3 Ο ΕΡΓΑΣΤΗΡΙΟ ΕΠΙΧΕΙΡΗΜΑΤΙΚΟΤΗΤΑ ΣΤΟΝ ΤΟΥΡΙΣΜΟ ΣΥΝΤΟΝΙΣΤΗΣ: Ε. ΒΑΡΖΟΠΟΥΛΟΣ, ΠΡΟΕ ΡΟΣ ΟΙΚΟΝΟΜΙΚΟΥ ΕΠΙΜΕΛΗΤΗΡΙΟΥ Μετά τις κεντρικές τοποθετήσεις, συνεχίζουµε την ηµερίδα µε τις τοποθετήσεις στο θέµα «ΕΠΙΧΕΙΡΗΜΑΤΙΚΟΤΗΤΑ ΣΤΟΝ ΤΟΥΡΙΣΜΟ». Θα επιθυµούσα να δούµε λίγο πως θα πορευτούµε στο σηµερινό εργαστήρι. Θα πρότεινα, αφού θα γίνουν οι εισηγήσεις των εισηγητών, θα µαζέψουµε τις απόψεις οι οποίες ακούστηκαν αφού όµως γίνει ένας διάλογος και αφού κατατεθούν απόψεις και από το ακροατήριο. Θεωρώ ότι δεν υπάρχει αντίρρηση σε αυτό και αµέσως µπορούµε να ξεκινήσουµε. Επιτρέψτε µου όµως, να κάνω µία µικρή τοποθέτηση εγώ από την πλευρά µου, σαν Πρόεδρος του Οικονοµικού Επιµελητηρίου στο περιφερειακό τµήµα της Θράκης. Ο Νοµός Ροδόπης, και η πρωτεύουσά του η Κοµοτηνή, ήταν από το παρελθόν µέχρι και σήµερα, σταυροδρόµι µεταξύ ανατολής και δύσης, βορά και νότου. Κόµβος εµπορίου, υπηρεσιών, πολιτισµών και λαών. Τα µεγάλα έργα που πραγµατοποιήθηκαν και συνεχίζονται, µας επιτρέπουν να βλέπουµε µε αισιοδοξία την ανάπτυξη της περιοχής µας. Πρέπει όµως να απαντήσουµε όλοι στο ερώτηµα: «τι Θράκη θέλουµε; Τι Ροδόπη οραµατιζόµαστε και σχεδιάζουµε;». Σ αυτή τη Θράκη, σ αυτή τη Ροδόπη του σήµερα, πιο πολύ του αύριο, τη δική µας, µα περισσότερο των παιδιών µας, πρέπει να συµφωνήσουµε. Ο τοµέας του τουρισµού, στο νοµό µας δεν είναι ιδιαίτερα ανεπτυγµένος. Ο νοµός µας και η πόλη µας είναι από τους τελευταίους σε κατάταξη προορισµούς τουριστών παρόλο που διαθέτει µια θαλάσσια ζώνη µε πανέµορφες παραλίες, αλλά και ένα ορεινό όγκο, µε απείρου κάλλους. Η παρούσα µελέτη στρατηγικού σχεδιασµού και ανάπτυξης του νοµού µας, έρχεται να δώσει απαντήσεις, αφού εκθέτει πρώτα την υπάρχουσα κατάσταση στο ερώτηµα «πως θα προχωρήσουµε τα επόµενα χρόνια» στον τοµέα του τουρισµού, πως θα σχεδιάσουµε τους υπόλοιπους τοµείς της οικονοµίας και της ανάπτυξης σε σχέση µε τον τουρισµό, τι τουρισµό θέλουµε και τι τουρισµό µπορούµε να υπηρετήσουµε και τέλος ποια µέτρα και δράσεις θα χαράξουµε και θα σχεδιάσουµε ώστε να πραγµατοποιήσουµε αύριο, αυτό που συµφωνήσαµε σήµερα. Το Οικονοµικό Επιµελητήριο στο οποίο έχω την τιµή να προεδρεύω στο Περιφερειακό Τµήµα 97
Θράκης, υπέβαλε τις προτάσεις του για το στρατηγικό σχεδιασµό της περιοχής µας, οι οποίες και αποτελούν σήµερα µέρος της παρούσας µελέτης. Προτείνοντας για την περιοχή µας, την εφαρµογή της αειφόρου οικονοµικής ανάπτυξης, µιας ανάπτυξης µε σεβασµό στο περιβάλλον, µιας ανάπτυξης µε ποιοτικούς στόχους. Σήµερα, οι κοινωνικοί φορείς του τόπου µας, αποφασίζουν µέσα από αυτή τη διαδικασία τη Ροδόπη του αύριο. Τη Ροδόπη των παιδιών µας. Ας σκύψουµε σε αυτή την προσπάθεια µε σεβασµό και προσοχή, ας ακούσουµε, ας αφουγκραστούµε, ας ονειροπολήσουµε. Στο τέλος όµως πρέπει να συµφωνήσουµε ότι αυτός θα πρέπει να είναι ο δρόµος. Κάθε προσπάθεια θα ξεκινάει από αυτή τη βάση. Το σχέδιο, τη µελέτη, το όραµα, που όλοι µαζί για το µέλλον της Ροδόπης σχεδιάσαµε. Θα ξεκινήσουµε δίνοντας το λόγο στον κ. Βαρσακέλη. Ν. ΒΑΡΣΑΚΕΛΗΣ, Αναπληρωτής Καθηγητής ΠΘ «Στρατηγικό Σχέδιο Ανάπτυξης Ν. Ροδόπης» Έχω κάποιους δεσµούς µε την Θράκη εκπαιδευτικούς. Η πρώτη φορά που ήρθα ήταν το 1992, όταν κάναµε σεµινάρια στα πλαίσια του Οικονοµικού Επιµελητηρίου για την πρώτη οµάδα παλινοστούντων που είχαν έρθει από τη Σοβιετική Ένωση. Είχαµε κάνει στην Ορεστιάδα, στην Αλεξανδρούπολη, στην Κοµοτηνή, στη Σοφίας Βέµπο, σε ανθρώπους που δεν είχαν ακούσει ποτέ τι είναι το οριακό κόστος και δεν ξέρω κατά πόσο τελικά είχαµε επιτυχία. Εποµένως οι δεσµοί µου µε το νοµό είναι µακροχρόνιοι. Η γυναίκα µου διορίστηκε επίσης, στη δευτεροβάθµια εκπαίδευση στην Κοµοτηνή και έµεινε δύο χρόνια, άρα ένας από τους δύο λόγους που δέχτηκα να είµαι στην οµάδα, είναι αυτή η ιδιαίτερη σχέση που έχω µε το νοµό. Θα αναφερθώ αποκλειστικά στο κοµµάτι του τουρισµού. Η βασική παράµετρος για τις προτάσεις τις οποίες θα δείτε, στηρίζεται πάνω σε δύο βασικές παραδοχές. Πρώτον, που πάει η ζήτηση και δεύτερον, τι µπορεί ο ίδιος να νοµός να προσφέρει στη ζήτηση γι αυτό το ίδιο το τουριστικό προϊόν. Οι κατευθύνσεις της ζήτησης, καθορίζονται από δύο βασικούς παράγοντες. Πρώτα, τον δηµογραφικό παράγοντα. Όλο και περισσότερο η πυραµίδα των ηλικιών στην κεντρική, ανατολική, δυτική Ευρώπη, που είναι η µεγάλη αγορά, όπως και στην Ελλάδα, συνεχώς µεγαλώνει στην ηλικία από τα 50 και πάνω. ηλαδή το µερίδιο των ηλικιών κάτω από τα 50, συρρικνώνεται και έχουµε κάποια στοιχεία µέσα στη µελέτη, για το πόσο θα συρρικνωθεί ο πληθυσµός για το 2020 και 98
το 2040. Άρα, πρώτο δεδοµένο, ένα µεγάλο µέρος των δυνητικών πελατών του τουριστικού προϊόντος θα είναι µεγάλης ηλικίας. Ο δεύτερος βασικός παράγοντας είναι ότι έχουν αλλάξει οι κοινωνικές συνθήκες στην Ελλάδα, στην Ευρώπη, στις Ηνωµένες Πολιτείες. Οι δουλειές µας είναι µε µεγαλύτερη διάρκεια. Σταδιακά, στον τοµέα των υπηρεσιών το οκτάωρο, αρχίζει και πάει λίγο στην άκρη. ουλεύουµε περισσότερες ώρες, πιο κουραστική δουλειά, µεγαλύτερο άγχος, µεγαλύτερη ένταση και αυτό το οποίο παρατηρούµε στις ταινίες, είναι στην ουσία αυτό το οποίο παρατηρείται στην πράξη. Τα νεύρα όλων είναι «τσατάλια», επιτρέψτε µου την έκφραση, και αναπτύσσεται µία ζήτηση για τουρισµό, ο οποίος είναι ο τουρισµός υγείας και ευεξίας. ηλαδή αυτός ο οποίος θα πάει να κάνει τουρισµό και για έντεκα µήνες το χρόνο βρίσκεται σε µια κατάσταση πίεσης και έντασης, θέλει κάπου να πάει να χαλαρώσει. ε θέλει να πάει σε ένα τουριστικό θέρετρο µε άλλες 50.000 κόσµο, τα νεύρα του να συνεχίζουν να είναι τεντωµένα, άρα θέλει να πάει σε κάποια τουριστικά µέρη στα οποία θα έχει καλύτερη ποιότητα παροχής υπηρεσιών, είναι διατεθιµένος να πληρώσει γι αυτή την ποιότητα, πιθανόν να καθίσει λιγότερο χρόνο, αλλά όµως να απολαύσει αυτές τις υπηρεσίες. Θέλει spa και τέτοια πράγµατα. Είναι αυτό το οποίο περιγράφεται µε τις δύο λέξεις health & wellness, υγεία και ευεξία. ηλαδή ο τουρισµός για αυτή την οµάδα των ανθρώπων από 25 µέχρι 50, αφορά αυτούς τους ανθρώπους. Μία τρίτη παράµετρος, την οποία λάβαµε υπόψη για να φτάσουµε τελικά στις προτάσεις µας, είναι ότι κακά τα ψέµατα, δεν πρέπει να κρυβόµαστε πίσω από το δάχτυλό µας, η Ροδόπη ποτέ δε µπορεί να γίνει Μύκονος. εν έχει τη θάλασσα της Μυκόνου ή της Χαλκιδικής, το θαλάσσιο τοπίο της Κρήτης, αυτό µας έδωσε, µ αυτό θα βαδίσουµε. Άρα δεν µπορούµε να αναπτύξουµε τουρισµό τύπο Μυκόνου, Κρήτης ή Ρόδου ή Χαλκιδικής. Αυτό πρέπει να το λάβουµε ως δεδοµένο. Με βάση λοιπόν αυτές τις τρεις βασικές παραδοχές, η ζήτηση και το τι φυσικό περιβάλλον έχει ο νοµός Ροδόπης, καταλήξαµε σε ορισµένες προτάσεις. Τις προτάσεις αυτές τις χωρίσαµε σε ορισµένες κατηγορίες ανάλογα µε την τύπο του τουρισµού ο οποίος µας αφορά. Συνεπώς, όλες οι προτάσεις αναφέρονται σε ειδικές οµάδες πληθυσµού. Τα target groups. Το πρώτο κοµµάτι είναι ο γνωσιολογικός τουρισµός, δηλαδή ο τουρισµός για ανθρώπους οι οποίοι πηγαίνουν σε µία περιοχή για το κοµµάτι της γνώσης. Το πολιτιστικό στοιχείο. Να δουν κάποια αρχαία, να παρακολουθήσουν κάποια σεµινάρια, να πάνε σε ένα µοναστήρι, να παρακολουθήσουν ένα συνέδριο. 99
Βλέποντας την εικόνα του νοµού και τα πολιτιστικά, γεωγραφικά χαρακτηριστικά του, διακρίνουµε τρεις παράγοντες που µπορούν να αναπτύξουν αυτό το κοµµάτι που λέγεται γνωσιολογικός τουρισµός. Είναι η Μαρώνεια, το Παπίκιο όρος και το ηµοκρίτειο Πανεπιστήµιο. Το Παπίκιο όρος αυτή τη στιγµή είναι νεκρό, από άποψη επισκεψιµότητας, είναι ένας όµως εν δυνάµει πόλος γνωσιολογικού τουρισµού. Εδώ έµαθα, συζητώντας µε ανθρώπους ότι στο Παπίκιο όρος υπήρχε ο περίφηµος Μιστράς της Θράκης. Περίπου 200 µοναστήρια και σκήτες. Όλα αυτά είναι εγκαταλειµµένα. Η πρότασή µας λοιπόν είναι ότι θα πρέπει να αναδειχτούν µε τη συνεργασία της αρχαιολογικής υπηρεσίας, της Μητρόπολης, της Νοµαρχίας και των υπόλοιπων φορέων, κάποια από αυτά τα µοναστικά συγκροτήµατα ως αρχαιολογικοί χώροι, έτσι ώστε να γίνουν επισκέψιµοι και ταυτόχρονα βέβαια να γίνουν και οι κατάλληλες υποδοµές για να φτάνουν εκεί πέρα. εύτερον, η πρότασή µας είναι ότι θα πρέπει ένα από αυτά τα µοναστήρια να αναστηλωθεί και να αποτελέσει έναν κόµβο θρησκευτικού τουρισµού. Είναι πολύ σηµαντικό της θρησκευτικής ιστορίας, της βυζαντινής το Παπίκιο όρος και εποµένως µε τη συνεργασία Μητρόπολης, Πανεπιστηµίου και αρχαιολογίας, µπορούµε να αναστήσουµε ένα από τα µοναστήρια για να αποτελέσει κόµβο θρησκευτικού και γνωσιολογικού τουρισµού. Παράλληλα βέβαια, αυτό το µοναστικό κέντρο, µπορεί να αποτελέσει και έναν κόµβο διεθνούς τουρισµού, δηλαδή να οργανώνονται διεθνή συνέδρια, πνευµατικά συνέδρια καθώς έχουµε µία τεράστια αγορά, την ορθόδοξη Ευρώπη της περιοχής µας, από τη Ρωσία µέχρι την Αδριατική. Στη Μαρώνεια τώρα. Εκεί υπάρχουν τα αρχαιολογικά τα οποία δεν τα έχουµε πουλήσει. Η πρότασή µας είναι να δηµιουργηθεί το σύµπλεγµα της Μαρώνειας το οποίο θα είναι γνωσιολογικός και αγροτουρισµός µαζί, δηλαδή αγροτικό προϊόν και γνωσιολογικός τουρισµός, αυτό το οποίο είπε ο Υπουργός, ότι το Θέατρο αναστηλώνεται είναι µια πολύ σηµαντική παρέµβαση και πόλος έλξης, και αυτό πρέπει να το πουλήσουµε, και γι αυτό χρησιµοποιούµε τον όρο «µύθο της Μαρώνειας». ηλαδή κάθε περιοχή πρέπει κάτι να πουλάει. Πρέπει να έχει ένα µύθο να πουλήσει. Και η περιοχή έχει το µύθο, µε το κρασί, τις ελιές, το περίφηµο σπήλαιο, τα αρχαία, άρα έχουµε κάτι να πουλήσουµε. ηλαδή κάποιος να έρθει για κάτι. Πηγαίνεις στη Μύκονο για τη νυχτερινή ζωή. Ο µύθος της νυχτερινής ζωής. Πηγαίνεις στον Όλυµπο για κάποιο µύθο. Πρέπει λοιπόν να δηµιουργηθεί, επικοινωνιακά αυτός ο µύθος της Μαρώνειας. Και τέλος, ο άλλος πόλος γνωσιολογικού τουρισµού, είναι το ηµοκρίτειο Πανεπιστήµιο 100
το οποίο θα πρέπει πέρα από το ότι, κατά την προσωπική µου άποψη, δεν έχει παίξει τον ρόλο τον οποίο θα θέλαµε να παίξει. εν έχει παίξει τον καταλυτικό ρόλο της ανάπτυξης της περιοχής. Επειδή δουλεύω αρκετά χρόνια στον ρόλο του Πανεπιστηµίου στην Ανάπτυξη µιας περιοχής, θα µπορούσα να σας παραθέσω εκατοντάδες παραδείγµατα Πανεπιστηµίων, σε περιοχές όπως είναι η Θράκη και σε ακόµα πιο υποβαθµισµένες, και πιο αποµονωµένες που τα Πανεπιστήµια έπαιξαν καταλυτικό ρόλο, όχι µόνο από τη µεριά της ζήτησης. Με ενεργές παρεµβάσεις µέσα στην οικονοµία της περιοχής. Πολιτισµικός τουρισµός. Η πρότασή µας ήταν ότι πρέπει ο Νοµός Ροδόπης να µπει στο πολιτισµικό πεδίο. Όχι όµως µε ένα φεστιβάλ σαν κι αυτά τα οποίο γίνονται στην Ελλάδα κατά κόρον κάθε καλοκαίρι. εν έχει νόηµα αυτό. ηλαδή τον Χατζηγιάννη που θα τον δούµε στην Καβάλα, θα τον δούµε και στη Θεσσαλονίκη. εν έχει νόηµα να έρθει κάποιος στην Κοµοτηνή να δει τον Χατζηγιάννη τον οποίο µπορεί να τον δει οπουδήποτε. Η σκέψη µας είναι να γίνει κάτι µεγάλο. Κάτι το οποίο θα ξεπεράσει τα µέτρα τα τοπικά και τα ελληνικά. Η ιδέα ξεκίνησε από το Πανεπιστήµιο, από το φεστιβάλ του Εδιµβούργου, το οποίο ξεκίνησε ως ένα τοπικό φεστιβάλ, και εξελίχθηκε σε ένα από τα µεγαλύτερα διεθνή πολιτιστικά γεγονότα όλου του πλανήτη. Με εκατοµµύρια επισκέπτες κάθε χρόνο, που ξεκινάει από το Μάιο και τελειώνει το Σεπτέµβριο. Και για να µην πάω µακριά, µία αντίστοιχη προσπάθεια ήταν το Φεστιβάλ Αθηνών όταν ξεκίνησε το 1956 ή 57 αν θυµάµαι καλά. Ήταν σηµαντικό καλλιτεχνικό γεγονός το φεστιβάλ Αθηνών και το Φεστιβάλ Επιδαύρου. Μια 20ετία περίπου ερχόταν τα µεγαλύτερα ονόµατα της παγκόσµιας πολιτιστικής ζωής και αυτό αποτέλεσε και πόλο έλξης τουρισµού στην Αθήνα για να παρακολουθήσουν τις εκδηλώσεις. Τι µπορούµε να πουλήσουµε εδώ; Αυτό που είναι η Κοµοτηνή. Αυτό που είναι η Ροδόπη. Είναι ένα σταυροδρόµι πολιτισµών. Και όταν έγραφα αυτό το κοµµάτι, αυτό το οποίο ήρθε κατευθείαν στο µυαλό µου είναι δανεισµένο από ένα δίσκο του Ραβί Σανκάρ, «η ύση συναντά την Ανατολή». ηλαδή, ένας χαρακτήρας τέτοιου είδους. Οι λεπτοµέρειες είναι της εφαρµογής. Φυσιολατρικός τουρισµός. Πολλές χώρες έχουν αναπτύξει αυτό που ονοµάζουµε αλιευτικό τουρισµό. ηλαδή, πηγαίνει ο άλλος για να ψαρέψει µε σκάφη που νοικιάζει µε τον καραβοκύρη τους. Η µισή Φλωριά, ζει από τον αλιευτικό τουρισµό όπου πηγαίνουν να ψαρέψουν τόνους, ξιφίες κλπ. 101
Εδώ έχουµε µία περιοχή όπως είναι το Φανάρι, η οποία έχει την υποδοµή για να στηρίξει κάτι τέτοιο και βέβαια προτείνουµε τη δηµιουργία ενός τεχνικού υφάλου, το κόστος του δεν είναι τόσο σηµαντικό, και τη δηµιουργία ψαρότοπου στη συγκεκριµένη περιοχή. Ιστιοπλοΐα. Γίνεται η µεγάλη ρεγκάτα του Αιγαίου. Το µεγαλύτερο ιστιοπλοϊκό γεγονός και η Θράκη είναι εκτός. Είναι κοµµάτι του Αιγαίου. Γιατί είναι εκτός; Γιατί δεν έχει την υποδοµή να στηρίξει το λιµενισµό αυτών των µεγάλων σκαφών. Έχουµε µία περιοχή, µε ανθρώπους οι οποίοι αρχίζουν κι αποκτούν αρκετό εισόδηµα και θα ήταν διατεθηµένοι να αρµενίζουν το σκάφος τους το ιστιοπλοϊκό σε µια τέτοια µαρίνα. Άρα η πρότασή µας είναι ότι αυτού του τύπου ο τουρισµός, θα δώσει εισοδήµατα, άρα η πρότασή µας είναι ότι θα πρέπει οπωσδήποτε να δηµιουργηθεί µία µαρίνα σκαφών. Βλέποντας τα πράγµατα από τη θάλασσα, βλέπουµε τη µαρίνα του αλιευτικού στο Φανάρι και τη µαρίνα του ιστιοπλοϊκού στη Μαρώνεια, συνδυασµένη µε το αρχαίο θέατρο, µε τα αρχαία, κλπ. Ορειβατικός, περιβαλλοντικός τουρισµός. Ευτυχώς που υπήρχε η µπάρα και διατηρήθηκε η Ροδόπη. Βέβαια συζητώντας πριν από κάποιους µήνες µε το ήµαρχο του Ιάσµου, µας είπε ότι σε ορισµένα σηµεία πλάκωσαν οι τσοµπάνοι µε τα κατσίκια και ρήµαξαν αυτό το παρθένο δάσος που υπήρχε µέχρι τώρα. Άρα έχουµε ακόµη πολύ πράγµα να εκµεταλλευτούµε. Εµείς µιλήσαµε µε τους ανθρώπους του ορειβατικού συλλόγου, υπάρχει το περίφηµο µονοπάτι, το Ε6 το οποίο συνδέει από την Ευρώπη, από τη Γιουγκοσλαβία, από την Ξάνθη και φτάνει µέχρι τη Μαρώνεια. Μπορούµε και να ανοίξουµε και άλλα µονοπάτια, µικρής απόστασης, σε συνεργασία µε τον ορειβατικό σύλλογο, για ανθρώπους που θέλει έναν περιπατητικό τουρισµό. Αθλητικός τουρισµός. Η Ροδόπη ενδείκνυται για τη δηµιουργία ενός µεγάλου αθλητικού κέντρου, προετοιµασίας οµάδων. Και εδώ δε µιλάµε για ένα αθλητικό κέντρο, σαν κι αυτό που είναι στα τρία πηγάδια, η προσωπική µου άποψη και η άποψη της οµάδας είναι ότι αν κάνουµε κάτι θα πρέπει να είναι κάτι το οποίο, αν ήθελε η Εθνική Γερµανίας να κάνει την προετοιµασία της να έρθει στη Ροδόπη να την κάνει. ηλαδή αυτής της ποιότητας, άλλου επιπέδου. Έχει ένα καταπληκτικό κλίµα, έχει υποδοµές πια, καθώς και η Εγνατία και το Αεροδρόµιο προσφέρουν πρόσβαση, άρα αυτού του τύπου ο αθλητικός τουρισµός µπορεί να προχωρήσει. εύτερον. Υπάρχει µία τεράστια αγορά την οποία ανέφερε ο κ. Χατζηκωνσταντίνου προηγουµένως. Η αγορά των ατόµων µε ειδικές ανάγκες. Μιλάµε για δεκάδες 102
εκατοµµύρια ανθρώπους, οι οποίοι θέλουν να κάνουν τουρισµό, και βέβαια όταν ένα άτοµο µε καροτσάκι κάνει τουρισµό, ποτέ δεν είναι µόνος του. Μιλάµε για µια τεράστια αγορά η οποία παραµένει παγκοσµίως ανεκµετάλλευτη. Είναι ένα target group το οποίο µπορούµε κάλλιστα να το προσελκύσουµε. Αυτό τι σηµαίνει βέβαια. Σηµαίνει ότι όλες οι υποδοµές τις οποίες σχεδιάζουµε να υλοποιήσουµε από δω και πέρα και η βελτίωση των υπαρχόντων να είναι τέτοιες που να µπορούν να επιτρέπουν τα άτοµα αυτού του τύπου να έρχονται εδώ. Και βέβαια µπορούµε, επειδή έχουµε το θεραπευτικό, µπορούµε να φτιάξουµε και κέντρα αποκατάστασης, στις Σάπες. Τουρισµός για τη φιλοξενία των ανθρώπων της τρίτης ηλικίας. Όπως σας είπα στην αρχή, αυτό είναι το µέλλον. Άρα εάν εµείς δεν κοιτάξουµε αυτό το µέλλον αυτούς τους ανθρώπους τους έχουµε εκτός. Άρα πρέπει να δούµε τι είδους τουρισµό θέλουν αυτοί οι άνθρωποι. Αυτοί δε θέλουν µπαράκια. Ένας άνθρωπος τρίτης ηλικίας δε θα πάει στη Μύκονο να κοιµηθεί. Θέλει ξεκούραση, θέλει ηρεµία, το µπανάκι του, τις παροχές του. Αυτό που επίσης προτείνουµε είναι το ότι υπάρχει µία τεράστια ζήτηση για θερινή κατοικία από τους συνταξιούχους της Ευρώπης. Αυτοί οι άνθρωποι θέλουν έξι µήνες να ζουν στην πατρίδα τους και έξι µήνες να ζουν σε µια άλλη χώρα όµορφη µε ωραίο περιβάλλον. Η πρότασή µας λοιπόν είναι ότι η περιοχή των Πετρωτών ενδείκνυται για την οικιστική ανάπτυξη, όπου θα αγοραστούν αυτά τα σπίτια και να έχουµε χιλιάδες ανθρώπους οι οποίοι θα ζουν έξι µήνες εδώ και θα ξοδεύουν τα ωραία τους λεφτά στην περιοχή µας. Η περιοχή είναι κοντά στο αεροδρόµιο, κοντά σε θεραπευτικά κέντρα, το νοσοκοµείο της Αλεξανδρούπολης είναι επίσης κοντά, οι Σάπες, η Αλεξανδρούπολη, η Κοµοτηνή είναι όλα κοντά. Και τέλος ο αγροτοτουρισµός µε προτάσεις εστίασης, γευσιγνωσίας, έχουµε πει ότι υπάρχουν ορισµένα προϊόντα διατροφής τα οποία είναι χαρακτηριστικά του νοµού, και µπορούν να αποτελέσουν αντικείµενο τουριστικής ανάπτυξης, κέντρα ιππασίας µπορούν να γίνουν και στη συνέχεια έρχονται οι µελέτες εφαρµογής. ηλαδή αποφασίζουµε να κάνουµε ένα κέντρο ιππασίας, που θα το κάνουµε, γιατί θα το κάνουµε, υπάρχει αυτή η αγορά, αυτό είναι η µελέτη εφαρµογής. Αυτά είναι στρατηγικές παρεµβάσεις. Προϊόντα αγροκτήµατος, που είναι µία αναδυόµενη αγορά στην Ευρώπη, δηλαδή οι άνθρωποι πηγαίνουν για ένα σαββατοκύριακο σε ένα αγρόκτηµα, κάθονται, συµµετέχουν στις δουλειές του αγροκτήµατος και πολλές φορές αµείβονται 103
παίρνοντας ορισµένα προϊόντα από το αγρόκτηµα. ηλαδή, άρµεξε την αγελάδα, φεύγοντας θα πάρει και γάλα µαζί του. Μεταποίηση αγροτικών προϊόντων, υποδοχή παιδιών και νέων, δηλαδή να µάθουν τα παιδιά πως είναι η καλλιέργεια της γης. Αυτά είναι σε γενικές γραµµές οι προτάσεις που εµπίπτουν στρατηγικά στο κοµµάτι του τουρισµού. Από κει και πέρα το ζήτηµα είναι το τι θέλει η τοπική κοινωνία. Αν αποφασίσει η τοπική κοινωνία να κάνει αγροτοτουρισµό, θα πρέπει να έρθει να κάνει τη µελέτη για να δούµε που θα γίνει και πως θα γίνει. Αν θέλουµε να κάνουµε την Ροδόπη πολιτισµικό κέντρο, πρέπει πάλι να δούµε πως θα το κάνουµε. Σας ευχαριστώ πολύ. ΣΥΝΤΟΝΙΣΤΗΣ: Γενικά από την εισήγηση του κ. καθηγητή, επιτρέψτε µου να πω ότι αυτό που µένει είναι να δεχτούµε κάποια δεδοµένα και κάποιες παραδοχές οι οποίες συµπεριλαµβάνονται στο στρατηγικό σχέδιο. Από κει και µετά τα επόµενα βήµατα που θα αφορούν επιµέρους σχεδιασµούς και προτάσεις είναι θέµα των τοπικών κοινωνιών. Οι παραδοχές όµως είναι βασικές. Το ότι ανεβαίνει το όριο ηλικίας των ανθρώπων που κάνουν τουρισµό, πάµε σε έναν τουρισµό µε µεγάλο ποσοστό υγείας και ευεξίας και σε µια παραδοχή ότι η Ροδόπη δε γίνεται Μύκονος. Κύριε καθηγητά δε θέλουµε να γίνει Μύκονος, συνεπώς εµείς δε θέλουµε ανάπτυξη αυτού του είδους λόγω του ότι και το καλοκαίρι της Μυκόνου µε το καλοκαίρι το δικό µας έχει µια τεράστια διαφορά. Να επισηµάνω όµως το εξής. Στο Παπίκιο όρος, η ανάπτυξη του είναι ένα πρόβληµα. Η εφορεία Βυζαντινών Αρχαιοτήτων έχει µόνο ένα άτοµο εκεί. Και τόσα άλλα προβλήµατα τα οποία πρέπει να αναδειχθούν και να αποτελέσουν την πυξίδα της περαιτέρω πορείας. Έγινε ένα τεράστιο µοναστήρι επάνω το οποίο κοσµεί σαν πετράδι τον ορεινό όγκο, αλλά δεν έχει δρόµο για να πας επάνω. Θέλω να πω, καλά όλα αυτά που λέγονται εδώ αλλά θα πρέπει να βρούµε τρόπο να λύσουµε τα επιµέρους προβλήµατα τα οποία υπάρχουν. ίνω τώρα το λόγο στον κ. Αµπατζιάνη. 104
Χ. ΑΜΠΑΤΖΙΑΝΗΣ, Μηχανικός Παραγωγής και ιοίκησης «Τουριστική Ανάπτυξη της Ροδόπης: καινοτόµες προσεγγίσεις» Ως Κοµοτηναίος γηγενής σαράντα χρόνια, θα πω ότι λαχταρώ κι εγώ να δω την υπανάπτυκτη Κοµοτηνή και Ροδόπη, να ξεκινήσει να επιταχύνει το βήµα της για να µπορέσει να καθιερωθεί ως ένας διακριτός δυναµικός οικονοµικός παράγοντας στο οικονοµικό γίγνεσθαι της χώρας και της Ευρώπης, κι αυτή τη λαχτάρα θέλω να τη δω να γίνεται, πριν φτάσουµε σε µια ηλικία που δε θα µας νοιάζει πια. Με την ευκαιρία αυτή, χάρηκα πάρα πολύ που υπάρχει µία τόσο συστηµατική και σηµαντική προσπάθεια όπως αυτό το στρατηγικό σχέδιο ανάπτυξης που όρισε η οµάδα των διακεκριµένων επιστηµόνων. Θα προσπαθήσω να εµπλουτίσω τις σκέψεις σας µε κάποια παραδείγµατα, στα οποία θα καταλήξει η παρουσίασή µου και τα οποία θα επεξηγήσουν ακόµη παραπάνω τη σηµασία αυτής της προσπάθειας και το πώς µπορεί η τοπική κοινωνία να βοηθήσει προς αυτή την κατεύθυνση. Καταρχήν θα ξεκινήσουµε µε κάποια βασικά ερωτήµατα που πρέπει να κάνουµε: Έχει τουριστικό µέλλον η Ροδόπη; Θέλουµε τουρισµό στη Ροδόπη; Η απάντηση θα δοθεί από το στρατηγικό σχέδιο Ανάπτυξης, από όλους όσους συµµετέχουµε εδώ και από την υπόλοιπη παρουσίαση και είναι ναι! Θέλουµε τουρισµό στη Ροδόπη και θέλουµε για πάρα πολλούς λόγους. Ένας από τους οποίους είναι τα χρήµατα τα οποία θα εισρεύσουν ως καθαρή ποσότητα χρηµάτων στην περιοχή και θα προσφέρουν υψηλότερες οικονοµικές αποδόσεις από άλλες οικονοµικές δραστηριότητες. Αυτό µπορεί εύκολα να αποδειχθεί. Έχει µέλλον τουριστικό η Ροδόπη. Ίσως όχι αυτό της Μυκόνου που αναφέρθηκε προηγουµένως, ίσως κάπως διαφορετικό από αυτές τις περιοχές, ίσως δυσκολότερο από αυτές τις περιοχές, αλλά έχει. Και έχει πιθανώς αποδοτικότερο και πιο συµβατό µε τις προσδοκίες των κατοίκων της περιοχής. Μπορεί η Ροδόπη να εφευρεθεί ως δυναµικά ανταγωνιστικός και ελκυστικός τουριστικός προορισµός; Η απάντηση είναι ναι. Μπορεί. Μπορεί όπως θα δείτε παρακάτω, ή διαβάζοντας το στρατηγικό σχέδιο, αξιοποιώντας τα πλεονεκτήµατά της. Υποβοηθητικός παράγοντας σε αυτό, αλλά όχι εγγύηση, είναι η καινοτόµα προσέγγιση στην διαδικασία της ανάπτυξης, µια πιο ενεργητική στάση απέναντι στα πράγµατα. Από τους φορείς της πόλης και τους κατοίκους της, από τους επενδυτές και την κεντρική διοίκηση. Ποιος ο ρόλος της καινοτοµίας στον τουρισµό της Ροδόπης; εν είναι εγγύηση αλλά µέσα στα υλικά της 105
συνταγής που θα επιλεγεί για να έχουµε ένα επιτυχηµένο γεύµα, καθοριστικό παράγοντας παίζει και αυτό το καρύκευµα που λέγεται καινοτοµία και µπορεί να αποτελέσει τον καταλυτικό παράγοντα επιτυχίας. Τα στατιστικά για τη Ροδόπη, εν τάχει, θα τα πουν και άλλοι συνάδελφοι, δέχεται περίπου 82000 τουρίστες µε την επισήµανση ότι η ανάπτυξη που µπορεί να προέλθει από τους αλλοδαπούς είναι προφανής, όταν το ποσοστό τους σχετικά µε των Ελλήνων είναι πάρα πολύ χαµηλό, το 67% είναι επισκέπτες ανάγκης και το 33% είναι αµιγώς τουρίστες µε την έννοια ότι οι γονείς των παιδιών που έρχονται να δουν την ορκοµωσία των παιδιών τους στο Πανεπιστήµιο δεν είναι αµιγώς τουρίστες, ούτε ήρθαν στην Κοµοτηνή επειδή έχουν ακούσει κάτι το ελκυστικό γι αυτήν, αλλά επειδή το παιδί τους σπουδάζει εδώ. Έχει µέση πληρότητα δωµατίων περίπου 56% και κλινών περίπου 48% πράγµα που την καθιστά προς το παρόν βιώσιµη. Απασχολεί µικρό ποσοστό των εργαζοµένων και συνεισφέρει πολύ λίγο στο τοπικό ΑΕ άρα υπάρχουν µεγάλα περιθώρια ανάπτυξης, κι εδώ υπάρχει ένα λαθάκι, δεν είναι 23 οι τουριστικές επιχειρήσεις µε τη γενική έννοια, υπάρχουν στο Νοµό Ροδόπης, 23 ξενοδοχεία προσφέροντας απασχόληση σε περίπου 400 άτοµα τα οποία είναι πολύ λίγα σε σχέση µε το εργατικό δυναµικό της περιοχής. Στην ερώτηση αν µπορούµε να καινοτοµήσουµε δηµιουργικά µε αυτά τα δεδοµένα που υπάρχουν στον πίνακα που βλέπετε, η απάντηση είναι ότι εµείς είµαστε υποχρεωµένοι να καινοτοµούµε πάντα. Είναι υποχρέωση στην σύγχρονη εποχή και θα επεξηγηθεί παρακάτω γιατί πρέπει να καινοτοµούµε, για να µπορέσουµε να υπερβούµε τα αρνητικά που έχουµε έναντι των ανταγωνιστών και να εκµεταλλευτούµε ακόµα παραπάνω αυτά στα οποία υπερτερούµε. Η σύγχρονη τουριστική πραγµατικότητα, έχει εµφανίσει νέα είδη τουρισµού, τις σύγχρονες µορφές εναλλακτικού τουρισµού οι οποίες βρίσκονται στον αντίποδα του κλασικού τουρισµού, ή και αυτό είναι πολύ σηµαντικό, το συµπληρώνουν. εν είµαστε µαλωµένοι µε το µαζικό τουρισµό, εγώ δε θα είχα καµία αντίρρηση αν το Φανάρι υποδεχόταν µαζικά τουρίστες από τη Βουλγαρία, µε τον άξονα που θα κατασκευαστεί σε 3-4 χρόνια. Απλώς αυτό το πράγµα πρέπει να γίνεται βάση ενός µελετηµένου σχεδιασµού και να µην οδηγεί σε κορεσµό µε αρνητικές συνέπειες στη διαβίωση των κατοίκων αλλά και του ίδιου του τουριστικού προϊόντος στο οποίο µπορεί κάποια στιγµή να εµφανίσει υστέρηση λόγω του κορεσµού αυτού. Ο τουρισµός λοιπόν ειδικών ενδιαφερόντων είναι αυτός που χαρακτηρίζεται κάποιου ειδικού κινήτρου από το ταξίδι, ενώ εναλλακτικός τουρισµός, που εµπεριέχεται στον 106
τουρισµό ειδικών ενδιαφερόντων, σηµαίνει όλες τις µορφές του τουρισµού που επιτρέπουν την προτεραιότητα στο σεβασµό του φυσικού και πολιτιστικού περιβάλλοντος, την ένταξη περιοχών όπως της Ροδόπης σε έναν αναλογικότερο καταµερισµό του τουριστικού εισοδήµατος, σα συµπληρωµατικό εισόδηµα για τους αγρότες, χωρίς όµως να εγκαταλείψουν τη βασική τους απασχόληση, την αναβίωση των παραδοσιακών οικισµών, την αναβίωση της πολιτισµικής κληρονοµιάς µας, την εκ νέου ανακάλυψη των εννοιών του περιηγητικού τουρισµού και του ταξιδιώτη. Τέλος τον εξανθρωπισµό των σχέσεων επισκεπτών και ντόπιων. Οι κρίσιµοι παράγοντες επιτυχίας για να µπορέσει η Ροδόπη να προσανατολιστεί προς αυτή τη µορφή του τουρισµού είναι η επιδίωξη της επιτυχούς εκµετάλλευσης των νέων µορφών τουρισµού µε συστηµατικό σχεδιασµό και υλοποίηση, γιατί πρέπει κάποιος αυτή τη διαδικασία που σχεδιάζεται να την υλοποιήσει κιόλας µε πλήρη συνείδηση των ευθυνών του. Στη δυνατότητα συνδυασµού των διαφόρων µορφών τουρισµού µεταξύ τους αλλά και µε τον κλασικό τουρισµό. Γιατί ο µαζικός τουρισµός, δε µπορεί να είναι κάτι απευκταίο αλλά πρέπει µελετηθεί συστηµατοποιηµένα σε µια παρθένα περιοχή όπως είναι η Ροδόπη. Στην αρµονία µε τα ιδιαίτερα χαρακτηριστικά κάθε περιοχής της Ροδόπης, γιατί κάθε περιοχή της Ροδόπης, έχει ιδιαίτερα χαρακτηριστικά και µπορεί να βαπτισθεί µε ειδικό τρόπο, σε συνεργασία µε το κράτος, µε την ενηµέρωση όλων των εµπλεκόµενων φορέων, µε µεγάλη έµφαση, κι εκεί πρέπει να παίξει σηµαντικό ρόλο το Πανεπιστήµιο, σε θέµατα εκπαίδευσης αλλά και ενηµέρωσης των επαγγελµατιών αλλά και του γενικού πληθυσµού. Τα είδη του εναλλακτικού τουρισµού που µπορεί να ταιριάζουν στη Ροδόπη, επιλέχθηκαν από τον υποφαινόµενο, ως αυτά που βλέπετε στην οθόνη, συγκρατείστε όλες αυτές τις έννοιες γιατί θα χρησιµεύσουν σε όλους µας στην πορεία της τουριστικής ανάπτυξης της Ροδόπης. Τα βασικά σηµεία του τουρισµού της νέας εποχής, για να ξέρουµε πως η καινοτοµία θα τα ενεργοποιήσει είναι ότι οι άνθρωποι πλέον δεν αναζητούνε τον τουρισµό της παραθέρισης ή της ξεκούρασης, αλλά αναζητούν συναισθήµατα και εµπειρίες, η ανάπτυξης µιας ξεχωριστής ταυτότητας όπως Ροδόπη, γη της Βιοοικονοµίας, είναι πολύ εύστοχο το παράδειγµα, του στρατηγικού σχεδίου, η ανάπτυξη λοιπόν µιας ξεχωριστής ταυτότητας για κάθε προορισµό που διεκδικεί σοβαρά την τουριστική ανάπτυξη είναι επιτακτικό µέτρο και πρέπει να ληφθεί υπόψη από τους αρµοδίους, η βασική πλατφόρµα, ήλιος, θάλασσα, κλίµα, πολιτισµός και διακοπές είναι αναγκαία συνθήκη για να αναπτυχθεί ένας προορισµός τουριστικά αλλά δεν είναι ικανή 107
συνθήκη, χρειάζονται και όλα τα άλλα που θα στοιχειοθετήσουν µία σοβαρή προσπάθεια, ο παγκόσµιος και τοπικός ανταγωνισµός, ακόµα και µε τους γείτονές µας στον Έβρο, την Ξάνθη, τη Βουλγαρία, είναι εξοντωτικός, ανελέητος, και προσφέρει µία τέτοια ποικιλία τουριστικών προορισµών, που όποιος εφησυχάζει καλύτερα να µη συζητά για τουρισµό, το συνολικό τουριστικό προϊόν αποτελείται από τα θέλγητρα του προορισµού που πρέπει εµείς σαν Ροδόπη να τα βρούµε κι όταν τα βρούµε να τα αξιοποιήσουµε. Σε ένα δεύτερο επίπεδο είναι οι εγκαταστάσεις και οι παρεχόµενες υπηρεσίες, η εύκολη και ασφαλής πρόσβαση που γίνεται πραγµατικότητα µε την Εγνατία και τα αεροδρόµια, η εικόνα του προορισµού που έχει ενσωµατωθεί στον ψυχισµό της δυνητικής αγοράς, ως ένα στερεότυπο ποιοτικών ιδιοτήτων που προσφέρει ο προορισµός αυτός, και η λιανική τιµή στην οποία θα πρέπει να είµαστε πολύ προσεκτικοί όταν την ανακοινώνουµε και τη διεκδικούµε. Ο τουρισµός λοιπόν της Ροδόπης πρέπει να περάσει από το στατικό µοντέλο του κλασικού τουρισµού, στο µοντέλο της κοινωνίας των µύθων και των ονείρων. Πρέπει από πωλητές κρεβατιών στους πελάτες να γίνουµε πωλητές εµπειριών. Από δηµιουργοί πακέτων τουριστικών, να περάσουµε σε µια άλλη κατεύθυνση, να δηµιουργήσουµε ιστορίες τις οποίες θα καταναλώσουν αυτοί που θα µας επισκεφθούν. Κι αυτό θα πρέπει να το κάνει ο κάθε κάτοικος της Ροδόπης και όχι µόνο ο επιχειρηµατίας τουρισµού. Για παράδειγµα, ήταν συγκλονιστικό το γεγονός όταν σε µια φιλοξενία κάποιων στελεχών της ηµόσιας ιοίκησης από τέσσερις ευρωπαϊκές χώρες για ένα ευρωπαϊκό πρόγραµµα, µου είχε ανατεθεί να τους πάω για δείπνο, επειδή έτυχε κάτι στον υπεύθυνο, στην Αλεξανδρούπολη σε κάποιο ξενοδοχείο, έτυχε να έχει γάµο εκείνη τη στιγµή. Οι εµπειρία που έζησαν αυτοί οι άνθρωποι από τον ελληνικό γάµο και το πώς συµµετείχε όλος ο κόσµος και χόρευε και διασκέδασε µε την ψυχή του, µου εκµυστηρεύτηκαν ότι δεν έχουν ξαναζήσει κάτι τέτοιο στη ζωή τους κι αν µπορούσαν να το ξαναζήσουν θα επισκέπτονταν την περιοχή επανελληµένα. Ακόµα και από τα απλά καθηµερινά αξιοθέατα που µπορεί κανείς να δει και για µας είναι κοινός στόχος, αν τα µετεξελίξουµε µε έξυπνο τρόπο και µε έξυπνο µάρκετινγκ, µπορούµε να τα κάνουµε πόλους δηµιουργίας περιπέτειας και εµπειριών και να τα πουλήσουµε ως όµορφα και γοητευτικά. 108
Γιατί τα µικρά και απλά είναι τα πιο όµορφα αρκεί να αναδείξεις την έστω και υποτιθέµενη διαφορετικότητά τους. Η καινοτοµία δεν είναι συνώνυµη κατ ανάγκη της υψηλής τεχνολογίας, οπότε δεν πρέπει να µας φοβίζει, δεν είναι µια νέα ιδέα, από πάντα οι επιχειρηµατίες δηµιουργούσαν νέα δεδοµένα ώστε να προσαρµόσουν την επιχείρησή τους σ αυτά και αν της δώσουν ένα συγκριτικό πλεονέκτηµα µε τους ανταγωνιστές, είναι µία απαραίτητη λειτουργία, τουλάχιστον για να µη µένει πίσω, η ανάγκη για καινοτοµία, είναι περισσότερο επιτακτική σήµερα και λόγω της παγκοσµιοποίησης και της συµµετοχής στο παγκόσµιο οικονοµικό γίγνεσθαι όλο και περισσότερων ανθρώπων και επιχειρήσεων. Ειδικά σε περιοχές µε συσσωρευµένα αναπτυξιακά προβλήµατα όπως η Ροδόπη, µόνο η καινοτοµία µπορεί να αποτελέσει κάτι που θα τις απογειώσει για να ξεφύγουν από το τέλµα. Και ειδικά για τον τουρισµό η καινοτοµία αφορά παραγωγή νέων προϊόντων και υπηρεσιών όπως προϊόντα σκηνοθετηµένης παραγωγικότητας, παραπέµπω στο παράδειγµα του γάµου που σας ανέφερα προηγουµένως, και σε δραστηριότητες συµµετοχής του ενεργού πλέον µοντέλου τουρίστα και όχι του παθητικού τουρίστα ο οποίος απλά δέχεται ότι του προσφέρουν. Επίσης αφορά νέους τρόπους οργάνωσης και παραγωγής για να είναι βιώσιµες οικονοµικά οι επιχειρήσεις και να είναι περιβαλλοντικά και κοινωνικά υπεύθυνες και κυρίως αφορά νέες τεχνικές µάρκετινγκ, όσον αφορά την προώθηση και τη διαφήµιση. Η καινοτοµία στοχεύει στη βελτίωση της τουριστικής ανταγωνιστικότητας, εξυπηρετώντας ή υλοποιώντας το καθοριστικό τρίπτυχο που είναι: η ποιότητα, η διαφοροποίηση από τους ανταγωνιστές και η σκηνοθετηµένη αυθεντικότητα, δηλαδή η ενσωµάτωση στο τουριστικό προϊόν, τοπικών παραδοσιακών στοιχείων. Για να περάσει η Ροδόπη συγκεκριµένα στον τουρισµό του µέλλοντος, πρέπει να προβάλει έξυπνα την ειδικού χρώµατος Κοµοτηνή µε την πολυπολιτισµικότητά της, να αξιοποιήσει τα βουνά µε τις αναξιοποίητες οµορφιές τους, τις καταπληκτικές παραλίες της, τα σπήλαιά της, τους υδροβιότοπούς της, θα εκπλαγείτε αν µάθετε πόσο κοινό υπάρχει για παρατήρηση πουλιών, και µάλιστα θα µπορούσε αυτό και µόνο να εξασφαλίσει 20 30 χιλιάδες επισκέπτες το χρόνο στη Ροδόπη, η παράδοσή της σε γεύσεις, φαγητά γλυκά και η πλουσιότατη αρχαία και βυζαντινή ιστορία της. Η αναζήτηση του στρατηγικού αναπτυξιακού πλεονεκτήµατος για τη Ροδόπη, δύσκολα µπορεί να είναι κοστολογική λόγω της Τουρκίας και της Βουλγαρίας, δύσκολα µπορεί να είναι µόνο καθαρά ποιοτικών υποδοµών, γιατί ακόµα απαιτούνται 109
πολλές υποδοµές και άριστο ανθρώπινο δυναµικό που δεν µπορούµε να το πετύχουµε άµεσα, και υπάρχει ανταγωνισµός. Έξι µήνες ήλιο και θάλασσα προσφέρουν και άλλοι προορισµοί, καθαρά συνεδριακός ή θεραπευτικός θα µας ανταγωνιστούν οι γείτονές µας στον Έβρο και στη Θεσσαλονίκη, άρα µπορούµε να αναζητήσουµε ένα πλεονέκτηµα που να βασίζεται στην πολυπολιτισµική κοινωνία και στην ποικιλία των περιβαλλοντικών µας χώρων που είναι χωρίς ρύπους ευτυχώς, και σε άλλα αντιληπτικά πράγµατα που δηµιουργούνται µέσα από µύθους και έξυπνα προγράµµατα προβολής. Ο χορός των κύκνων της λίµνης του Μητρικού είναι ένα παράδειγµα. Αλλιώς θα καταλήξουµε να βολοδέρνουµε γύρω από τα ίδια. ηλαδή από σπατάλη χώρων, από µια απλή στατική συµµετοχή σε εκθέσεις που δεν προσφέρει παρά παραπάνω εµπειρία στους διοργανωτές και σε δαπάνες προβολής µε ελάχιστα ποσοστά επιτυχίας που δεν συνάγουν µε το δικό µας αναπτυξιακό όραµα. Θέλω να εστιάσω ιδιαιτέρα στην έµφαση και διαµόρφωση ανάπτυξης και διαχείρισης τεχνικών µοντέρνων µάρκετινγκ προορισµού για τους φορείς της Ροδόπης. Είναι επιτακτικό αυτό γιατί δεν υπάρχει µάρκετινγκ προορισµού ολοκληρωµένο στην Ροδόπη και θα πρέπει να διαµορφωθεί από τους φορείς και να ενισχυθεί από την πολιτεία γιατί µιας τέτοιας κλίµακας δραστηριότητα δε µπορεί να τη σηκώσει ο απλώς επιχειρηµατίας του ξενοδοχείου. Και επίσης και ένα σύµφορο αριθµό δράσης και ένα πρωτόκολλο ανάθεσης υποχρεώσεων από τους τουριστικούς πράκτορες της περιοχής σε συνεργασία µε όλες τις υπόλοιπες επιχειρήσεις που θα επωφεληθούν από τον τουρισµό. Αυτές είναι οι λέξεις κλειδιά που θα µπορούσε κάποιος να κρατήσει και νοµίζω ότι όλες εµπεριέχονται, στο στρατηγικό σχέδιο ανάπτυξης, όπως το άκουσα τουλάχιστον. Ως µηχανικός είµαι όµως υποχρεωµένος να δώσω και µερικά πραγµατικά και ενθαρρυντικά παραδείγµατα θετικής ενεργητικής καινοτόµας προσέγγισης στην τοπική τουριστική ανάπτυξη. Μία από αυτές είναι η µονιµότητα διοργάνωσης του συνεδρίου φυσικής αγωγής στην Κοµοτηνή. Όσο πιο µόνιµα τέτοια γεγονότα και εκδηλώσεις διεκδικήσουµε και κατοχυρώσουµε για τη Ροδόπη, τόσο περισσότερο θα διασφαλίσουµε την τουριστική της ανάπτυξη. Η επικείµενη ανέγερση του νέου πολιτιστικού κέντρου, η παραγωγή γεγονότων όπως στον αεραθλητισµό, στο ποδόσφαιρο, όπως των παιδιών που ήρθαν πρόσφατα και έπαιξαν ποδόσφαιρο για µια βδοµάδα στην Κοµοτηνή από τις πέντε βαλκανικές 110
χώρες, ο προσανατολισµός στη διάδοση και τη διάσωση της τοπικής γαστριµαργικής παράδοσης µε διάφορες ενέργειες που γίνονται προς αυτή την κατεύθυνση, η συµµετοχή στο πρώτο HELENIC TRAVEL SHOW στο Μετρό του Συντάγµατος, η διεκδίκηση του παγκόσµιου ενδιαφέροντος για το Μαθηµατικό Καραθεωδωρή κι αυτό είναι ένα παράδειγµα κατασκευής µύθου. Ο Καραθεωδωρής δεν έχει καµιά σχέση πραγµατική µε τη Ροδόπη, παρόλα αυτά έχει πρακτικά κατοχυρωθεί στην Κοµοτηνή ακριβώς γιατί κάποιοι φορείς ενήργησαν µε έξυπνο τρόπο. Ο τελετουργικός τρόπος µε τον οποίο γίνονται οι ορκοµωσίες στο Πανεπιστήµιο σηµαίνει επίσης ότι κάποιοι µερίµνησαν ώστε να προσελκύσουν επισκέπτες γι αυτό τα συγκεκριµένο λόγο και την εποχή που γίνονται, η Κοµοτηνή είναι γεµάτη και τα ξενοδοχεία πλήρη. Και φυσικά η επικείµενη κατασκευή το κάθετου άξονα µε τη Βουλγαρία. Άλλα παραδείγµατα ευεργετικής θετικής προσέγγισης µε το στόχο της διαφοροποίησης θα µπορούσαν να είναι, αλλά δεν είναι, η ορεινή Ροδόπη όπου βρίσκεται το µεγαλύτερο ενοποιηµένο αιολικό πάρκο της Ελλάδας. Μπορούµε να το αξιοποιήσουµε τουριστικά ως θέλγητρο; Επίσης πρέπει να αξιοποιήσουµε το internet, δηλαδή µία αλυσίδα ξενοδοχείων παγκόσµια, δηµιούργησε µία τριετία πριν τα κατασκευάσει κανονικά, τα εικονικά ξενοδοχεία, για να µπορεί ο επισκέπτης µέσω internet να περιηγηθεί µέσα σε αυτά τα ξενοδοχεία και αν προτείνει ότι θέλει ως επισκέπτης εικονικός, αυτό το καινοτόµο marketing τα έκανε ήδη γνωστά προτού κατασκευαστούν. Και είναι θρυλική η περίπτωση του ξενοδοχείου στη Σαντορίνη, που διαπρέπει ως παγκόσµια κορυφαίος προορισµός, για το µήνα του µέλιτος µε βασικό όπλο τις κάµερες υψηλής ευκρίνειας που µεταδίδουνε ζωντανές εικόνες του ηλιοβασιλέµατος της Σαντορίνης. Με αυτό το απλό εργαλείο, αυτό το ξενοδοχείο έχει πληρότητα 100% όλο το χρόνο. Αυτή είναι η καινοτόµα προσέγγιση και στον τουρισµό από τους επιχειρηµατίες. Μπορεί κάποιος ξενοδόχος της Ροδόπης, να φανταστεί και να υλοποιήσει κάτι σαν αυτό; Πιστεύει ότι µπορεί να προσεγγίσει ένα κοινό µέσω τέτοιων απλών εργαλείων από την καθηµερινότητά του; Μπορούµε να βελτιώσουµε τη σκέψη µας ώστε να δηµιουργήσουµε εντυπωσιακούς τρόπους προβολής της Ροδόπης. Για το τέλος της προσέγγισής µου έβαλα λοιπόν την ανάγκη να βρισκόµαστε πάντα σε µία εγρήγορση. 111
ΣΥΝΤΟΝΙΣΤΗΣ: Ευχαριστούµε τον Χρήστο Αµπατζιάνη. Είδαµε ότι οι ιδέες που διαθέτουµε εµείς οι ντόπιοι νέοι επιστήµονες, αρκεί να υπάρχει το υπόβαθρο, το οποίο θα µας καθοδηγήσει να περπατήσουµε µε αυτές τις ιδέες. Τώρα έχει το λόγο ο κ. Καραµανίδης. Ι. ΚΑΡΑΜΑΝΙ ΗΣ, ιδάκτωρ Πανεπιστήµιο Μακεδονίας «Η συµβολή του Τουρισµού στην Ανάπτυξη του Νοµού Ροδοπης: υνατότητες Στρατηγικές επιλογές - προβλέψεις». Ευχαριστώ τον πρόεδρο και είµαι έτοιµος να ξεκινήσω. Οµολογώ ότι πρόσφατα εγώ πήρα µαθήµατα της χρήσης του Ηλεκτρονικού Υπολογιστή για να σας παρουσιάσω σήµερα την εισήγησή µου και καθότι εγώ πρόσφατα έγινα εξήντα χρονών, θα συµφωνήσω µε την προηγούµενη τοποθέτηση ότι οι τουριστικές επιχειρήσεις ενδιαφέρονται όλο και περισσότερο για τους τουρίστες µεγάλης ηλικίας και µάλιστα πολλές από αυτές για τους τουρίστες από 80 και άνω οι οποίοι κατά τεκµήριο διαθέτουνε υψηλά εισοδήµατα. Να αναφερθώ κι εγώ στη σχέση µου µε τη Θράκη η οποία έχει ξεκινήσει πριν αρκετά χρόνια όταν υπήρξα εισηγητής σε αρκετά σεµινάρια και στην Κοµοτηνή και στην Ξάνθη και στην Αλεξανδρούπολη. Συνεχίστηκε µε µια συµµετοχή µου σε µία οµάδα η οποία εκπόνησε ένα σχέδιο ανάπτυξης για τον ΕΟΤ και πρόσφατα κατέληξα κι εγώ να εκπονήσω µία διδακτορική διατριβή µε θέµα την περιοχή σας. Είµαι καθηγητής στο ΤΕΙ Θεσσαλονίκης στο τµήµα Τουριστικών Επιχειρήσεων. Το πρώτο που θα κάνουµε είναι να αλλάξουµε το θέµα της εισήγησης. Βρήκα τον όρο Βioland πολύ ενδιαφέροντα και ευρηµατικό και θα αλλάξουµε λιγάκι τον τρόπο της προσέγγισης µέσα σ αυτά τα οποία ήρθα για να σας πω. Για να δείξω επίσης πόσο εµπεριστατωµένη είναι η µελέτη η οποία έχει γίνει κρατάω και λιγάκι την προµετωπίδα αυτή που είναι στη δεύτερη σελίδα της µελέτης. Η Θράκη σύµφωνα µε τη µελέτη, πρέπει να καταστεί περιοχή διανθούς και βιώσιµης ανάπτυξης µε κοινωνική συνοχή και διαρκή βελτίωση του επιπέδου διαβίωσης των κατοίκων της. Εδώ και είναι η ουσία και δε σας κρύβω ότι από την αρχή θα πάρω θέση υπέρ της βιώσιµης ανάπτυξης και της ανάπτυξης του τουρισµού µε ένα βιώσιµο τρόπο και λίγο πολύ θα προσπαθήσω να σας πίσω γι αυτό το πράγµα. Το θέµα είναι ότι υπάρχει µία µεγάλη παρεξήγηση για τον τουρισµό. Είτε είναι κυβερνήσεις είτε είναι περιοχές, είτε είναι διάφοροι προορισµοί, όλοι καταλήγουν στο να θεωρήσουν ότι ο τουρισµός 112
είναι η πανάκεια, είναι εκείνη η δραστηριότητα η οποία θα λύση όλα τα προβλήµατα. Ως ένα σηµείο έχουνε δίκιο. εν είναι πάντοτε έτσι, κι αυτό θα ήθελα από την αρχή να επισηµάνω για να δούµε πως στη συνέχεια θα προχωρήσουµε. Από την άλλη πλευρά, µια που είναι µια τόσο σηµαντική δραστηριότητα, ο τουρισµός οφείλει να συµµετέχει στις διαδικασίες της ανάπτυξης. Συζητάµε για τη Ροδόπη κι εµένα θα µου επιτρέπετε να βλέπω ότι η περιοχή σας κι εννοώ σαν Θράκη περισσότερο, γιατί µου είναι δύσκολο να σχηµατίζω την εντύπωση ότι ο τουρισµός δεν µπορεί να αναπτυχθεί πέρα από κάποια διοικητικά όρια και να µείνει εντός κάποιων συγκεκριµένων άλλων, εποµένως θα το αντιµετωπίσω ως σύνολο, ο τουρισµός λοιπόν οφείλει να συµµετέχει στη διαδικασία. Και τέλος ότι η µορφή ανάπτυξης του τουρισµού οφείλει να συνάδει µε τη βασική επιλογή του σχεδιασµού. Αν δεχθούµε εποµένως ότι η πρόταση της µελέτης είναι η βιώσιµη ανάπτυξη, η βιοοικονοµία, τότε έτσι θα πρέπει να είναι και ο τουρισµός. Και θα προσπαθήσω να σας το απαντήσω. Τέσσερα ερωτήµατα. Πρώτον: είναι δυνατή η ανάπτυξη ενός βιώσιµου τουρισµού. Θα µου επιτρέψετε να προσθέσω κι άλλους όρους. Αειφόρος τουρισµός ή ήπιος τουρισµός. Οι διαφορές δεν είναι µεγάλες. Είναι περισσότερο σηµειολογικές, µπορούµε να κρατήσουµε όποιον ταιριάζει. Είναι δυνατή η ανάπτυξη; Γιατί έρχεται η ερώτηση; Η ερώτηση αυτή έρχεται γιατί υπάρχει γενικά µια καχυποψία στο τι µπορεί να προσφέρει πραγµατικά ο εναλλακτικός τουρισµός οι διαφορετικές µορφές ανάπτυξης από αυτή που γνωρίζουµε. Θα προσπαθήσω να το συζητήσουµε. Είναι οικονοµικά αποδοτική και βιώσιµη αυτή η µορφή; Ένα σηµαντικό ερώτηµα. Ενδιαφέρει πολύ τους επαγγελµατίες, πολύ τους επενδυτές. Ποιες είναι οι προϋποθέσεις για µια τέτοια ανάπτυξη και τέλος υπάρχει άλλος δρόµος; Στο πρώτο: ασφαλώς, ναι είναι δυνατή. Μπορεί να αναπτυχθεί ένας βιώσιµος, ένας αειφόρος, ένας ήπιος τουρισµός µιλώντας για τη Θράκη. Εγώ θα έλεγα ότι όχι µόνο είναι δυνατό, αλλά είναι και επιβεβληµένη αυτή η µορφή ανάπτυξης. ηλαδή αν δεν το είχαµε σκεφθεί θα πρέπει να το σκεφθούµε από δω και στο εξής και µάλιστα πολύ σοβαρά. Μονόδροµος γράφω και κατά κάποιο τρόπο το πιέζω το πράγµα. Εγώ πιστεύω ότι τα πράγµατα δε µπορεί να είναι διαφορετικά. Και κακά τα ψέµατα, οι σηµερινές επιδόσεις της Θράκης, το είπανε και οι προηγούµενοι οµιλητές, στον τουρισµό είναι πολύ χαµηλές. Που οφείλετε αυτό; οθήκανε ερωτήσεις που είναι επαρκείς. Μόνο το 33% είναι το ποσοστό των επισκεπτών οι οποίοι έρχονται ειδικά για να επισκεφθούν την περιοχή. Συνεχίζουµε. Είναι δυνατή η ανάπτυξη; Βεβαίως 113
είναι δυνατή. Γιατί ο τουρισµός τελικά είναι ένα σύστηµα. Ένα ξενοδοχείο δεν κάνει µόνο του τον τουρισµό. Το ξενοδοχείο είναι ένα κοµµάτι σηµαντικό αλλά πέρα από αυτό, λειτουργούν και οι ταβερνούλες, τα µπαράκια, οι ταξιτζήδες, το γενικά αν είναι καθαροί οι δρόµοι, το αν υπάρχουν γεγονότα τα οποία µπορούν να προσελκύσουν και να συγκρατήσουν το ενδιαφέρον του κοινού, ή να τους δηµιουργήσουν µύθους όπως πολύ σωστά ειπώθηκε. Όλα αυτά µαζί, συλλειτουργούν, επηρεάζει το ένα το άλλο και είναι ένα σύστηµα που πρέπει να το λάβουµε συνολικά υπόψη. Αν µάλιστα, όπως προτείνει και το στρατηγικό σχέδιο ανάπτυξης της περιοχής, αναπτυχθούν κάθετες και οριζόντιες ενέργειες, µπορεί να υπάρξει µια ήπια µορφή ανάπτυξης µέσα από την προστασία του περιβάλλοντος, µέσα από τη συµµετοχή της τοπικής κοινωνίας, ώστε τελικά να προκύψει στο τέλος µία ισόρροπη ανάπτυξη. θα το εξηγήσουµε στην πορεία αυτό. Επιπλέον ένας ήπιο τουρισµός µπορεί να διασφαλίσει την διατοµεακή ανάπτυξη, στην οποία τόση έµφαση έχει δώσει η εργασία. Τέλος, επιβάλλεται και για ένα πρόσθετο λόγο. Επειδή πρέπει να συµµορφωθούµε στις µεταβολές των καταναλωτικών συνηθειών. Τονίστηκε προηγούµενα αυτό το θέµα. Ο καταναλωτής, ο τουρίστας, τον οποίο γνωρίζαµε παλιότερα, µέσα από την ανάπτυξη του τουρισµού τη δεκαετία του 60 και µετά, ήταν εκείνος ο τουρίστας ο οποίος ήταν διψασµένος για ήλιο, θα διάλεγε διακοπές σε κάποια µεσογειακή παραλία, προκειµένου να απολαύσει τον καλό τον καιρό, το καλό το φαγητό, τον ύπνο, το σεξ κλπ. Εξου και ο όρος µε τα τρία σίγµα: see, sun, sex. Τώρα τα πράγµατα έχουν αλλάξει. Το γιατί έχουν αλλάξει είναι θέµα των κοινωνιολόγων. Έχουµε πλέον ένα κοινό, υποψήφιους τουρίστες, επισκέπτες, οι οποίοι πηγαίνουν σε µια χώρα, θέλουνε να δούνε τη χώρα, εµείς είχαµε κάνει µια έρευνα παλιότερα και κάναµε την εξής προκλητική ερώτηση το 1985. Ανοίγαµε ένα χάρτη της Ελλάδας και απευθυνόµασταν στους τουρίστες που λιάζονταν στην παραλία και τους λέγαµε: πείτε µας σας παρακαλώ που βρισκόσαστε αυτή τη στιγµή; Και η συντριπτική πλειοψηφία, δεν ήξερα να µας δείξει στο χάρτη όχι µόνο το αν είναι στην Κοµοτηνή ή στη Χαλκιδική αλλά ότι είναι γενικά στη Χαλκιδική. Ψάχνανε κάπου στη Β. Ελλάδα στις πολύ καλές περιπτώσεις. Τώρα λοιπόν έχουµε έναν κόσµο ο οποίος έχει άλλες απαιτήσεις, θέλει να έχει διακοπές ενεργητικές και όχι παθητικές, να έχει να κάνει κάτι και πολύ ενδιαφέρεται επίσης για τον κόσµο που ζει στην περιοχή την οποία επισκέπτεται. Σε αυτό αναφερθήκανε και οι δύο προηγούµενοι οµιλητές. Υπάρχει εποµένως ένας νέος τουρίστας. Είναι κάτι διαφορετικό. Κι εδώ θα ήθελαν να διευκρινίσω το εξής: ότι όλοι οι επισκέπτες, παντού επί της γης, είναι πλέον οι λεγόµενοι «νέοι τουρίστες». 114
Βλέπουµε µια αλλαγή στη φύση του τουρισµού και η αλλαγή αυτή είναι αισθητή και δεν γίνεται να την παραβλέψουµε. Άρα πρέπει να αντιµετωπίσουµε τον ανταγωνισµό σε αυτούς τους όρους. Έγινε αναφορά στην ανάγκη εισαγωγής νέων προϊόντων, στην ανάγκη για ένα νέο positioning, για µια νέα θέση µέσα στην αγορά που τοποθετείται η Θράκη. Η Θράκη ασφαλώς δεν είναι Μύκονος, ασφαλώς δεν είναι προορισµός για τρία ή για τέσσερα σίγµα, τι άλλο είναι, τι µπορεί να είναι, τι µας συµφέρει να είναι; Ένα νέο brand, δηλαδή µια νέα τοποθέτηση, ίσως το βιοοικονοµία δεν είναι ταιριαστό στην περίπτωσή µας, το bioland εµένα µου ηχεί πολύ ευχάριστα, αλλά άλλοι θα αποφασίσουν επί τούτου. Και ένα νέο image, µία εικόνα, δηλαδή η αντίληψη η οποία θα επικρατήσει στο κοινό, το καταναλωτικό και όχι µόνο κοινό, να είναι εκείνο το οποίο θα αντικατοπτρίζει όλα τα προηγούµενα. Και τη θέση στην αγορά, την επωνυµία του προϊόντος και τι είδους καινούρια προϊόντα, δηλαδή καινοτοµίες είπαµε προηγουµένως. Το δεύτερο ερώτηµα. Τελικά αξίζει τον κόπο να µπούµε σε αυτή την ιστορία, σε ήπιους τουρισµούς; Ναι γιατί ως βιώσιµο εξ ορισµού, έρχεται προκειµένου να µείνει, να σταθεί. ύο, διότι δεν αλλοιώνει κανένα είδος περιβάλλον. Είτε αυτό είναι φυσικό είτε κοινωνικό, είτε είναι ανθρωπογενές. εν επηρεάζει όπως κάνει ο άλλος τουρισµός, τον οποίο θα δούµε στη συνέχεια. Τρία, διότι βάζει συµµέτοχο την τοπική κοινωνία, και εξαρτάται ως ένα µεγάλο βαθµό από την τοπική κοινωνία. Εδώ θα πρέπει να βάλουµε ένα αστεράκι. Είναι πάρα πολύ σοβαρό θέµα. Οι άλλες κλασικές µορφές τουρισµού που ξέρουµε, τελικά εµπλέκουν σε πολύ µικρό βαθµό την τοπική κοινωνία. Πολύ συχνά λειτουργούν ανεξάρτητα. Υπάρχουν ξενοδοχεία τα οποία είναι γκέτο κανονικά, σε ένα νησί, σε κάποια περιοχή, µια πόλη µες στην πόλη, και πολύ συχνά µε σκηνοθετηµένη αυθεντικότητα, κάτι για το οποίο εγώ έχω τις επιφυλάξεις µου, δεν ξέρω πως πρέπει να το αντιµετωπίζουµε, εν πάσει περιπτώσει, πρέπει να βάλουµε κάποια ερωτηµατικά. Και τέλος γιατί είναι µια ήπια µορφή ανάπτυξης. Πόσες φορές συνάντησα µια παλιά µου φοιτήτρια, θρακιώτισσα ήταν βέβαια, η οποία µου είπε ζω και κατοικώ πλέον εδώ στην Κοµοτηνή, όλα εδώ γύρω µου είναι και κινούµε άνετα παντού. Βλέπουµε λοιπόν, ότι αναζητείται αυτό το πράγµα που η Θράκη έχει να προσφέρει. Και καθήκον του marketing είναι να δίνει τέτοια προϊόντα. Όλα καλά αλλά κακά τα ψέµατα. εν έχει άµεση οικονοµική απόδοση. Θα πρέπει να περιµένει κάποιος για να πάρει τα λεφτά της επένδυσής του πίσω. Επίσης, δεν αποδίδει και τόσο πολύ. Και οµολογουµένως η ίδια επένδυση σε κάποια άλλη περιοχή να απέδιδε παραπάνω. Από την άλλη µεριά 115
όµως λειτουργεί αργά και σταθερά. Είναι εδώ για να µείνει. Επίσης λειτουργεί χωρίς ρίσκα και χωρίς αποκλεισµούς. ε βγαίνει κανένας έξω από το παιχνίδι. Προϋποθέσεις για να µπορέσει να αναπτυχθεί. Βούληση. Είτε αυτή τη λέµε πολιτική βούληση αλλά κυρίως η βούληση όλων των παραγόντων της τοπικής κοινωνίας οι οποίοι βοηθούν σε µια τέτοια κατάσταση. Θέλει περισσότερη δουλειά και θέλει και δυσκολότερη δουλειά. Γιατί αλλάζουµε νοοτροπία, µυαλά, πάµε σε άλλους τρόπους παραγωγής, πολύ συχνά θα τους αναζητήσουµε, θα τους ψάξουµε. Η διατοµεακή συνεργασία για την οποία τόσος πολύς λόγος γίνεται µέσα στη µελέτη, έχει εδώ την ιδιαίτερη σηµασία της γιατί αν υποθέσουµε ότι αναπτύσσουµε µία τουριστική επιχείρηση η οποία έχει σαν άξονά της τον ήπιο τουρισµό ή το βιώσιµο χαρακτήρα της, θα γίνει πολύ πιο ελκυστική ή πολύ πιο ενδιαφέρουσα για τον καταναλωτή, όταν δηλωθεί πως ότι τρώτε εδώ µέσα, είναι βιολογικής καλλιέργειας. Άρα θα πρέπει να υπάρχει µία συνεργασία και µια συνέργεια µε τον αγροτικό ή τον κτηνοτροφικό τοµέα. Όταν λέει ότι τα σεντόνια στα οποία κοιµόµαστε, είναι από βαµβάκι το οποίο είναι προϊόν βιολογικής καλλιέργειας, και κατά την επεξεργασία, πάρθηκαν όλα τα µέτρα τα οποία είναι αναγκαία ώστε να προκύψει ένα υποαλεργικό προϊόν. ηλαδή ο µύθος, µπορεί να χτιστεί και πάνω στο γεγονός ότι έχουµε µία διασφάλιση της υγιεινής ζωής και της λατρείας αυτού που λέµε βιολογικού προϊόντος σήµερα. Υποµονή γιατί χρειάζεται να περιµένουµε τα κέρδη µας και υποχρεωτική συνεργασία µε τις άλλες οµάδες συµφερόντων. Ποιες είναι οι άλλες οµάδες συµφερόντων; Αυτό το φοβερό τρίγωνο. Από τη µια µεριά υπάρχουν οι επιχειρήσεις οι οποίες έρχονται εδώ για να δουλέψουνε και να κερδίσουνε χρήµατα και να αποδοθεί πίσω το κεφάλαιό τους. Υπάρχει η τοπική κοινωνία, της οποίας τα συµφέροντα δεν είναι πάντοτε τα ίδια µε αυτά των επιχειρήσεων. Πολύ συχνά συγκρούονται. Και από την άλλη µεριά, πολύ συχνά εκείνο που την παθαίνει είναι το ίδιο το περιβάλλον. Άρα θα πρέπει να υπάρχει µια συνεργασία µεταξύ των τριών αυτών τοµέων. Γιατί αν δεν υπάρχει συνεργασία, δεν µπορούµε να µιλάµε για βιώσιµη ανάπτυξη. δεν γίνεται να µιλάµε για ήπιες µορφές τουρισµού. Υπάρχει εναλλακτική πρόταση; Ναι φυσικά: ο γνωστός µαζικός τουρισµός ο οποίος σήµερα έχει αποδείξει τις δυνατότητές του και τα όριά του. Τα πλεονεκτήµατα και τα µειονεκτήµατα. Την εποχή που οι µεσογειακές χώρες στέναζαν κάτω από την ανάγκη να ισοσκελίσουν τα ισοζύγια πληρωµών τους, το ξένο συνάλλαγµα, που φέρνανε οι Άγγλοι, οι Γάλλοι και οι άλλοι βόρειοι λαοί, ήτανε σηµαντικό για την Ελλάδα, την Πορτογαλία, για την Ισπανία, για την Ιταλία. Τα πράγµατα έχουνε αλλάξει εν τω µεταξύ. Πρέπει να αναγνωρίσουµε ότι ο τουρισµός 116