Ικανότητα οδήγησης στην άνοια Ουζούνη Φανή, Ψυχολόγος Το αυτοκίνητο είναι ένας ακρογωνιαίος λίθος για τους ηλικιωμένους που τους βοηθά να συνεχίσουν την μετακίνησή τους, τους διευκολύνει στις καθημερινές τους δραστηριότητες και βοηθά στην καλύτερη ποιότητα ζωής. Πλέον, οι ηλικιωμένοι οδηγούν μέχρι τα 80 και 90 τους χρόνια κάνοντας περισσότερα χιλιόμετρα απ ότι παλιότερα i. Ενώ όμως η ηλικία από μόνη της δεν δημιουργεί προβλήματα στην οδήγηση, η ανησυχία προκύπτει όταν η σωματική ή νοητική εξασθένηση που είναι πιθανόν να συμβεί με την πάροδο της ηλικίας επηρεάζει την ικανότητα οδήγησης ii. Η έρευνα δείχνει ότι οι μεγαλύτεροι σε ηλικία ενήλικες που αναπτύσσουν φυσικές και/ή νοητικές αδυναμίες περιορίζουν την παρουσία τους στο δρόμο ή την οδήγηση σε λιγότερα μίλια ανά έτος iii. Ένας τέτοιος περιορισμός μπορεί να μειώσει τον κίνδυνο σύγκρουσης και την ενίσχυση της προσωπικής ασφάλειας iv. Η άνοια είναι ένα σύνδρομο που επηρεάζει την μνήμη, την κρίση και την ψυχοκινητική ικανότητα και είναι από τις σημαντικότερες καταστάσεις που αντιμετωπίζουν οι ηλικιωμένοι v. Αναγνωρίζεται όλο και περισσότερο ως μια κοινή κατάσταση σε ενήλικες μεγαλύτερης ηλικίας με υψηλό επιπολασμό άνω των 70 ετών vi,vii. Εάν η άνοια είναι προοδευτική όπως η άνοια τύπου Alzheimer τότε αυξάνεται αναπόφευκτα και η έκπτωση στην ικανότητα οδήγησης και αυτό θα έχει ως συνέπεια η χρήση του αυτοκινήτου να προκαλέσει κίνδυνο στον οδηγό με άνοια, στους επιβάτες και στο δημόσιο κοινό 2. Γενικά οι άνθρωποι που αναπτύσσουν άνοια, κάποια στιγμή κατά τη διάρκεια της προοδευτικής νοητικής έκπτωσης, δεν θα είναι ικανοί να οδηγήσουν ένα αυτοκίνητο με ασφάλεια viii,ix,x. Ο δείκτης των ατυχημάτων είναι 2-5 φορές αυξημένος στην άνοια. Οι έρευνες δείχνουν ότι μέσα σε 2 χρόνια από τη διάγνωση, ο κίνδυνος ατυχήματος αυξάνεται κατά 50% xi. Παρ όλο που υποθέτουμε ότι οι άνθρωποι με άνοια θα σταματήσουν να οδηγούν μετά την έναρξη των πρώτων συμπτωμάτων, οι έρευνες δείχνουν ότι πολλά άτομα συνεχίζουν να οδηγούν xii,xiii. Σ αυτό το σημείο υπάρχει μια διαφωνία, στο κατά πόσο ένας ηλικιωμένος οδηγός με άνοια παραμένει ασφαλής στο να οδηγεί αυτοκίνητο ή εάν σε κάποιον που έχει διαγνωστεί η άνοια θα πρέπει να του επιτρέπεται να οδηγεί. Στο παρελθόν, κάποιοι πίστευαν ότι η διάγνωση της άνοιας υποδεικνύει την ανάγκη να σταματήσουν την οδήγηση άμεσα xiv,xv. Παρ όλα αυτά, όσο η επιστημονική γνώση για τη διάγνωση της άνοιας στα αρχικά και τα μεσαία στάδια συνεχώς βελτιώνεται, πολλά άτομα με ήπια νοητική διαταραχή ή πιθανή άνοια μπορεί να παραμείνουν νοητικά ικανά και να συνεχίσουν την οδήγηση για αρκετά ακόμη χρόνια 8,9,10 εάν η κατάσταση του ασθενούς εκτιμάται συχνά xvi. Το σημαντικό είναι να προλάβουμε ατυχήματα και άλλα δραματικά περιστατικά και ταυτόχρονα να μεγιστοποιήσουμε τα δικαιώματα των ασθενών και την ελευθερία της μετακίνησής τους 8,9,10. Η οικογένεια και οι γιατροί πρωτοβάθμιας περίθαλψης είναι στην πρώτη γραμμή όσον αφορά τη λήψη αποφάσεων σε σχέση με ιατρικά προβλήματα που αντιμετωπίζουν οι ενήλικες μεγαλύτερης ηλικίας και την προθυμία τους ή την ικανότητα οδήγησης, ειδικά για εκείνους τους οδηγούς που πάσχουν από άνοια xvii. Οι ειδικοί λοιπόν πολλές φορές καλούνται να πάρουν μια απόφαση για το εάν ένας ασθενής είναι ικανός να συνεχίσει να οδηγεί. Όλες όμως οι αποφάσεις τους και οι δράσεις τους πρέπει να είναι τεκμηριωμένες ξεκάθαρα. Όπως για όλες τις προοδευτικά επιδεινούμενες ασθένειες η επανεξέταση πρέπει να γίνεται τακτικά. Για την άνοια συστήνεται εξάμηνη xviii επανεξέταση ή πιο σύντομα εφόσον η οικογένεια ή οι περιθάλποντες παρατηρήσουν κάποια σημαντική επιδείνωση στην κλινική εικόνα και την ικανότητα οδήγησης του ασθενούς. Είναι επίσης σημαντικό οι ασθενείς και οι
οικογένειες να συμβουλεύονται για την πρόγνωση της νοητικής έκπτωσης, η οποία γίνεται εξατομικευμένα xix. Η συζήτηση ωστόσο για την ικανότητα οδήγησης είναι συχνά μια πρόκληση και υπάρχουν φορές που μπορεί να επηρεάσει τη σχέση ασθενή-ειδικού. Κάποιοι ασθενείς δέχονται να σταματήσουν την οδήγηση, άλλοι όμως, απορρίπτουν αυτή την εκτίμηση. Για τον λόγο αυτό οι ειδικοί ψυχικής υγείας και οι γιατροί θα πρέπει να είναι ιδιαίτερα προσεκτικοί στις συζητήσεις τους με τους ηλικιωμένους 11. Είναι καλή ιδέα οι ειδικοί να δίνουν έμφαση στο διάλογο για την τελική παύση σε όλες τις επισκέψεις xx. Η συζήτηση θα πρέπει να περιλαμβάνει κάποια σημαντικά στοιχεία, που θα πρέπει να λαμβάνουν υπόψη τους οι ειδικοί, όπως: χρειάζεται να προετοιμαστεί ο ασθενής για το αναπόφευκτο γεγονός ότι σύντομα θα χάσει αυτήν την ικανότητα είναι αναμενόμενο ότι η φυσιολογική αντίδραση ίσως περιέχει θυμό, κατάθλιψη, διαπραγμάτευση, μια αίσθηση αποθάρρυνσης. Οι ειδικοί της ψυχικής υγείας χρειάζεται να είναι προετοιμασμένοι να αντιμετωπίσουν τα συναισθήματα που θα προκύψουν. να είναι προετοιμασμένοι να προσφέρουν εναλλακτικές λύσεις όσον αφορά στη μεταφορά π.χ. ταξί (αυτό μπορεί να είναι περισσότερο οικονομικό από τη συντήρηση του αυτοκινήτου εάν οδηγούν κάτω από 4.000 μίλια το χρόνο) συζήτηση με την οικογένεια και τον περιθάλποντα, να ζητούν την υποστήριξη τους και να τους συμβουλεύουν όσον αφορά το πώς να βοηθήσουν τον ασθενή να αποδεχτεί αυτή τη δύσκολη εκτίμηση. αναφορά στη δυσκολία που νιώθει ο ίδιος ο ειδικός σε μια τέτοια συζήτηση και αναζήτηση πληροφοριών απ όσες περισσότερες πηγές υπάρχουν ασθενείς και περιθάλποντες λένε ότι θέλουν περισσότερες πληροφορίες γιατί δεν θα πρέπει να οδηγήσει και θα θέλουν περισσότερο λεπτομερείς περιγραφές για το αποτέλεσμα της εξέτασης. εστίαση στα σωματικά προβλήματα όπως απώλεια όρασης ή φάρμακα, ίσως κάνουν τους λόγους πιο αποδεκτούς στους ασθενείς. Ο ειδικός θα πρέπει να έχει ενσυναίσθηση, να αποφεύγει συζητήσεις με διαφωνίες και να δώσει έμφαση στην ηθική και στην νόμιμη υπευθυνότητα και στο γεγονός ότι η άνοια είναι προοδευτική και μη αναστρέψιμη. μερικές φορές η αναφορά σε άλλους γιατρούς όπως νευρολόγους ή γηρίατρους για μια δεύτερη άποψη, μπορεί να διατηρήσει τη σχέση ασθενή/οικογένειας και γιατρού. ένα γράμμα από το γιατρό προς τον ασθενή εξηγώντας τους λόγους παύσης της οδήγησης μπορεί να βοηθήσει τον ασθενή και την οικογένεια αναφέροντας στην οικογένεια του τι συζητήσατε εάν είναι απαραίτητο, η επινόηση τρόπων για να αποθαρρύνουν το άτομο από την οδήγηση με τη βοήθεια του περιθάλποντα. Αυτό μπορεί να περιλαμβάνει αφαίρεση των κλειδιών του αυτοκινήτου, να το καταστήσουν άχρηστο ή να αφαιρέσουν τελείως το αυτοκίνητο. Έτσι οι στρατηγικές αυτές ίσως διευκολύνουν αυτό το εγχείρημα και κάνουν πιο ασφαλή και τον ασθενή και το δημόσιο κοινό 11. Η προσέγγιση αυτή επιτρέπει στους ασθενείς να σχεδιάσουν την τελική παύση της οδήγησης και να αναπτύξουν διαφορετικές επιλογές μετακίνησης. Ο ασθενής και η οικογένειά του θα πρέπει να συμβουλευτούν ώστε να πληροφορήσουν την ασφαλιστική εταιρία για τη διάγνωση της άνοιας. Επίσης οι γηρίατροι θα πρέπει να είναι ενήμεροι για τις προϋποθέσεις που πρέπει να έχει κάποιος ώστε να αποκτήσει δίπλωμα οδήγησης και να συμβουλεύει τους ασθενείς σύμφωνα μ αυτό xxi.
Ωστόσο, σε έναν σχετικά μικρό αριθμό περιπτώσεων, παρ όλο που έχει γίνει τόσο συζήτηση με τον ασθενή και την οικογένειά του, οι οδηγοί συνεχίζουν να οδηγούν με μεγάλη πιθανότητα κινδύνου για το κοινό. Σε αυτό το σημείο ο κώδικας δεοντολογίας επιτρέπει την παραβίαση του απορρήτου του ειδικού. Δεοντολογικά όμως, πρέπει οι ειδικοί να βρουν τον κατάλληλο τρόπο σε κάθε περίπτωση γιατί το να αναφέρουν μόνο τον οδηγό στην υπηρεσία αδειοδότησης δεν είναι αρκετό 11. Οι περιθάλποντες και η οικογένεια παίζουν κρίσιμο ρόλο στις περισσότερες πτυχές της φροντίδας της άνοιας. Είναι λογικό λοιπόν ότι πρέπει να αντιμετωπίσουν και το κεφάλαιο της παύσης της οδήγησης. Έτσι, η ευθύνη για την επικίνδυνη οδήγηση πέφτει συχνά στην οικογένεια xxii. Τις περισσότερες φορές οι περιθάλποντες υποστηρίζουν την εκτίμηση του ειδικού 11. Σε άλλες όμως περιπτώσεις αυτό που περιπλέκει τη διαδικασία λήψης αποφάσεων είναι οι προκαταλήψεις ότι οι ασθενείς και οι οικογένειες μπορούν να ελέγξουν μόνοι τους την κατάσταση π.χ. οι ασθενείς μπορεί να επιθυμούν να συνεχίσουν την οδήγηση πέρα από ένα σημείο ασφάλειας, ενώ τα μέλη της οικογένειας μπορούν είτε να περιορίζουν πρόωρα ή απερίσκεπτα να ενθαρρύνουν την οδήγηση 8,9,10. Αυτό συμβαίνει επειδή αν και νομίζουμε ότι οι περιθάλποντες των οδηγών με άνοια συχνά θεωρούνται ότι είναι η περισσότερο εμπεριστατωμένη πηγή πληροφόρησης για τις αλλαγές του ασθενή στην οδήγηση και συχνά αναμένουμε να συνεργαστούν με τους επαγγελματίες υγείας για να αποσαφηνίσουν πότε η οδήγηση είναι ασφαλής, παρόλα αυτά κάποιες έρευνες θέτουν σε αμφισβήτηση την προσδοκία ότι οι περιθάλποντες xxiii θα συνεργαστούν. Οι περιθάλποντες ίσως ανησυχούν για την ασφάλεια αλλά είναι διστακτικοί να ενημερώσουν για το θέμα xxiv. Άλλες έρευνες προτείνουν ότι οι περιθάλποντες δεν είναι αξιόπιστες πηγές πληροφόρησης και αυτό γιατί σε ποικίλες περιπτώσεις, είναι απρόθυμοι να δώσουν ακριβείς πληροφορίες xxv. Η απώλεια της ικανότητας οδήγησης των ανθρώπων με άνοια επηρεάζει συζύγους, παιδιά και άλλους συγγενείς ή φίλους που τους παρέχουν φροντίδα και το κύριο μέρος της μεταφοράς τους xxvi. Για τους περιθάλποντες που βασίζονται στους ασθενείς με άνοια για να καλύψουν τις ανάγκες της μεταφοράς τους, η ικανότητα να κρίνουν πότε η ικανότητα οδήγησης έχει περιοριστεί σε ένα μη αποδεκτό επίπεδο ασφαλείας αποτελεί ερωτηματικό. Οι περιθάλποντες που αντιλαμβάνονται τον εαυτό τους σαν εξαρτημένο σε έναν ασθενή με άνοια που τους παρέχει τη μεταφορά τους είναι λιγότερο πιθανό να έχουν στην κατοχή τους δίπλωμα οδήγησης. Οι εξαρτημένοι περιθάλποντες έχουν μικρότερη προσωπική εμπειρία οδήγησης για να τη χρησιμοποιήσουν σαν συγκριτική βάση για να συγκρίνουν την ικανότητα οδήγησης του νοητικά εξασθενημένου οδηγού. Με άλλα λόγια οι περιθάλποντες είναι λιγότερο ικανοί να αντιληφθούν τις λεπτές αλλαγές στη συμπεριφορά οδήγησης, οι οποίες δείχνουν ότι η οδήγηση μπορεί να είναι επικίνδυνη και να χρειάζεται εξέταση. Επιπρόσθετα, οι εξαρτημένοι περιθάλποντες είναι λιγότερο πιθανό να πάρουν μια ενεργή προσέγγιση στο να αποθαρρύνουν ή να εμποδίσουν τον νοητικά εξασθενημένο οδηγό από την οδήγηση. Δεν έχουν επίσης την ικανότητα να κατανοήσουν τους κινδύνους ενός ασθενή με άνοια που οδηγεί 23. Η παύση της οδήγησης επηρεάζει κυρίως τις γυναίκες συνοδηγούς, οι οποίες είναι πιο πιθανό να είναι εξαρτημένες από άλλους όσον αφορά τη μετακίνηση απ ότι οι άντρες. Πολλές ηλικιωμένες γυναίκες δεν έχουν αποκτήσει ποτέ δίπλωμα αφού στηρίζονται στους συζύγους τους που οδηγούν. Στο μέλλον όμως οι ηλικιωμένες γυναίκες αναμένεται να είναι πιο έμπειρες οδηγοί και να μην επηρεάζονται τόσο πολύ από αυτή την κατάσταση xxvii. Εάν ο ασθενής με άνοια δεν μπορεί τελικά να οδηγήσει, οι εξαρτημένοι περιθάλποντες θα πρέπει να αντιμετωπίσουν αλλαγές στη ζωή τους π.χ. μπορεί να αλλάξουν μέρος κατοικίας και να αλλάξουν παρόχους φροντίδας
υγείας. Οι εξαρτημένοι περιθάλποντες είναι επίσης ενήμεροι ότι εξαρτώνται από τον νοητικά εξασθενημένο ασθενή για να τους παρέχει μετακίνηση π.χ. στην εκκλησία, στα ΚΑΠΗ και να επισκεφθούν φίλους και συγγενείς. Ωστόσο, αυτή η συμμετοχή στις δραστηριότητες βοηθά στην κοινωνικοποίηση τους και μειώνει το φορτίο των περιθαλπόντων. Χάνοντας αυτές τις ευκαιρίες αυξάνεται το άγχος και στους περιθάλποντες 23. Συνοψίζοντας, είναι πολύ σημαντικό για τον ειδικό να ξεκινήσει τη συζήτηση για την οδήγηση πολύ νωρίς κατά τη διάγνωση και να επαναφέρει το θέμα σε κάθε επίσκεψη. Προληπτική εξέταση, εκπαίδευση και διαχείριση της κατάστασης μπορεί να διευκολύνουν μια σταδιακή απόσυρση από την οδήγηση παρά μια απότομη παύση. Έτσι, οι συζητήσεις για την οδήγηση επιτρέπουν στους ασθενείς και τους περιθάλποντες να εξερευνήσουν διαθέσιμες εναλλακτικές λύσεις μεταφοράς και να κάνουν τις επιλογές τους με σύνεση 23. Βιβλιογραφία i Glasgow, N. (2000). Older Americans patterns of driving and using other transportation. Rural America, 15(3), 26 31. ii Adler, G., Rottunda, S., Dysken, M., (2005). The older driver with dementia: An updated literature review. Journal of Safety Research, 36, 399-407. iii Lyman, J., McGwin, G., Sims, R. (2001). Factors related to driving difficulty and habits in older drivers. Accid Anal Prev, 33, 413 21. iv Foley, D.J., Heimovitz, H.D., Guralnik. J., Brock, D.B. (2002). Driving life expectancy of persons aged 70 years and older in the United States. Am J Public Health,92, 1284 9. v Johansson, K., Lundberg, C. (1997). The 1994 international consensus conference on dementia and driving: A brief report. Alzheimer Disease and Associated Disorders, 11(S1), 62 69. vi O Neill, D., Dobbs, B.M. (2004). Age-related disease, mobility, and driving. Transportation in an aging society. Transportation Research Board, 56 66. vii Talbot, A., Bruce, I., Cunningham, C.J., et al. (2005). Driving cessation in patients attending a memory clinic. Age Ageing, 34(4), 363 8. viii Anderson, S.W., Tranel, D. (1989). Awareness of disease states following cerebral infarction, dementia, and head trauma: standardized assessment. Clin Neuropsychol, 3, 327 339. ix Starkstein, S.E., Mizrahi, R., Jorge, R., Robert, R. (2006). A diagnostic formulation for anosognosia in Alzheimer s disease. J Neurol Neurosurg Psychiatry, 77, 719 725. x Souchay, C. (2007). Metamemory in Alzheimer s disease. Cortex, 43, 987 1003.
xi Byszewski, A., Campus, C., Molnar, F. (1996). Driving and dementia: How I Tell My Patients They Need to Stop Driving? Dementia Newsletter for Psysicians, Vol. 5 No 2. xii Adler, G., Rottunda, S., Dysken, M. (1996). The driver with dementia: A review of the literature. The American Journal of Geriatric Psychiatry,4(2), 110 120. xiii Dobbs, A. R. (1997). Evaluating the driving competence of dementiapatients. Alzheimer Disease and Associated Disorders, 11(S1), 8 12. xiv Friedland, R. P., Koss, E., Kumar, A., Gaine, S., Metzler, D., Haxby, J. V., et al. (1988). Motor vehicle crashed in dementia of the Alzheimer type. Annals of Neurology, 24, 782 786. xv Lucas-Blaustein, M. J., Filipp, L., Dungan, C., Tune, L. (1988). Driving in patients with dementia. JAGS, 36, 1087 1091. xvi Fox, G. K., Bowden, S. C., Bashford, G. M., & Smith, D. S. (1997). Alzheimer s disease and driving: Prediction and assessment of driving performance. JAGS, 45, 949 953. xvii Wang, C.C., Kosinski, C.J., Schwartzberg, J.G., Shanklin, A.V.(2003). Physicians guide to assessing and counseling older drivers. National Highway Traffic Safety Administration. xviii Duchek, J.M., Carr, D.B., Hunt, L., Roe, C.M., Xiong, C., Shah, K., et al. (2003). Longitudinal driving performance in early-stage dementia of the Alzheimer type. J Am Geriatr Soc,51(10),1342 7. xix Breen, D.A., Breen, D.P., Moore, J.W., Breen, P.A., O Neill, D. (2007). Driving and dementia. BMJ,334(7608),1365 9. xx Perkinson, M.A., Berg-Weger, M.L., Carr, D.B., Meuser, T.M., Palmer, J.L., Buckles, V.D., et al. (2005). Driving and dementia of the Alzheimer type: beliefs and cessation strategies among stakeholders. Gerontologist,45(5),676 85. xxi O Neil, D. (2010). Deciding on driving cessation and transport planning in older drivers with dementia. European Geriatric Medicine, 1, 22-25. xxii Croston, J., Meuser, T.M., Berg-Weger, M., Grant, E.A., Carr, D.B. (2009). Driving Retirement in Older Adults with Dementia. Top Geriatr Rehabil,25(2),154 162. xxiii Adler, G., Rottunda, S., Rasmussen, K., Kuskowski, M. (2000). Caregivers Dependent upon Drivers with Dementia. Journal of Geropsychology, Vol. 6, No. 1. xxiv Persson, D. (1993). The elderly driver: Deciding when to stop. Gerontologist, 33, 88-91
xxv Carr D., Schmader K., Bergman C., Simon T.C., Jackson T.W., Haviland S., O Braien J., (1991). A multidisciplinary approach in evaluation of demented drivers referred to geriatric centers. J.Am.Geriat. Soc. 39,1132-1136. xxvi Freund, K., (1998). Build it and They Will Come: ITN Seeks Sustainable Senior Transit Service with Car-Like Convenience Community Transportation Magazine, 12 14. xxvii Rosenbloom, Sandra., (1988). The mobility needs of the elderly. Transportation in an Aging Society, Vol. 2. Technical Papers. Transportation Research Board, Washington, DC