βιβλιοθήκης, περιλαμβάνει τον καθορισμό των απαιτήσεων που θα πρέπει να πληροί. Οι απαιτήσεις προδιαγραφές της ψηφιακής βιβλιοθήκης έχουν να κάνουν με παράγοντες, όπως το σχήμα μεταδεδομένων που χρησιμοποιεί, τις διάφορες πολιτικές πρόσβασης-διαχείρισης που υλοποιεί, θέματα καθιερωμένων όρων, δυνατότητες προσβασιμότητας-αναζήτησης, δυνατότητες συμβατότητας με άλλα συστήματα. Αφού καθοριστούν οι απαιτήσεις, θα προκύψουν οι προδιαγραφές βάσει των οποίων θα υλοποιηθεί η ψηφιακή βιβλιοθήκη. Για τον καθορισμό της πλατφόρμας ανάπτυξης του ΠΑΝΔΗΜΟY, εξετάστηκαν τα συστήματα ψηφιακών βιβλιοθηκών DSpace, Fedora, Eprints και Greenstone (βλ.παραρτημα). Και τα τέσσερα συστήματα χρησιμοποιούν το Dublin Core ως σχήμα μεταδεδομένων. Από αυτά, επιλέχθηκαν τα δύο πρώτα λόγω της στιβαρότητάς τους σε σχέση με τα άλλα δύο. Μεταξύ του DSpace και του Fedora, επιλέχθηκε το δεύτερο διότι το Fedora παρουσιάζει την πιο ευέλικτη αρχιτεκτονική από τα δυο αυτά συστήματα και το μοντέλο ψηφιακών αντικειμένων που υποστηρίζει προσφέρει τεράστιες δυνατότητες επέκτασης. Το λογισμικό θα παραμετροποιηθεί και τροποποιηθεί με συνεργασία βιβλιοθηκονόμων και άλλων τεχνικών, τόσο στις διαδικασίες καταχώρησης και επεξεργασίας των μεταδεδομένων, όσο και στις δυνατότητες αναζήτησης και στη διεπαφή των χρηστών με γνώμονα τη λειτουργικότητα και την ευχρηστία στην πλοήγηση. 1 Το πλήρες κείμενο της διακήρυξης φαίνεται εδώ: http: //www.soros.org/openaccess/read.shtml 2 Το πλήρες κείμενο της διακήρυξης φαίνεται εδώ: http://oa.mpg.de/lang/en-uk/berlin-prozess/berliner erklarung/

Κριτήρια επιλογής Απαραίτητες λειτουργικότητες ΣΨΒ Αναφορικά με την επιλογή του λογισμικού τέθηκε ως στόχος η χρησιμοποίηση λογισμικού ανοικτού κώδικα (open source software) και συγκεκριμένα βασισμένο σε JAVA τεχνολογίες. Η επιλογή αυτή έγινε με τα εξής κριτήρια: Χαμηλό κόστος εγκατάστασης και συντήρησης. Επεκτασιμότητα και ευελιξία του συστήματος. Ευρεία χρήση από ακαδημαϊκά ιδρύματα. Πολλές δυνατότητες που προσφέρουν οι κοινότητες χρηστών και προγραμματιστών που υποστηρίζουν αυτά τα λογισμικά Το ΣΨΒ πρέπει να υποστηρίζει πολλαπλές ψηφιακές συλλογές, που αποτελούνται από διαφορετικές κατηγορίες αντικειμένων, με ετερογενή και ανομοιόμορφα χαρακτηριστικά. Παρόλα αυτά, το ΣΨΒ πρέπει να παρέχει μια ενιαία διεπαφή προς τους τελικούς χρήστες (που είναι η ευρύτερη ακαδημαϊκή κοινότητα), μέσα από τον παγκόσμιο ιστό. Το σύστημα, επομένως, πρέπει να είναι παραμετροποιήσιμο σε μεγάλο βαθμό για να μπορεί να προσαρμοστεί στις ανάγκες της εκάστοτε συλλογής, υπάρχουσας ή μελλοντικής. Βασική απαίτηση είναι να υποστηρίζει ανοικτά πρότυπα σε όλους τους τομείς, έτσι ώστε να εξασφαλίζεται η βιωσιμότητα του, η δυνατότητα αναβάθμισης του, η μελλοντική μετάπτωση του σε άλλο σύστημα και η συνεργασία του με άλλες εφαρμογές λογισμικού ή ανάλογα συστήματα ψηφιακής βιβλιοθήκης. Πρέπει να υποστηρίζεται οποιοδήποτε πρότυπο μεταδεδομένων ή επεκτάσεις του, καθώς και τοπικά σύνολα μεταδεδομένων που μπορεί να είναι απαραίτητα για μια συλλογή. Ένα βασικό πρότυπο που υποστηρίζεται από την πλειοψηφία των ΣΨΒ και είναι επιθυμητό ως βασικό σύνολο μεταδεδομένων για τις ψηφιακές συλλογές του Παντείου είναι το Dublin Core. Επίσης απαιτείται η δυνατότητα περιγραφής της συλλογής με κάποιο πρότυπο μεταδεδομένων, όπως είναι το Dublin Core Collection Description Application Profile. Είναι επιθυμητό, το ΣΨΒ του Παντείου να είναι όσο το δυνατό πιο συμβατό με τα υπάρχοντα πρότυπα διαλειτουργικότητας μεταξύ διαφορετικών Ψηφιακών Βιβλιοθηκών ώστε να υπάρχει η προοπτική συνεργασίας της Ψηφιακής Βιβλιοθήκης του Παντείου με εκείνες άλλων Ακαδημαϊκών Ιδρυμάτων, όπως ήδη συμβαίνει και με ανάλογες ψηφιακές υπηρεσίες των βιβλιοθηκών. Γι' αυτό το λόγο, πρέπει να υποστηριχθεί το πρότυπο Open Archives Initiative Protocol for Metadata Harvesting (OAI-PMH), που επιτρέπει το διαμοιρασμό των μεταδεδομένων μεταξύ Ψηφιακών Βιβλιοθηκών. Το ψηφιακό υλικό πρέπει να αποθηκεύεται σε διαφορετικές μορφές, ανάλογα με τη χρήση για την οποία προορίζεται: υλικό υψηλής ποιότητας για λόγους εσωτερικής χρήσης από το Πανεπιστήμιο και χαμηλής ποιότητας για εύκολη πρόσβαση από το διαδίκτυο. Ένας επιπλέον λόγος, για την ύπαρξη πολλών μορφών ψηφιακού υλικού, είναι η επίτευξη της διατηρησιμότητας (preservation). Αυτό σημαίνει ότι για κάθε ψηφιακό υλικό πρέπει να εξασφαλίζεται η διάρκεια του στο χρόνο και αυτό επιτυγχάνεται με την αποθήκευση του σε μια μορφή, η οποία έχει πολλές πιθανότητες να παραμείνει ενεργή στο μέλλον. Η συγκεκριμένη μορφή μπορεί να μη χρησιμεύει για την παρουσίαση του ψηφιακού υλικού στους χρήστες της

Ψηφιακής Βιβλιοθήκης, αλλά να αποτελεί το πρωτότυπο για τη δημιουργία άλλων μορφών. Συνήθως για το σκοπό αυτό χρησιμοποιούνται τύποι αρχείων που αποτελούν ανοικτά πρότυπα, παρέχουν υψηλή ποιότητα του ψηφιακού υλικού, είναι απλά στην υλοποίηση τους και έχουν αποδείξει την αντοχή τους στο χρόνο. Πιο συγκεκριμένα, για την αποθήκευση φωτογραφιών πρόκειται να χρησιμοποιηθούν οι μορφές αρχείων TIFF για υψηλή ποιότητα και JPEG για χαμηλότερη. Για έντυπα έγγραφα, που θα υποστούν ψηφιοποίηση, θα χρησιμοποιηθούν οι τύποι αρχείων TIFF και JPEG, ενώ για αμιγώς ψηφιακά έγγραφα ο τύπος αρχείου PDF. Για την αποθήκευση ηχητικού υλικού υψηλής ποιότητας θα χρησιμοποιηθεί ο τύπος αρχείου WAV, ενώ για χαμηλότερη ποιότητα και χρήση από το Διαδίκτυο ο τύπος αρχείου MP3. Τέλος, για video θα χρησιμοποιηθεί η κωδικοποίηση MPEG-1 και MPEG-2. Πρέπει να υποστηρίζονται διαφορετικά επίπεδα ασφάλειας και πιστοποίησης των χρηστών, που καθορίζουν την πρόσβαση και τις ενέργειες που μπορεί να πραγματοποιήσει ένας χρήστης. Πιο συγκεκριμένα, πρέπει να ορίζονται δικαιώματα σε επίπεδο ψηφιακού αντικειμένου, συλλογής και ολόκληρης της Ψηφιακής Βιβλιοθήκης. Στο κάθε επίπεδο μπορεί να οριστεί ποιοι χρήστες ή ομάδες χρηστών έχουν πρόσβαση ή δεν επιτρέπεται να έχουν πρόσβαση. Το ΣΨΒ πρέπει να υποστηρίζει αρχιτεκτονική υπηρεσιών τριών επιπέδων: αποθήκευσης, διαχείρισης και παρουσίασης. Κάθε επίπεδο διαθέτει σαφώς διαχωρισμένες υπηρεσίες και ανάλογη προγραμματιστική διεπαφή (API), για την επικοινωνία με τα γειτονικά επίπεδα και τις εξωτερικές εφαρμογές. Η διεπαφή χρήστη πρέπει να είναι ανεξάρτητη από τη λειτουργικότητα της εφαρμογής, έτσι ώστε να είναι προσιτή η ολοκλήρωση του ΣΨΒ με τον υπάρχον δικτυακό τόπο των βιβλιοθηκών. Το ΣΨΒ πρέπει οπωσδήποτε να υποστηρίζει πολλαπλές γλώσσες με βασική την ελληνική. Για να υποστηρίζει ένα σύστημα την ελληνική γλώσσα, πρέπει καταρχήν να δέχεται τη χρήση ελληνικών χαρακτήρων στα μεταδεδομένα. Έπειτα, πρέπει να λειτουργεί σωστά η αναζήτηση μεταδεδομένων που περιέχουν ελληνικούς χαρακτήρες. Τέλος, πρέπει οι πληροφορίες που προέρχονται από τα μεταδεδομένα και περιέχουν ελληνικούς χαρακτήρες, να μπορούν να παρουσιαστούν σωστά, μέσω της διεπαφής, στον τελικό χρήστη. Εκτός αυτών, είναι επίσης απαραίτητο να παρέχεται η δυνατότητα υλοποίησης πολύγλωσσης διεπαφής. Η ιδανική λύση, που προτείνεται για την πλήρη υποστήριξη της ελληνικής αλλά και των υπόλοιπων γλωσσών σε διεθνές επίπεδο, είναι η χρήση του προτύπου Unicode, στην κωδικοποίηση των μεταδεδομένων. Το ΣΨΒ πρέπει να είναι ευέλικτο και επεκτάσιμο, έτσι ώστε να επιτρέπει την προσθήκη επιπλέον λειτουργικότητας και την παραμετροποίηση του με προκαθορισμένο τρόπο. Ένα βασικό χαρακτηριστικό που προκύπτει από αυτή την απαίτηση είναι να διατίθεται ως λογισμικό ανοικτού κώδικα (Open Source Software 2004), για να υπάρχει η δυνατότητα της ελεύθερης επέκτασης και προσαρμογής του. Ως προτιμότερη γλώσσα προγραμματισμού για την ανάπτυξη του ΣΨΒ, είναι η Java, λόγω της ευκολίας ολοκλήρωσης του με τα ήδη υπάρχοντα συστήματα.

ΣΥΣΤΗΜΑ ΥΛΟΠΟΙΗΣΗΣ FEDORA To σύστημα Ψηφιακής Βιβλιοθήκης Fedora που επιλέχτηκε βασίζεται στην αρχιτεκτονική Flexible Extensible Digital Object and Repository Architecture (FEDORA). Η ανάπτυξη του ξεκίνησε το 2001 από τα πανεπιστήμια University of Virginia και Cornell University. Η υλοποίηση του λογισμικού έχει πραγματοποιηθεί σε γλώσσα Java και είναι διαθέσιμο σε πλατφόρμες Windows και Unix/Linux. Τα ψηφιακά αντικείμενα (digital objects), η βασική οντότητα του Fedora, είναι βασισμένα στη δομή που ορίζει το πρότυπο Metadata Encoding and Transmission Standard (METS) (2004). Το ψηφιακό αντικείμενο αποτελείται από έναν μοναδικό προσδιοριστή (PID), τα μεταδεδομένα συστήματος, ένα ή περισσότερα datastream (που αποτελούν τα μεταδεδομένα ή το ψηφιακό υλικό) και τα disseminator που συνδέουν τα datastream με κάποια συμπεριφορά. Υπάρχουν τριών ειδών ψηφιακά αντικείμενα: τα αντικείμενα δεδομένων (data objects), τα αντικείμενα καθορισμού συμπεριφοράς (behavior definition objects) και τα αντικείμενα μηχανισμού συμπεριφοράς (behavior mechanism objects). Τα αντικείμενα δεδομένων αποτελούν τις οντότητες που περιέχουν το ψηφιακό υλικό και τα μεταδεδομένα ενώ τα υπόλοιπα δυο καθορίζουν και υλοποιούν τις μεθόδους για την παρουσίαση ή τη μετατροπή των datastream ενός αντικειμένου δεδομένων. Το Fedora παρουσιάζει την πιο ευέλικτη αρχιτεκτονική και το μοντέλο ψηφιακών αντικειμένων που υποστηρίζει προσφέρει τεράστιες δυνατότητες επέκτασης. Αυτός είναι και ο σημαντικότερος λόγος επιλογής του. Πιο συγκεκριμένα, οι περισσότερες επεκτάσεις βασίζονται στα datastreams από τα οποία απαρτίζεται κάθε ψηφιακό αντικείμενο του Fedora. Έτσι, παρέχεται η δυνατότητα υποστήριξης σύνθετων αντικειμένων καθώς και η ενσωμάτωση ετερογενών και ποικίλων μεταδεδομένων (περιγραφικά, τεχνικά, διαχειριστικά ή δομικά). Επιπλέον, με τη χρήση συμπεριφορών στα ψηφιακά αντικείμενα είναι δυνατό να υλοποιηθούν συσχετίσεις μεταξύ αντικειμένων με δυναμικό και ενιαίο τρόπο. Υποστηρίζεται, επίσης, η δυνατότητα χρήσης προτύπων (templates) για τη δημιουργία, επεξεργασία και παρουσίαση των ψηφιακών αντικειμένων. Τέλος, οι διαφορετικές συλλογές και υποσυλλογές μπορούν να αναπαρασταθούν ως κανονικά ψηφιακά αντικείμενα, προσφέροντας ένα ενιαίο και κομψό σχήμα αναπαράστασης στο προγραμματιστικό επίπεδο. Η ευέλικτη αρχιτεκτονική του Fedora παρέχει τη δυνατότητα ανάπτυξης πρόσθετης λειτουργικότητας, η οποία ούτε περιορίζει αλλά ούτε και περιορίζεται από την υπάρχουσα διάρθρωση του συστήματος, καθώς κάθε «υποσύστημα» μπορεί να λειτουργεί ξεχωριστά και απομονωμένα από τα υπόλοιπα, διατηρώντας όμως την ικανότητα επικοινωνίας μέσω του βασικού Fedora API. Έτσι, επιτυγχάνεται η ανάπτυξη ενός ΣΨΒ «πάνω από» το Fedora, το οποίο μπορεί να λειτουργεί ανεξάρτητα σε ότι αφορά στην επιχειρησιακή του λογική, τα μεταδεδομένα που χρησιμοποιεί και τη σημασία που αυτά έχουν, παραμένοντας συμβατό με τις νέες εκδόσεις του Fedora.

Αρχιτεκτονική συστήματος ΨΒ / Επεκτάσεις του Fedora Στο τελικό ΣΨΒ, το Fedora παρέχει υπηρεσίες, που αντιστοιχούν στο επίπεδο αποθήκευσης και ένα ποσοστό του επιπέδου διαχείρισης. Υπάρχουν τέσσερις βασικές υπηρεσίες, που πρέπει να υλοποιηθούν σε επίπεδο διαχείρισης προκειμένου να δίδεται η πλήρης απαιτούμενη λειτουργικότητα προς το επίπεδο παρουσίασης: η διαχείριση ψηφιακών αντικειμένων, η διαχείριση συλλογών, η διαχείριση χρηστών και η ευρετηρίαση/αναζήτηση των πρόσθετων μεταδεδομένων, που δεν καλύπτεται άμεσα από το Fedora. Οι τέσσερις αυτές υπηρεσίες επικοινωνούν άμεσα με το API διαχείρισης (API-M) του Fedora. Με αυτό τον τρόπο, τυχόν αλλαγές που προκύπτουν στο εσωτερικό σύστημα του Fedora σε νεότερες εκδόσεις, δεν επηρεάζουν τις υπηρεσίες του επιπέδου διαχείρισης, εφόσον δεν μεταβληθούν οι μέθοδοι του API. Αυτή είναι μια βασική αιτία για την επιλογή χρήσης του Fedora, ως βασικού συστήματος. Στη συνέχεια αναφέρεται η λειτουργικότητα που παρέχεται από κάθε υπηρεσία του επιπέδου διαχείρισης: Διαχείριση συλλογών Δεδομένου ότι είναι αδύνατον να αναπτύσσονται νέες εφαρμογές όποτε πρόκειται να προστεθεί μια συλλογή στο ΣΨΒ, αναζητείται μια λύση που να αντιμετωπίζει το πρόβλημα με ευελιξία και ελαχιστοποίηση κόστους. Η λύση που υιοθετήθηκε για τη συγκεκριμένη περίπτωση είναι ο παραμετρικός ορισμός των συλλογών, με σκοπό την ανάπτυξη εφαρμογών, που εκτελούνται δυναμικά, με βάση τα χαρακτηριστικά που έχουν οριστεί σε κάθε συλλογή. Για την πλήρη περιγραφή μιας συλλογής, μπορεί να οριστεί ένα XML σχήμα, όπου να καθορίζονται οι ιδιαιτερότητες και τα χαρακτηριστικά της. Το κυριότερο χαρακτηριστικό της συλλογής, που αφορά την παραμετρική υλοποίηση εφαρμογών, είναι τα πρότυπα (templates) που απαιτούνται για κάθε τύπο ψηφιακών αντικειμένων. Σε μια συλλογή μπορούν να οριστούν διαφορετικοί τύποι ψηφιακών αντικειμένων, ειδικότερα όταν η συλλογή αποτελείται από σύνθετα αντικείμενα. Στο πρότυπο ορίζονται τα πεδία μεταδεδομένων, οι τύποι του ψηφιακού υλικού που το αποτελούν, οι επιτρεπτές συσχετίσεις με άλλα ψηφιακά αντικείμενα και οι μέθοδοι που καθορίζουν τη συμπεριφορά του ψηφιακού αντικειμένου. Κάθε συλλογή αναπαρίσταται ως ένα ψηφιακό αντικείμενο του Fedora, που περιέχει ένα datastream για τα περιγραφικά και διαχειριστικά μεταδεδομένα της συλλογής και ένα datastream για τα πρότυπα των ψηφιακών αντικειμένων που δημιουργούνται στο πλαίσιο της συλλογής. Τα datastream αποθηκεύονται ως XML ενσωματωμένη στο ψηφιακό αντικείμενο. Η υπηρεσία διαχείρισης συλλογών παρέχει μεθόδους για τη δημιουργία συλλογών και υποσυλλογών, όπως και την προσθήκη και ανάκτηση των μεταδεδομένων της συλλογής. Επίσης, παρέχει μεθόδους για τη δημιουργία και επεξεργασία του προτύπου ενός συγκεκριμένου τύπου ψηφιακού αντικειμένου, που διαθέτει η συλλογή. Για την ανάκτηση των επιμέρους χαρακτηριστικών, που περιέχονται στο πρότυπο (πεδία μεταδεδομένων, αρχεία, συσχετίσεις, συμπεριφορές), διατίθενται επιπλέον μέθοδοι, οι οποίες είναι απαραίτητες κυρίως για τη δυναμική λειτουργία των διεπαφών διαχείρισης και χρήσης. Τέλος, είναι

απαραίτητες μέθοδοι για τον καθορισμό και την ανάκτηση των χαρακτηριστικών παρουσίασης της συλλογής. Διαχείριση ψηφιακών αντικειμένων Η συγκεκριμένη υπηρεσία επεκτείνει τις μεθόδους διαχείρισης ψηφιακών αντικειμένων, που παρέχει το Fedora μέσω του API-M. Προσφέρει μεθόδους για τη δημιουργία και διαγραφή ψηφιακών αντικειμένων, προσθήκη, διαγραφή και επεξεργασία των datastream και disseminator. Η κυριότερη διαφορά από το API-M είναι ότι οι μέθοδοι αυτές λαμβάνουν υπόψη τα πρότυπα ψηφιακών αντικειμένων προκειμένου να δημιουργήσουν νέα datastream ή disseminator. Η διαχείριση ψηφιακών αντικειμένων επικοινωνεί με τη διαχείριση συλλογών μέσω των ανάλογων μεθόδων. Επιπλέον, για την αναπαράσταση της λογικής δομής ενός σύνθετου αντικειμένου, αλλά και τη συσχέτιση ανεξάρτητων ψηφιακών αντικειμένων που ανήκουν στην ίδια ή σε διαφορετικές συλλογές, είναι απαραίτητη η ύπαρξη συσχετίσεων. Για την υλοποίηση των συσχετίσεων χρησιμοποιείται σε κάθε ψηφιακό αντικείμενο ένα επιπλέον datastream που περιέχει δομικά μεταδεδομένα της μορφής: <relation type= relation_type >destinationpid</relation> Η τιμή relation_type προσδιορίζει τον τύπο συσχέτισης μεταξύ του συγκεκριμένου ψηφιακού αντικειμένου και εκείνου με μοναδικό προσδιοριστή destinationpid. Οι επιτρεπτές συσχετίσεις για ένα ψηφιακό αντικείμενο έχουν καθοριστεί στο ανάλογο πρότυπο, σε επίπεδο συλλογής. Ευρετηρίαση και αναζήτηση πρόσθετων μεταδεδομένων Εφόσον το Fedora υποστηρίζει την ευρετηρίαση και αναζήτηση μόνο των μεταδεδομένων που ανήκουν στο πρότυπο Dublin Core, πρέπει να παρέχεται μια εξωτερική υπηρεσία για την ευρετηρίαση και αναζήτηση των πρόσθετων μεταδεδομένων κάθε συλλογής. Οι μέθοδοι, που προσφέρει η συγκεκριμένη υπηρεσία, αφορούν τη δημιουργία ευρετηρίου ανά συλλογή, όπως και την ενημέρωση του με τα μεταδεδομένα συγκεκριμένου ψηφιακού αντικειμένου. Επίσης, διαθέτει μεθόδους για την απλή ή σύνθετη αναζήτηση λέξεων στα επιλεγμένα ευρετήρια. Στο επίπεδο παρουσίασης, πρόκειται να αναπτυχθούν οι διεπαφές διαχείρισης και χρήσης. Η διεπαφή διαχείρισης αποτελείται από την εφαρμογή ψηφιοποίησης και καταλογογράφησης, καθώς και την εφαρμογή διαχείρισης συλλογών. Η διεπαφή διαχείρισης επικοινωνεί με τις υπηρεσίες διαχείρισης ψηφιακών αντικειμένων και συλλογών στο επίπεδο διαχείρισης. Η διεπαφή χρήσης παρέχει πρόσβαση στον τελικό χρήστη μέσω του παγκοσμίου ιστού, όπου του δίνεται η δυνατότητα να πραγματοποιήσει αναζητήσεις, να πλοηγηθεί στα αντικείμενα των συλλογών και να επεξεργαστεί το ψηφιακό υλικό. Η διεπαφή χρήσης επικοινωνεί με την υπηρεσία ευρετηρίασης/αναζήτησης των πρόσθετων μεταδεδομένων και με το API πρόσβασης (API-A) του Fedora. Το API-A προσφέρει μεθόδους για την αναζήτηση στα βασικά μεταδεδομένα (Dublin Core) και την ανάκτηση των συμπεριφορών, που διαθέτει κάθε ψηφιακό

αντικείμενο, προκειμένου να παρουσιαστεί το ψηφιακό υλικό και να χρησιμοποιηθούν τα μεταδεδομένα. Διαχείριση χρηστών Η διαχείριση χρηστών παρέχει μεθόδους για τη δημιουργία και επεξεργασία χρηστών και ομάδων χρηστών, εφόσον μέχρι τη συγκεκριμένη έκδοση το Fedora δεν προσφέρει ανάλογες δυνατότητες. Παράλληλα, προσφέρει μεθόδους για τον καθορισμό δικαιωμάτων των χρηστών για κάθε συλλογή, όπως και την ανάκτηση πληροφοριών για τα δικαιώματα κάθε χρήστη. Για την ορθή περιγραφή των αναμενόμενων από ένα σύγχρονο ηλεκτρονικό αποθετήριο λειτουργιών, θεωρείται απαραίτητη η περιεκτική αναφορά στις κατηγορίες των χρηστών που πρόκειται να αλληλεπιδράσουν με αυτό. Δεδομένου του στόχου ενός αποθετηρίου, που είναι η παροχή στην ακαδημαϊκή κοινότητα και όχι μόνο υπηρεσιών ανώτερης ποιότητας, οι χρήστες του καθίστανται άμεσα το κεντρικότερο στοιχείο του, κάτι βέβαια που ισχύει για κάθε μοντέρνο πληροφοριακό σύστημα. Οι στόχοι, οι απαιτήσεις από το αλληλεπιδρόν σύστημα αλλά και τα δικαιώματα των εκάστοτε χρηστών διαφέρουν σημαντικά ανάλογα με την ιδιότητα των τελευταίων, αλλά και τις δικαιοδοσίες τους επί του συστήματος. Βάσει των χαρακτηριστικών αυτών, οι χρήστες χωρίζονται σε κατηγορίες, σε καθεμία από τις οποίες προσφέρεται ένα συγκεκριμένο υποσύνολο λειτουργιών, ώστε να καλυφθούν πλήρως οι ανάγκες τους, να οριοθετηθεί η δράση τους και να αποφευχθεί οποιαδήποτε παρεμβολή των ενεργειών τους σε ενέργειες άλλης κατηγορίας χρηστών. Οι κατηγορίες, λοιπόν, για την περίπτωση λειτουργίας ενός ηλεκτρονικού αποθετηρίου για εφαρμογή στα ελληνικά ακαδημαϊκά ιδρύματα είναι οι εξής: Καταθέτης θεωρείται κάθε χρήστης στον οποίο δίδεται το δικαίωμα κατάθεσης τεκμηρίων στο ηλεκτρονικό αποθετήριο. Η συγκεκριμένη κατηγορία, μάλιστα, περιλαμβάνει έναν σημαντικό αριθμό υποκατηγοριών χρηστών που προκύπτει από την ακαδημαϊκή και όχι μόνο ιδιότητά τους. Στην παρούσα κατηγορία εμπεριέχονται τόσο οι προπτυχιακοί και μεταπτυχιακοί φοιτητές όσο και οι υποψήφιοι διδάκτορες του ακαδημαϊκού ιδρύματος στο οποίο ανήκει το αποθετήριο. Οι συγκεκριμένες ομάδες αναμένεται (ή και απαιτείται, ανάλογα με την πολιτική κατάθεσης που θα ακολουθηθεί) να καταθέτουν στο σύστημα τις διπλωματικές τους εργασίες, εργασίες τους που έχουν δημοσιευθεί σε πρακτικά συνεδρίων, σε περιοδικά, ή και σε συλλογές βιβλίων, καθώς και άλλο υλικό το οποίο τις συνοδεύει. Στους καταθέτες ανήκει και η ομάδα των ακαδημαϊκών, δηλαδή όλο το διδακτικό και ερευνητικό προσωπικό ενός ιδρύματος. Η παραπάνω ομάδα αναμένεται να τροφοδοτήσει το σύστημα με δημοσιευμένες εργασίες σε πρακτικά συνεδρίων, περιοδικά ή συλλογές βιβλίων, καθώς και με αναφορές ή παρουσιάσεις που έχουν προκύψει ύστερα από μελέτες στο πλαίσιο ερευνητικών ή άλλων χρηματοδοτούμενων από το δημόσιο και ιδιωτικό τομέα προγραμμάτων. Στις περισσότερες περιπτώσεις, μάλιστα, ο καταθέτης ταυτίζεται με τον κύριο συγγραφέα του εκάστοτε κατατιθέμενου τεκμηρίου και, κατ' επέκταση, με τον κάτοχο των πνευματικών δικαιωμάτων επ' αυτού. Εξαίρεση αποτελούν περιπτώσεις όπου ο καταθέτης είναι είτε κάποιο ειδικά εξουσιοδοτημένο πρόσωπο, είτε ακόμα και κάποιο μέλος της ίδιας της ομάδας των

διαχειριστών αποθετηρίου. Σε αυτή την περίπτωση έχουμε κατάθεση δια μεσολάβησης, όπου ο καταθέτης δεν είναι πλέον ένας εκ των συγγραφέων και κατά συνέπεια κάτοχος των πνευματικών δικαιωμάτων, αλλά το προσωπικό της Βιβλιοθήκης του ιδρύματος, που έχει εξουσιοδοτηθεί από τους συγγραφείς να διεκπεραιώσει την κατάθεση του τεκμηρίου. Αναγνώστης θεωρείται κάθε χρήστης ο οποίος επισκέπτεται το αποθετήριο ενός ιδρύματος με σκοπό να αποκτήσει πρόσβαση σε τεκμήρια που έχουν αναρτηθεί από καταθέτες και τα οποία οργανωμένα φιλοξενούνται σε αυτό. Δεδομένου ότι το μεγαλύτερο μέρος των περιεχομένων ενός αποθετηρίου είναι ελεύθερα διαθέσιμο στο κοινό, την ιδιότητα του αναγνώστη μπορεί να φέρει κάθε χρήστης του Διαδικτύου ο οποίος δύναται να προσπελάσει τις σελίδες αυτού είτε άμεσα, είτε ακόμα και έμμεσα (για παράδειγμα μέσω μιας μηχανής αναζήτησης). Μεταξύ άλλων, ένας αναγνώστης δύναται να πλοηγηθεί στο ελεύθερο περιεχόμενο του αποθετηρίου μέσω κατάλληλα οργανωμένων υπερσυνδέσμων, να αναζητήσει τεκμήρια βάσει κριτηρίων όπως το όνομα του συγγραφέα ή το αντικείμενο μιας μελέτης, καθώς επίσης να διαβάσει και, ενδεχομένως, μεταφορτώσει τα τεκμήρια που επιθυμεί. Υπάρχουν, όμως, και περιπτώσεις όπου η πρόσβαση σε συγκεκριμένο περιεχόμενο ενός αποθετηρίου θα πρέπει να πραγματοποιηθεί υπό προϋποθέσεις (για παράδειγμα, μόνο σε μέλη του ιδρύματος), οπότε και ως αναγνώστης μπορεί να θεωρηθεί μόνο όποιος πληροί τα αντίστοιχα κριτήρια (για παράδειγμα κατέχει διεύθυνση του ακαδημαϊκού δικτύου, έγκυρα αναγνωριστικά χρήστη, κλπ) ώστε να αρθούν οι δικλείδες ασφαλείας και να επιτραπεί η πρόσβαση στα επιθυμητά τεκμήρια. Ο διαχειριστής αποθετηρίου, ή καλύτερα η ομάδα των ατόμων που φέρουν τη συγκεκριμένη ιδιότητα, αποτελεί την κύρια διαχειριστική μονάδα ενός ηλεκτρονικού αποθετηρίου. Δεδομένου του εύρους αλλά και της ετερογένειας των αρμοδιοτήτων με τις οποίες η συγκεκριμένη ομάδα είναι επιφορτισμένη, η σύστασή της αναμένεται να περιλαμβάνει τόσο άτομα εξοικειωμένα με τις σύγχρονες τεχνολογίες και τεχνικές πληροφορικής, όσο και επιστήμονες με ειδίκευση σε θέματα βιβλιοθηκονομίας και μεταδεδομένων. Στο σημείο αυτό, βέβαια, θα πρέπει να σημειωθεί ότι ο συγκεκριμένος διαχωρισμός δεν είναι αυστηρός, ενώ ένα άτομο δεν αποκλείεται να φέρει ταυτόχρονα και τις δύο ιδιότητες. Η πρώτη υποομάδα, λοιπόν, αναμένεται να επιφορτιστεί με αρμοδιότητες τεχνικής φύσεως, όπως ο καθορισμός/τροποποίηση ομάδων χρηστών καθώς και των αντίστοιχων δικαιωμάτων αυτών ή η προσθαφαίρεση πεδίων μεταδεδομένων που χαρακτηρίζουν τα διατηρούμενα τεκμήρια. Η δεύτερη υποομάδα θα αναλάβει την εξέταση κάθε νέου προς κατάθεση τεκμηρίου ως προς την ορθότητα, εγκυρότητα και πληρότητα των παρεχόμενων από τους καταθέτες μεταδεδομένων, ενώ προβλέπεται και η ανατροφοδότηση των τελευταίων με παρατηρήσεις και σαφείς οδηγίες ώστε να ολοκληρωθεί επιτυχώς η κατάθεση του επιθυμητού τεκμηρίου. Ουσιαστικά τέτοιου είδους έλεγχοι αναμένεται να διασφαλίσουν την ποιότητα των περιεχομένων του αποθετηρίου και να αυξήσουν την αξία των παρεχόμενων υπηρεσιών προς τον τελικό χρήστη. Ο διαχειριστής/τεχνικός υποδομής αποτελεί τον κύριο διαχειριστή τόσο της υπολογιστικής υποδομής που φιλοξενεί ένα αποθετήριο, όσο και των συνεργαζόμενων λογισμικών πάνω στα οποία στηρίζεται η λειτουργία του τελευταίου. Δεδομένης της σημασίας και της τεχνικής

φύσεως των αρμοδιοτήτων του, αλλά και της συχνότητας παρέμβασής του στην λειτουργία του συστήματος, ο συγκεκριμένος διαχειριστής θεωρείται σκόπιμο να μην αποτελέσει μέλος της ομάδας των διαχειριστών αποθετηρίου, αλλά να αποτελέσει μια ξεχωριστή οντότητα. Ως εκ τούτου, αναμένεται να διαθέτει προχωρημένες γνώσεις διαχείρισης βάσεων δεδομένων αλλά και πληροφοριακών και λειτουργικών συστημάτων, καθώς και εξοικείωση με τις προγραμματιστικές τεχνολογίες που χρησιμοποιεί η πλατφόρμα του αποθετηρίου. Εκτός, λοιπόν, από την εγκατάσταση και την αρχική παραμετροποίηση του αποθετηρίου με βάση τις επιλογές και απαιτήσεις του εκάστοτε ιδρύματος, ο διαχειριστής/τεχνικός υποδομής είναι υπεύθυνος για την διασφάλιση της αδιάλειπτης και εύρυθμης λειτουργίας του συστήματος, για την τήρηση αντιγράφων ασφαλείας, για την παρακολούθηση της κατάστασης των διαθέσιμων υπολογιστικών πόρων, καθώς και για την αναβάθμιση ή τροποποίηση - κατόπιν αιτήσεως - του διαθέσιμου λογισμικού ώστε να καλυφθούν πιθανές νέες ανάγκες ή να απαλειφθούν δυσλειτουργίες και ασυμβατότητες.

ΔΙΑΛΕΙΤΟΥΡΓΙΚΟΤΗΑ OAI-PMH DUBLIN CORE Η ανάπτυξη ενός ιδρυματικού αποθετηρίου προϋποθέτει σε κάθε περίπτωση την ύπαρξη ικανού υλικοτεχνικού εξοπλισμού για την ψηφιοποίηση, ψηφιακή επεξεργασία, αποθήκευση και διάθεση των τεκμηρίων μέσω του διαδικτύου. Στην περίπτωση που το αρχειακό υλικό αποτελείται από παλαιά ή εύθραυστα τεκμήρια, απαιτείται η ύπαρξη ειδικών μηχανημάτων σάρωσης και ψηφιακών φωτογραφικών μηχανών υψηλής ανάλυσης για την ψηφιοποίηση του υλικού. Επιπρόσθετα, απαιτείται η διατήρηση διαδικτυακών εξυπηρετητών με ικανότητα αποθήκευσης και διαχείρισης μεγάλου όγκου δεδομένων. Ένα από τα βασικά στοιχεία του Open Access Movement είναι η καθιέρωση ανοικτών προτύπων κωδικοποίησης και διάδοσης της πληροφορίας, ανεξάρτητα από το λογισμικό που χρησιμοποιείται από την εκάστοτε βιβλιοθήκη. Με αυτό τον τρόπο επιτυγχάνουμε τη διαλειτουργικότητα των εφαρμογών μας και την καλύτερη αξιοποίηση των δεδομένων από το σύνολο της επιστημονικής κοινότητας που αποκτά πρόσβαση σε αυτά. Τα δύο βασικότερα πρότυπα που χρησιμοποιούνται από τα ιδρυματικά αποθετήρια είναι το Dublin Core (DC) και το Open Archives Initiative Protocol for Metadata Harvesting (OAI-PMH). Το Dublin Core είναι ένα απλό πρότυπο κανόνων που χρησιμοποιεί 15 στοιχεία (elements) για την περιγραφή ψηφιακών αντικειμένων με απώτερο σκοπό τον εύκολο εντοπισμό και ανάκτησή τους. Το πρότυπο αυτό χρησιμοποιείται για την περιγραφή ψηφιακών αντικειμένων όπως βίντεο, ήχο, εικόνες, κείμενο αλλά και πιο πολύπλοκων αντικειμένων όπως ιστοσελίδες ή οποιοδήποτε τύπο εγγράφου. Η υλοποίησή του βασίζεται στις μεταγλώσσες XML και RDF και εξαιτίας της απλότητάς του έχει καταστεί το πιο διαδεδομένο πρότυπο μεταδεδομένων. Το Dublin Core χρησιμοποιείται κατά κόρον από όλα σχεδόν τα λογισμικά ψηφιακών βιβλιοθηκών για την περιγραφή των τεκμηρίων τους. Το πρωτόκολλο OAI-PMH δημιουργεί ένα πλαίσιο διαλειτουργικότητας το οποίο επιτρέπει τη συγκέντρωση των μεταδεδομένων των ψηφιακών συλλογών και διευκολύνει την αποτελεσματική διάχυση του ψηφιακού περιεχομένου. Χρησιμοποιώντας το OAI-PMH είναι δυνατή η απομακρυσμένη ανάκτηση πληροφοριών για τα τεκμήρια ενός ιδρυματικού αποθετηρίου και η αλληλεπίδραση με το περιεχόμενό του. Το πρωτόκολλο OAI-PMH αποτελεί μια ανεξάρτητη πλατφόρμα διαλειτουργικότητας για την συγκομιδή μεταδεδομένων από αποθετήρια ανοικτής πρόσβασης, όπου υπάρχει επικοινωνία μεταξύ δύο οντοτήτων: Ο συλλέκτης (harvester) είναι μια εφαρμογή πελάτη η οποία θέτει OAI-PMH αιτήματα στον πάροχο δεδομένων ενός αποθετηρίου προκειμένου να συλλέξει μεταδεδομένα. Από την άλλη πλευρά, ένα αποθετήριο δύναται να επεξεργαστεί τα OAI-PMH αιτήματα και να παρέχει μεταδεδομένα μέσω του λεγόμενου παρόχου δεδομένων. Η επιλεκτική συγκομιδή δεδομένων από το OAI-PMH μπορεί να γίνει με 2 τρόπους. Ο ένας βασίζεται σε χρονικούς δείκτες και επιτρέπει στον πάροχο υπηρεσιών να συλλέξει από το αποθετήριο αντικείμενα που έχουν δημιουργηθεί σε συγκεκριμένες ημερομηνίες. Ο άλλος τρόπος, ο οποίος μας ενδιαφέρει στο πλαίσιο του παρόντος άρθρου, είναι η ανάκτηση μόνο

ενός συνόλου (set) αντικειμένων. Ο διαχειριστής του αποθετηρίου μπορεί να δημιουργήσει προκαθορισμένα σύνολα αντικειμένων που διακρίνονται από το όνομά τους και μπορούν να ανακτηθούν μέσω OAI-PMH βάσει αυτού. Χρησιμοποιώντας τα παραπάνω πρωτόκολλα, είναι δυνατό να δημιουργηθούν εφαρμογές που να λαμβάνουν και να επεξεργάζονται τα μεταδεδομένα των ιδρυματικών αποθετηρίων ανάλογα με τις ανάγκες των χρηστών. Μια τέτοια εφαρμογή είναι ο δικτυακός τόπος openarchives.gr Μηχανή αναζήτησης ελληνικών ψηφιακών βιβλιοθηκών. Το openarchives.gr πραγματοποιεί ταυτόχρονη αναζήτηση σε όλα τα ελληνικά ιδρυματικά αποθετήρια διευκολύνοντας έτσι αρκετά τους χρήστες, ενώ παράλληλα παρέχει υπηρεσίες προστιθέμενης αξίας όπως κατηγοριοποίηση των τεκμηρίων, RSS feeds και υπηρεσίες ενημερώσεων μέσω email για νέα τεκμήρια.

ΕΠΙΠΡΟΣΘΕΤΕΣ ΕΡΓΑΣΙΕΣ ΤΡΙΜΗΝΟΥ 1) Έλεγχος του πληροφοριακού συστήματος της βιβλιοθήκης (επιδιόρθωση/ αντικατάσταση) Χαρτογράφηση δικτύου Το κομμάτι αυτό αφορά στην ευθύνη για την καθημερινή, άμεση και διαρκή υποστήριξη της εύρυθμης λειτουργίας των υπολογιστικών και δικτυακών συστημάτων που απαρτίζουν το πληροφοριακό σύστημα της βιβλιοθήκης. Η απαίτηση αυτή σχετίζεται με όλα τα θέματα που αφορούν την σωστή συντήρηση, την ασφάλεια και τον έλεγχο των συστημάτων, την ασφάλεια των πληροφοριών, τη διαχείριση των διαμοιραζόμενων πόρων του υπολογιστικού συστήματος. Επίσης είναι επιφορτισμένο με την τεχνική υποστήριξη, όπως είναι : η συντήρηση των computers, εκτυπωτών, scanners, routers κ.λ.π. και ασχολείται με την επιτόπου συντήρηση των περιφερειακών συσκευών και των υπολογιστικών συστημάτων, την διαχείριση της απόδοσης του δικτύου την εγκατάσταση και συντήρηση της απόδοσης του δικτύου και της επικοινωνίας του εσωτερικού δικτύου την εγκατάσταση κάθε νέας εφαρμογής και την έναρξη λειτουργίας. Στόχοι μας : Συνεχής συντήρηση του συστήματος αυτοματοποίησης Έλεγχος στην πρόσβαση στους σταθμούς εργασίας της Βιβλιοθήκης Συμβουλές χρήσης των Η/Υ, των προγραμμάτων τους, και των ηλεκτρονικών υπηρεσιών Αυτοματοποιημένα αντίγραφα ασφαλείας (backup) των δεδομένων του προγράμματος αυτοματοποίησης της Βιβλιοθήκης Όλα τα παραπάνω συντελούν στην ύπαρξη σωστών βάσεων για την ανάπτυξη της ψηφιακής βιβλιοθήκης του Παντείου, εφόσον οι χρήστες του συστήματος (φοιτητές, καθηγητές κτλ) αποτελούν αναπόσπαστο κομμάτι αυτού, και η ευκολία πρόσβασής τους από τους χώρους της βιβλιοθήκης, καθώς και η ικανοποίηση από τις παρεχόμενες υπηρεσίες, ενδυναμώνει την επιτυχή ολοκλήρωση ενός τέτοιου έργου. 2) Περιγραφή μεταδεδομένων σε συνεργασία με τους βιβλιοθηκονόμους και υλοποίηση του Dublin Core Metadata Editor (DC metadata editor) Τα μεταδεδομένα (metadata), είναι δομημένα και κωδικοποιημένα δεδομένα τα οποία περιγράφουν χαρακτηριστικά πληροφοριακών οντοτήτων, αποσκοπώντας στην ταύτιση, αναγνώριση, ανακάλυψη, αξιολόγηση και διαχείριση των οντοτήτων που περιγράφονται. Κατά κανόνα, ένα σύνολο μεταδεδομένων περιγράφει ένα άλλο σύνολο δεδομένων, το οποίο αποτελεί έναν πόρο, και καθιστά την αναζήτηση αποτελεσματική. Αν η χρήση προτύπων είναι σημαντική για την οργάνωση και καταγραφή της πληροφορίας, η αποθήκευση και η διαχείρισή της είναι ακόμη σημαντικότερο να γίνεται με τέτοιο τρόπο ώστε να μπορεί να είναι αξιοποιήσιμη από οποιονδήποτε χρήστη και οποιοδήποτε σύστημα.

Η χρήση μιας κατάλληλης γλώσσας σήμανσης της πληροφορίας, όπως η XML (extensible Markup Language), μας επιτρέπει να αποθηκεύουμε, να μεταφέρουμε και να μοιραζόμαστε δεδομένα ανεξάρτητα από το λογισμικό ή τα μηχανήματα που χρησιμοποιούμε. Ο Πάνδημος αποτελεί το ψηφιακό αποθετήριο όπου συγκεντρώνει συλλογές που αφορούν τη συγγραφική δραστηριότητα των μελών του Παντείου Πανεπιστημίου. Περιλαμβάνει δηλαδή διδακτορικές διατριβές, μεταπτυχιακές εργασίες, πανεπιστημιακές σημειώσεις μαθημάτων, πανεπιστημιακές εκδόσεις, πρακτικά συνεδρίων, φωτογραφικό υλικό καθώς και άρθρα περιοδικών. Για την υλοποίηση του Dublin Core Editor στο ψηφιακό αποθετήριο Πάνδημος, βασιστήκαμε στις οδηγίες για την τεκμηρίωση των διαφορετικών τύπου συλλογών, σύμφωνα με τη μελέτη των βιβλιοθηκονόμων, οι οποίες αφορούν ουσιαστικά την περιγραφή των μεταδεδομένων που γίνεται με χρήση του προτύπου Dublin Core. Το λογισμικό ανοιχτού κώδικα που έχει επιλεγεί για να φιλοξενήσει τις ψηφιακές συλλογές του Πάνδημου είναι το Fedora όπως έχουμε ήδη αναφέρει. Συγκεκριμένα, παρουσιάζονται αναλυτικά τα elements και τα qualifiers που χρησιμοποιούνται για την περιγραφή του υλικού. Όσο πιο πλούσια είναι αυτά (άρα και η εγγραφή ενός χρήστη), τόσο πιο "προσπελάσιμο" θα είναι ένα τεκμήριο. Ο DC editor λοιπόν, χρησιμοποιείται για να υποβάλλονται τεκμήρια σε μια συλλογή. Οι πληροφορίες που συμπληρώνονται στη φόρμα θα διαμορφώσουν την εγγραφή των μεταδεδομένων που θα δώσει τη δυνατότητα στους χρήστες να ανακτούν το τεκμήριο τους μέσω των μηχανών αναζήτησης. Για την ακόμα καλύτερη τεκμηρίωση των συλλογών, υλοποιήθηκαν τέσσερις εκδόσεις του editor, λόγω μικρών διαφορών και πιο εξειδικευμένων elements και qualifiers σε κάθε είδους συλλογής : 1) Μεταπτυχιακές εργασίες, 2) Διδακτορικές διατριβές, 3) Άρθρα περιοδικών, και 4) Φωτογραφίες / Εικόνες. Για την υλοποίηση του DC editor χρησιμοποιήθηκαν οι τεχνολογίες : PHP, HTML, MySQL και JavaScript.

Εικόνα 1 - DC editor για διδακτορικές διατριβές

Η λειτουργικότητα της διεπαφής είναι σχετικά απλή, αλλά κάποιες οδηγίες μπορούν να φανούν χρήσιμες. Όλα τα top-level elements παρατίθενται στην αριστερή στήλη του editor. Κάθε top-level element μπορεί να είναι επαναλαμβανόμενο. Για κάθε element επιλέγουμε από τις drop-down λίστες τη γλώσσα (language) και τον qualifier που το προσδιορίζει Εικόνα 2 - Παράδειγμα για τις κατηγορίες των qualifiers Μπορεί να γίνει προσωρινή αποθήκευση ενός τεκμηρίου (Save), στο οποίο μπορούμε να ανατρέξουμε οποιαδήποτε άλλη στιγμή και να ολοκληρώσουμε τη συμπλήρωση των εγγραφών Με το Activate, στην ουσία ενεργοποιείται το τεκμήριο και γίνεται ορατό στην αναζήτηση, ενώ τα elements και qualifiers αποθηκεύονται σε ένα xml αρχείο. Για να γίνει αυτό, πραγματοποιούνται έλεγχοι των πεδίων, όπως πχ αν είναι κενά τα υποχρεωτικά πεδία, αν η ημερομηνία έχει το σωστή μορφή καταχώρησης και είναι αριθμός κτλ

ΠΑΡΑΡΤΗΜΑ - ΣΥΓΚΡΙΤΙΚΗ ΜΕΛΕΤΗ ΣΥΣΤΗΜΑΤΩΝ Πληροφορίες συστήματος Πληροφορίες χρηστών και υποστήριξη Λειτουργίες βιβλιοθήκης Πλατφόρμες που υποστηρίζονται Γλώσσα προγραμματισμ ού/ βάσεις δεδομένων/ εξυπηρετητής Άδεια χρήσης λογισμικού Περιορισμός και έλεγχος πρόσβασης χρηστών στη βιβλιοθήκη Αναφορά στο ιστορικό Διανομή παλιότερων εκδόσεων για εγκατάσταση και χρήση Υλικό εκμάθησης Online βοήθεια χρήστη Υποστήριξη πολυγλωσσίας Δυνατότητα αλλαγής εμφάνισης της διεπαφής χρήστη DSpace Fedora Eprints Greenstone Unix/ Linux Unix, Windows Unix, Mac OS, Solaris Java/ PostgreSQL BSD Distribution License Java, MySQL, PHP, Perl MOZILLA Public License MySQL, PERL GNU Public License Unix, Windows, Mac OS X C++, Perl, Java GNU Public License ναι ναι όχι όχι όχι ναι ναι όχι ναι ναι ναι όχι ναι ναι όχι ναι ναι ναι όχι ναι όχι όχι ναι ναι ναι όχι όχι ναι

Αναζήτηση στην ψηφιακή βιβλιοθήκη Πρότυπα και πρωτόκολλα Εξαγωγή βιβλιοθήκης σε φορητό μέσο Σύνθετη αναζήτηση Boolean εκφράσεις Συγγραφή ερωτήματος από το χρήστη Παλαιότητα δεδομένων Ιστορικό αναζήτησης Ορισμός αριθμού αποτελεσμάτων ανά σελίδα Δυνατότητα ανάγνωση εγγραφών των μεταδεδομένων (MARC) Διάθεση εγγραφών μεταδεδομένων (MARC) για κατέβασμα Γρήγορη μετάβαση σε οποιαδήποτε εγγραφή στα αποτελέσματα αναζήτησης Σχέδιο μεταδεδομένων Παροχέας δεδομένων Πρωτόκολλο διαχείρισης ερωτημάτων και επιστροφής όχι όχι όχι ναι ναι ναι ναι ναι ναι ναι όχι ναι όχι ναι όχι ναι όχι όχι ναι όχι όχι όχι όχι ναι όχι ναι όχι ναι ναι ναι όχι όχι όχι ναι όχι όχι όχι ναι ναι όχι Dublin Core Dublin Core Dublin Core και Dublin Core άλλα OAI-PMH OAI-PMH OAI-PMH OAI-PMH Z39.50 SRW/U SAIL-eprints

Πηγαίος κώδικας αποτελεσμάτων Εγχειρίδια Επαρκής τεκμηρίωση κώδικα ναι (εγκατάστασης) ναι (εγκατάσταση ς και χρήσης) ναι (εγκατάστασης) ναι (εγκατάστασης χρήσης και διαχείρισης) ναι ναι ναι ναι