ΑΡΙΣΤΟΤΕΛΕΙΟ ΠΑΝΕΠΙΣΤΗΜΙΟ ΘΕΣΣΑΛΟΝΙΚΗΣ ΦΙΛΟΣΟΦΙΚΗ ΣΧΟΛΗ ΤΜΗΜΑ ΙΣΤΟΡΙΑΣ ΚΑΙ ΑΡΧΑΙΟΛΟΓΙΑΣ ΤΟΜΕΑΣ ΑΡΧΑΙΟΛΟΓΙΑΣ. Βουβουλής Αλέξανδρος

ΑΡΙΣΤΟΤΕΛΕΙΟ ΠΑΝΕΠΙΣΤΗΜΙΟ ΘΕΣΣΑΛΟΝΙΚΗΣ ΦΙΛΟΣΟΦΙΚΗ ΣΧΟΛΗ ΤΜΗΜΑ ΙΣΤΟΡΙΑΣ ΚΑΙ ΑΡΧΑΙΟΛΟΓΙΑΣ ΤΟΜΕΑΣ ΑΡΧΑΙΟΛΟΓΙΑΣ Βουβουλής Αλέξανδρος «Ο Απόλλων στον μακεδονικό χώρο» Θεσσαλονίκη 2007

ΑΡΙΣΤΟΤΕΛΕΙΟ ΠΑΝΕΠΙΣΤΗΜΙΟ ΘΕΣΣΑΛΟΝΙΚΗΣ ΦΙΛΟΣΟΦΙΚΗ ΣΧΟΛΗ ΤΜΗΜΑ ΙΣΤΟΡΙΑΣ ΚΑΙ ΑΡΧΑΙΟΛΟΓΙΑΣ ΤΟΜΕΑΣ ΑΡΧΑΙΟΛΟΓΙΑΣ ΔΙΠΛΩΜΑΤΙΚΗ ΕΡΓΑΣΙΑ ΤΟΥ ΜΕΤΑΠΤΥΧΙΑΚΟΥ ΦΟΙΤΗΤΗ ΒΟΥΒΟΥΛΗ ΑΛΕΞΑΝΔΡΟΥ Επιβλέπων καθηγητής : Ι. Μ. ΑΚΑΜΑΤΗΣ Ημερομηνία έγκρισης : 19.01.2007 Η έγκριση της Μεταπτυχιακής Εργασίας από το Τμήμα Ιστορίας - Αρχαιολογίας του Α. Π. Θ. δεν υποδηλώνει αναγκαστικά ότι αποδέχεται το Τμήμα τις γνώμες του συγγραφέα. ΘΕΣΣΑΛΟΝΙΚΗ 2007

Στους γονείς και στην αδελφή μου «

I ΠΕΡΙΕΧΟΜΕΝΑ ΠΕΡΙΕΧΟΜΕΝΑ... I ΣΥΝΤΟΜΟΓΡΑΦΙΕΣ - ΒΙΒΛΙΟΓΡΑΦΙΑ... i 1. ΕΙΣΑΓΩΓΗ... 1 2. ΓΡΑΠΤΕΣ ΠΗΓΕΣ... 5 2.1. ΠΑΡΑΘΕΣΗ ΓΡΑΠΤΩΝ ΠΗΓΩΝ... 5 2.2. ΣΧΟΛΙΑΣΜΟΣ ΓΡΑΠΤΩΝ ΠΗΓΩΝ... 9 3. ΙΕΡΑ... 13 3.1.Αμφίπολη... 13 3.2. Απολλωνία... 14 3.3. Βάλλα... 14 3.4. Βεργίνα... 14 3.5. Βέροια... 14 3.6. Δίον... 15 3.7. Ιχναί... 15 3.8. Καλίνδοια... 16 3.9. Κύρρος... 16 3.10. Μαυροπηγή Κοζάνης... 17 3.11. Νέα Ρόδα Χαλκιδικής... 17 3.12. Ξηρολίμνη Κοζάνης... 22 3.13. Όλυνθος... 23 3.14. Πέλλα... 24 3.15 Πύδνα... 24 3.16. Ριζώματα... 24 3.17. Φίλιπποι... 25 4. ΚΑΤΑΛΟΓΟΣ ΚΙΝΗΤΩΝ ΕΥΡΗΜΑΤΩΝ... 26 4.1. ΝΟΜΙΣΜΑΤΑ... 26 4.1.1. Νομίσματα Ακάνθου (αρ. κατ. 1)... 26 4.1.2. Νομίσματα Αμφιπόλεως (αρ. κατ. 2 8)... 26 4.1.3. Νομίσματα Απολλωνίας (αρ. κατ. 9 10)... 28 4.1.4. Νομίσματα Αφύτου (αρ. κατ. 11 12)... 28 4.1.5. Νομίσματα Βοττικής (αρ. κατ. 13 14)... 29 4.1.6. Νομίσματα Ολύνθου Κοινού Χαλκιδέων (αρ. κατ. 15 22)... 29 4.1.7. Νομίσματα Ορθαγορίας (αρ. κατ. 23)... 31 4.1.8. Νομίσματα Τορώνης (αρ. κατ. 24 25)... 31 4.1.9. Νομίσματα Φιλίππου Β (359 336 π.χ.) (αρ. κατ. 26 29)... 32 4.1.10. Νομίσματα Αλεξάνδρου Γ (336 323 π.χ.) (αρ. κατ. 30)... 33 4.1.11. Νομίσματα Φιλίππου Γ (323 316 π.χ.) (αρ. κατ. 31)... 33 4.1.12. Νομίσματα Κασσάνδρου (311 297 π.χ.) (αρ. κατ. 32 33)... 34 4.1.13. Νομίσματα Αντιγόνου Γονατά (277 239 π.χ.) (αρ. κατ. 34)... 34 4.1.14. Νομίσματα βασιλέως Δέρδα ΙΙ Ε λιμιώτιδος (α μισό 4 ου αι. π. Χ.) (αρ. κατ. 35 36)... 35 4.1.15. Νομίσματα αυτονόμων κοπών μακεδονικών πόλεων (187 168 π.χ.) (αρ. κατ. 37 42)... 35 4.1.15.1. Αυτόνομες κοπές Πέλλας (187 168 π.χ.) (αρ. κατ. 37 39)... 35 4.1.15.2. Αυτόνομες κοπές χωρίς ονόματα βασιλέων (185 168 π.χ.) (αρ. κατ. 40 41)... 36 4.1.15.3. Αυτόνομη κοπή Απολλωνίας (;) (μετά το 187 π. Χ.) (αρ. κατ. 42)... 36

4.2. ΑΓΑΛΜΑΤΑ ΑΓΑΛΜΑΤΙΔΙΑ... 38 4.3. ΠΗΛΙΝΑ ΕΙΔΩΛΙΑ... 41 4.4. ΑΝΑΓΛΥΦΑ... 44 4.5. ΑΝΤΙΚΕΙΜΕΝΑ ΜΙΚΡΟΤΕΧΝΙΑΣ... 51 4.6. ΕΠΙΓΡΑΦΕΣ... 56 5. ΤΥΠΟΛΟΓΙΚΕΣ ΚΑΙ ΕΡΜΗΝΕΥΤΙΚΕΣ ΠΑΡΑΤΗΡΗΣΕΙΣ... 67 5.1. ΝΟΜΙΣΜΑΤΑ... 67 5.1.1. Νομίσματα Αμφιπόλεως... 67 5.1.2. Νομίσματα αποικιών... 68 5.1.3. Νομίσματα του Κοινού των Χαλκιδέων... 69 5.1.4. Νομίσματα του Φιλίππου Β... 70 5.1.5. Νομίσματα Αλεξάνδρου Γ... 73 5.1.6. Νομίσματα Φιλίππου Γ... 74 5.1.7. Νομίσματα Κασσάνδρου... 75 5.1.8. Νομίσματα Αντιγόνου Γονατά... 75 5.1.9 Νομίσματα βασιλέως Δέρδα της Ελιμιώτιδος... 76 5.1.10. Νομίσματα αυτονόμων κοπών... 77 5.1.11. Νομίσματα βασιλέων Παιονίας... 80 5.1.12. Νομισματικοί τύποι Μακεδόνων βασιλέων που είναι πιθανό να αποδίδουν την μορφή του Απόλλωνος... 82 5.1.13 Συμπεράσματα... 83 5.2. ΑΓΑΛΜΑΤΑ ΑΓΑΛΜΑΤΙΔΙΑ... 85 5.2.1. Τύπος Α. Απόλλων Κιθαρωδός (αρ. κατ. 43 44)... 86 5.2.2. Τύπος Β. Απόλλων με τόξο (αρ. κατ. 45)... 88 5.2.3. Συμπεράσματα... 91 5.3. ΠΗΛΙΝΑ ΕΙΔΩΛΙΑ... 93 5.3.1. Τύπος α Απόλλων Κιθαρωδός (αρ. κατ. 47 48)... 93 5.3.2. Τύπος α1 Απόλλων παίζει κιθάρα (αρ. κατ. 47)... 94 5.3.3. Τύπος α2 Απόλλων κρατά κιθάρα και φιάλη (αρ. κατ. 48)... 95 5.3.4. Τύπος β Απόλλων με λύρα (αρ. κατ. 49)... 96 5.3.5. Συμπεράσματα... 99 5.4. ΑΝΑΓΛΥΦΑ...100 5.4.1. Τύπος Α1. Απόλλων Κιθαρωδός (αρ. κατ. 50 51, 56 58)...100 5.4.2. Τύπος Α2. Απόλλων και Αρτέμιδα (αρ. κατ. 52 53, 55)...102 5.4.3. Τύπος Α3. Απόλλων και αναθέτης (αρ. κατ. 54)...103 5.5. ΑΝΤΙΚΕΙΜΕΝΑ ΜΙΚΡΟΤΕΧΝΙΑΣ...106 5.6. ΕΠΙΓΡΑΦΕΣ...116 6. ΣΥΜΠΕΡΑΣΜΑΤΑ...128 ΠΑΡΑΡΤΗΜΑ...133 1. Νομίσματα βασιλέων της Παιονίας (356 315 π.χ....133 1.1. Νομίσματα βασιλέως Λυκκείου (356 335 π.χ.)...133 1.2. Νομίσματα βασιλέως Πατράου (335 315 π.χ.)...133 ΚΑΤΑΛΟΓΟΣ ΕΙΚΟΝΩΝ...135 II

i ΣΥΝΤΟΜΟΓΡΑΦΙΕΣ - ΒΙΒΛΙΟΓΡΑΦΙΑ ΑΑΑ Αρχαιολογικά Ανάλεκτα εξ Αθηνών ΑΔ Αδάμ Βελένη, Π., Αρχαιολογικό Δελτίον «Αρχαιολογικά Αραβησσού Mutatio scurio», Μνείας Χάριν. Τόμος στην μνήμη Μαίρης Σιγανίδου, Θεσσαλονίκη 1998, 1 16. ΑΕ Αρχαιολογική Εφημερίς ΑΕΜΘ Το Αρχαιολογικό Έργο στη Μακεδονία και Θράκη Ακαμάτης 1993 Ακαμάτης, Ι. Μ., Πήλινες μήτρες αγγείων από την Πέλλα. Συμβολή στη μελέτη της ελληνιστικής κεραμικής, Αθήνα 1993. Αλλαμανή, Β. «Νομός Ημαθίας», ΑΔ 35 (1980), Αθήνα 1988, 399 Τζαναβάρη Κ., 410. Αλλαμανή Σουρή 1990 Αλλαμανή Σουρή, Β., «Απόλλωνι, Ασκληπιώι, Υγιείαι», ΑΔ 39 (1984), Μέρος Α, Μελέτες, Αθήνα 1990, 205 231. Ανδρόνικος, Μ., Αρχαίαι επιγραφαί Βεροίας, Θεσσαλονίκη 1950. Ανδρόνικος, Μ. Το ανάκτορο της Βεργίνας, Αθήνα 1961. Μακαρόνας, Χ. Μουτσόπουλος, Ν. Μπακαλάκης, Γ., Ανδρόνικος 1984 Ανδρόνικος, Μ., Βεργίνα. Οι βασιλικοί τάφοι και οι άλλες αρχαιότητες, Αθήνα 1984. Ανδρόνικος, Μ., Δρούγου, «Βεργίνα», Το Έργον της Αρχαιολογικής Εταιρείας 1991, Στ., Σαατσόγλου Αθήνα 1992, 62 70. Παλιαδέλη, Χρ., Φάκλαρης, Π., Κοτταρίδου, Αγγ., Αρβανιτόπουλος, Α., «Ανασκαφαί και έρευναι εν Αργολίδι και Θεσσαλία. (Προσθήκαι)», ΠΑΕ 1920, Αθήνα 1920, 17 28. Βαβρίτσας, Α., «Επιγραφή εξ Αραβησσού Πέλλης», Αρχαία Μακεδονία

ii Βοκοτοπούλου 1986 Βοκοτοπούλου 1989α Βοκοτοπούλου 1989β Βοκοτοπούλου 1990 Βοκοτοπούλου 1995 Βοκοτοπούλου Τσιγαρίδα 1998α Βοκοτοπούλου Τσιγαρίδα 1998β Βουτυράς 1993 Γουναροπούλου Χατζόπουλος 1998 Δεληβοριάς, Α., Δεσπίνης, Γ., Δεσπίνης κ.α. 1997 ΙΙ, (1973), Θεσσαλονίκη 1977, 7 11. Βοκοτοπούλου, Ι., «Η επιγραφή των Κ αλινδοίων», Αρχαία Μακεδονία, IV (1983), Θεσσαλονίκη 1986, 87 114. Βοκοτοπούλου Ι., «ΙΣΤ Εφορεία Προϊστορικών και Κλασικών Αρχαιοτήτων», ΑΔ 37(1982), Χρονικά, Β 2, Αθήνα 1989, 279 286. Βοκοτοπούλου Ι., «ΙΣΤ Εφορεία Προϊστορικών και Κλασικών Αρχαιοτήτων», ΑΔ 38(1983), Χρονικά, Β 2, Αθήνα 1989, 265 280. Βοκοτοπούλου, Ι., «Νέα τοπογραφικά στοιχεία για την χώρα των Χαλκιδέων», Μνήμη Δ. Λαζαρίδη. Πόλ ις και χώρα στην αρχαία Μακεδονία και Θράκη, Θεσσαλονίκη 1990, 109 144, 125. Βοκοτοπούλου, Ι., «Νέα Ρόδα», ΑΔ 45 (1990), Χρονικά, Β 2, Αθήνα 1995, 321. Βοκοτοπούλου, Ι. Τσιγαρίδα, Ε. Μπ., «Νέα Ρόδα», ΑΔ 48 (1993),Χρονικά, Β 2, Αθήνα 1998, 350. Βοκοτοπούλου, Ι. Τσιγαρίδα, Μπ. Ε., «Ανασκαφική έρευνα στην Ουρανίδων Πόλιν», ΑΕΜΘ 8 (1994), Θεσσαλονίκη 1998, 289 294. Βουτυράς, Εμ., «Η λατρεία του Ασκληπιού στην αρχαία Μακεδονία», Αρχαία Μακεδονία V, τόμος 1, Θεσσαλονίκη 1993, 251 265. Γουναροπούλου Λ. Χατζόπουλος Μ. Β., Επιγραφές Κάτω Μακεδονίας. Τεύχος Α. Επιγραφές Βέροιας, Αθήνα 1998. Zum Motiiv des Triumphierenden Perseus, Antike Kunst 12 (1969), 22 24. «Λίθινα από τη Μακεδονία στην Αθήνα», ΑΔ 51 52 (1996 1997), Μελέτες, Α, Αθήνα 2000, 119 124. Κατάλογος Γλυπτών του Αρχαιολογικού Μουσείου Θεσσαλονίκης Ι, επιμ. Γ. Δεσπίνης Θ. Στεφανίδου

iii Τιβερίου Εμμ. Βουτυράς, Θεσσαλονίκη 19 97. Δεσπίνης κ.α. 2003 Κατάλογος Γλυπτών του Αρχαιολογικού Μουσείου Θεσσαλονίκης ΙΙ, επιμ. Γ. Δεσπίνης Θ. Στεφανίδου Τιβερίου Εμμ. Βουτυράς, Θεσσαλονίκη 2003. Δήμιτσας, Γ., Η Μακεδονία εν λίθοις φθεγγομένοις και μνημείοις σωζομένοις, Τόμος 1, Θεσσαλονίκη 1988. Δρούγου, Στ. Ελληνιστικοί λαξευτοί τάφοι Βέροιας, Αθήνα 1980. Τουράτσογλου, Γ., Δρούγου, Στ., Πόλεμος και ειρήνη στην αρχαία Αθήνα. Η υδρία της Πέλλας, Αθήνα 2004. Κανατσούλης, Δ., «Η μακεδονική πόλις από της εμφανίσεώς της μέχρ ι των χρόνων του Μεγάλου Κωνσταντίνου», Μακεδονικά 5 (1961 1963),Θεσσαλονίκη 1963, 15 101. Καραμήτρου 1986 Καραμήτρου Μεντεσίδη, Γ., «Δύο ενεπίγραφες στήλες από τον νομό Κοζάνης», ΑΕ 1986, 147 153. Καραμήτρου «Νομός Κοζάνης», ΑΔ 39 (1984), Χρονικά, Β, Αθήνα Μεντεσίδη, Γ., 1989, 265 267. Καραμήτρου Ζιώτα Ζιώτα, Χρ., Καραμήτρου Μεντεσίδη, Γ., «Αρχαιότητες 1991 της επαρχίας Εορδαίας Νομού Κοζάνης», ΑΕΜΘ 2 (1988), Θεσσαλονίκη 1991, 27 33. Καραμήτρου Κοζάνη, Πόλη Ελιμιώτιδος. Αρχαιολογικός οδηγός, Μεντεσίδη, Γ., Θεσσαλονίκη 1993. Καραμήτρου 2001α Καραμήτρου Μεντεσίδη, Γ., «Νομός Κοζάνης 1999 : ανασκαφές εν οδοίς και παροδίως», ΑΕΜΘ 13 (1999), Θεσσαλονίκη 2001, 337 368. Καραμήτρου 2001β Καραμήτρου Μεντεσίδη, Γ., «Νομός Κοζάνης : Καραμήτρου νεώτερα επιγραφικά ευρήματα», Α Πανελλήνιο Συνέδριο Επιγραφικής. Στην μνήμη Δ. Κανατσούλη (1999), Θεσσαλονίκη 2001. «Νομός Κοζάνης», ΑΔ 53 (1998), Χρονικά, Β 2, Αθήνα Μεντεσίδη, Γ., 2004, 666 673. Κοτζιάς 1956 Κοτζιάς, Ν. Χ., «Ο παρά το αεροδρόμιον της Θεσσαλονίκης (Σέδες) Γ τάφος», ΑΕ (1937), Μέρος

iv τρίτον, Αθήνα 1956, 866 895. Κοτταρίδη, Α. «Αρχαιολογικές έρευνες στα ημαθιώτικα Πιέρια», Μπρεκουλάκη, Χ., Κουμανούδης, Στ., ΑΕΜΘ 11(1997), Θεσσαλονίκη 1999, 109 114. Λεξικόν Λατινοελληνικόν,μετά συνωνύμων και αντιθέτων της λατινικής, Αθήνα 1995. Κουρουνιώτης, Κ., «Εκ του ιερού της Αμαρυσίας Αρτέμιδος», ΑΕ (1900), Αθήνα 1900, 5 26. Κουρουνιώτης, Κ., «Ερετρικαί επιγραφαί», ΑΕ(1911), Αθήνα 1911, 1 38. Λαζαρίδης 1963 Λαζαρίδης, Δ., «Αρχαιότητες και μνημεία ανατολ. Μακεδονίας», ΑΔ 17 (1961 1962), Χρονικά, Β 2, Αθήνα 1963, 233 248. Λαζαρίδης, Δ. Ι., Νεάπολις, Χριστούπολις, Καβάλα. Οδηγός Μουσείου Καβάλας, Αθήνα 1969. Λαζαρίδης, Δ. Ο Τύμβος της Νικήσιανης, Αθήνα 1992. Ρωμιοπούλου, Κ. Τουράτσογλου, Γ., Λιάμπη 1998 Λιάμπη, Κ., The Coinage of King Derdas and the History of the Elimiote Dynadty, Coins of Macedonia and Rome. Essays in honour of Charles Hersh, (A. Burnett, U. Wartenberg, R. Witschonke), Λονδίνο 1998, 5 11. Λιλιμπάκη Ακαμάτη, «Ένα νέο ψηφιδωτό δάπεδο της Πέλλας», Αμητός. Μ., Τιμητικός τόμος για τον καθηγητή Μανόλη Ανδρόνικο. Μέρος πρώτο, Θεσσαλονίκη 1987, 455 472. Λιλιμπάκη Ακαμάτη, Λαξευτοί θαλαμωτοί τάφοι της Πέλλας, Αθήνα 1994. Μ., Λιλιμπάκη Ακαμάτη Μ., «Θησαυρός από την περιοχή του καναλιού της Πέλλας», Μύρτος. Μνήμη Ιουλίας Βοκοτοπούλου, Θεσσαλονίκη 2000, 377 392. Λουκοπούλου - Λουκοπούλου, Λ. Δ. Χατζόπουλος, Μ. Β. (επιμ.), Χατζόπουλος 1992 Μακαρόνας, Χ. Ι., Φίλιππος Βασιλεύς Μακεδόνων, Αθήνα 1992. «Χρονικά αρχαιολογικά», Μακεδονικά 2 (1941 1952), Θεσσαλονίκη 1953, 590 678.

v Μισαηλίδου «Από το νεκροταφείο της αρχαίας Μίεζας», ΑΕΜΘ 4 Δεσποτίδου, B., (1990), Θεσσαλονίκη 1993, 127 141. Μπακαλάκης, Γ., «Το λατομείο της αρχαίας Κύρρου(;)», Αρχαία Μακεδονία Ι (1968), Θεσσαλονίκη 1970, 172 183. Μπέσιος 1989 Μπέσιος, Μ. Παντερμαλή, Ευ., «Νομός Πιερίας», ΑΔ 39 (1984), Χρονικά, Β, Αθήνα 1989, 218 222. Μπέσιος 1993 Μπέσιος, Μ., «Μαρτυρίες Πύδνας. Το ψήφισμα του Απόλλωνος Δεκαδρύου», Αρχαία Μακεδονία V, τόμος 2, Θεσσαλονίκη 1993, 1111 1121. Οικονομίδου 1996 Οικονομίδου, Μ., Αρχαία Νομίσματα, Αθήνα 1996. Παλαγγιά 1980 Palagia, O., Euphranor, Leiden 1980. Παλιαδέλη Σαατσόγλου, Χρ.,, Αμητός, Τιμητικός τόμος για τον καθηγητή Μανόλη Ανδρόνικο. Μέρος δεύτερο, Θεσσαλονίκη 1987, 733 745. Παλιαδέλη Σαατσόγλου, Χρ., «Βεργίνα 1991. Ανασκαφή στο ιερό της Εύκλειας», ΑΕΜΘ 5 (1991), Θεσσαλονίκη 1994, 9 21. Παλιαδέλη 1998 Saatsoglou Paliadeli, Chr., Aegae. A Reconsideration, AM 111 (1996), Βερολίνο 1998, 225 236. Παλιαδέλη 2000 Σαατσόγλου Παλιαδέλη, Χρ., «Αναθηματικό ανάγλυφο ελληνιστικών χρόνων από την Βεργίνα», Μύρτος. Μελέτες στη μνήμη της Ιουλίας Βοκοτοπούλου, (επιμ. Π. Αδάμ Βελένη), Θεσσαλονίκη 2000, 441 451. Παντερμαλής, Δ., «Δίον 1997. Ο επιστάτης, οι πελειγάνες και οι λοιποί πολίτες», ΑΕΜΘ 11(1997), Θεσσαλονίκη 1999, 233 240. Παπακωνσταντίνου Πέλλα Ι. Ιστορική Επισκόπησις και Μαρτυρίαι, Αθήνα Διαμαντούρου, Δ., 1970. Παπαχατζής 1996 Παπαχατζής, Ν., Η θρησκεία στην αρχαία Ελλάδα, Αθήνα 1996. Πασχίδης 1995 1996 Πασχίδης Π., «Ποσειδώνες και Αντίγονοι. Παρατηρήσεις στην νομισματική μαρτυρία για την ναυτική δύναμη του Αντίγονου Γονατά και του

vi Αντιγόνου Δώσωνα», Αρχαιογνωσία 9 (1995 1996), 235 257. Πετράκος 1968 Πετράκος Β., Ο Ωρωπός και το Ιερόν του Αμφιαράου, Αθήνα 1968. Πέτσας, Φ. Μ., «Αρχαιότητες και μνημεία δυτ. Μακεδονίας», ΑΔ 19 (1964), Χρονικά, Β 3, Αθήνα 1967, 350 366. Πέτσας Φ., «Αρχαιότητες και μνημεία κεντρικής Μακεδονίας», ΑΔ 24 (1969), Χρονικά, Β 2, Αθήνα 1970, 291 312. Πέτσας, Φ. Μ., «Χρονικά Αρχαιολογικά 1968 1970», Μακεδονικά 14 (1974), Θεσσαλονίκη 1974, 212 381. Πέτσας Φ., «Χρονικά Αρχαιολογικά 1968 1970», Μακεδονικά 15 (1975), Θεσσαλονίκη 1975, 171 355. Πέτσας, Φ. Μ., Pella. Alexander the Great s Capital, Θεσσαλονίκη 1978. Πέτσας, Φ. Μ. Inscriptions du Sanctuaire de la Mere des Dieux Χατζόπουλος, Μ. Β. Autochtone de Leukopetra (Macedoine), Μελετήματα 28, Γουναροπούλου, Λ. Αθήνα 2000. Πασχίδης, Π., Πλάντζος 1995 Πλάντζος, Δ., «Η σημασία και η χρήση των σφραγίδων κατά την κλασική αρχαιότητα», Αρχαιογνωσία 8 (1993 1994), Αθήνα 1995, 211 230. Πούλιος 1988 Πούλιος Β., «Τα νομίσματα της Μακεδονίας από τον 6 ο αι. π.χ. έως το 148 π.χ.», Αρχαία Μακεδονία, Αθήνα 1988, 53 60. Ρωμαίος 1951 Σβορώνος, Ι. Ν., Σβορώνος, Ι. Ν., Ρωμαίος, Κ. Α., Ο μακεδονικός τάφος της Βεργίνας, Αθήνα 1951. Το εν Αθήναις Αρχαιολογικόν Μουσείον, Τόμος Α, Αθήνα 1909. Το εν Αθήναις Εθνικόν Μουσείον, Τόμος Β, Αθήνα 1911. Σιγανίδου, Μ., «Ανασκαφή τάφων εν Βεροία», ΑΔ 18 (1963), Χρονικά, Β 2, Αθήνα 1965, 232 234. Σιγανίδου 1989 Σιγανίδου, Μ., ΑΔ 37 (1982), Χρονικά, Β 2,Αθήνα 1989. Σιγανίδου Καραμανώλη, «Ανασκαφή τάφων εν Βεροία», ΑΔ 18 (1963), Χρονικά,

vii Μ., Β 2, Αθήνα 1965, 232 234. Σισμανίδης 1990 Σισμανίδης, Κ., «Έρευνες στην Κασσάνδρεια και στα Στάγειρα», ΑΕΜΘ 4 (1990), Θεσσαλονίκη 1993, 371 383. Τατάκη, Α., Ancient Beroea. Prosopography and Society, Αθήνα 1988. Τατάκη, Α., New Elements for the Society of Beroea, Αρχαία Μακεδονία VI, τόμος 2, Θεσσαλονίκη 1999, 1115 1125. Τζαναβάρη, Κ., «Χρυσό διάδημα από την Λητή», Μνήμη Μανόλη Ανδρόνικου, Θεσσαλονίκη 1997, 349 361. Τουράτσογλου Γ., «Περισυλλογή αρχαίων», ΑΔ 24 (1969), Χρονικά, Β 2, Αθήνα 1970, 325 326. Τουράτσογλου, Ι., The Coinage of the Roman World in the Late Republic, Proceedings of a Colloquium Held at the British Museum in September 1985, B. A. R. International Series 326, (Burnett, A. M. Crawford, M. H. επιμ.), Οξφόρδη 1987, 53 72. Τσάκος 1997 Τσάκος, Κ., «Η εξαργύρωση του θρησκευτικού συναισθήματος», Οβολός 2, Αθήνα 1997, 33 59. Τσιγαρίδα 1997 Τσιγαρίδα, Ε. Μπ., «Ανασκαφική έρευνα στην περιοχή της αρχαίας Σάνης Ουρανούπολης 1990 1996», ΑΕΜΘ 10 Α (1996), Θεσσαλονίκη 1997, 333 346. Τσιγαρίδα 1998α Τσιγαρίδα, Ε. Μπ., «Ανασκαφική έρευνα στην Ουρανίδων Πόλιν», ΑΑΑ XXIII XXVIII (1990 1995), Αθήνα 1998, 47 55. Τσιγαρίδα 1998β Τσιγαρίδα, Μπ., «Πρώτες ανασκαφικές μαρτυρίες για την αρχαία Σάνη», Άνδρος και Χαλκιδική. Πρακτικά Συμποσίου. Άνδρος 23 Αυγούστου 1997, (επιμ. Μπάλκας, Ν. Αυγ.), Ανδριακά Χρονικά 29 (1998), Άνδρος 1998, 79 92 Τσιγαρίδα 1999 Τσιγαρίδα, Ε. Μπ., «Στοιχεία για την λατρεία του Ηλίου στην Ουρανίδων Πόλιν», Αρχαία Μακεδονία VI

viii (1996), τόμος 2, Θεσσαλονίκη 1999, 1235 1246. Τσιγαρίδα Ιγνατιάδου Τσιγαρίδα, Μπ., Ιγνατιάδου, Δ., Ο χρυσός των 2000 Τσιγαρίδα 2001 Μακεδόνων, Αθήνα 2000. Τσιγαρίδα, Ε., «Νέα Ρόδα», ΑΔ 51 (1996), Χρονικά, Β 2, Αθήνα 2001, 450 451. Φάκλαρης 1990 Φάκλαρης, Π., «Πήλινες μήτρες, σφραγίδες και ανάγλυφα αγγεία από την Βεργίνα», ΑΔ 38 (1983), Μέρος Α Μελέτες, Αθήνα 1990, 211 238. Φάκλαρης, Π., «Ο οχυρωματικός περίβολος και η ακρόπολη της Βεργίνας», Αρχαία Μακεδονία V, τόμος 1, Θεσσαλονίκη 1993, 391 403. Φάκλαρης 1994 Faklaris, P., Aegae : Determining the site of the old capital of the Macedonians, AJA 98 (1994), 609 616 Φάκλαρης, Π., «Βεργίνα. Ο οχυρωματικός περίβολος και η ακρόπολη», ΑΕΜΘ 10 Α (1996), Θεσσαλονίκη 1997, 69 78. Χατζόπουλος, Μ. Β., Une donation du roi Lysimaque, Μελετήματα 5, Αθήνα 1988. Χατζόπουλος Χατζόπουλος, Μ. Β. Λουκοπούλου, Λ. Δ.., Recherches Λουκοπούλου 1992 Χατζόπουλος, Μ. Β., sur les marches orientales des Temenides, (Anthemonte Kalindoia), 1ere Partie, Μελετήματα 11, Αθήνα 1992. Cultes et rites de passage en Macedoine, Μελετήματα 19, Αθήνα 1994. Χατζόπουλος, Μ. Β., Macedonian Institutions under the Kings, I, A Historical and Epigraphic Study, Μελετήματα 22, Αθήνα 1996. Χατζόπουλος 1996 Χατζόπουλος, Μ. Β., Macedonian Institutions under the Kings, II, Epigraphic Appendix, Μελετήματα 22, Αθήνα 1996. Χρυσοστόμου 1994 Χρυσοστόμου, Π., «Οι θεσσαλομακεδονικοί θεοί των καθαρών και η μακεδονική γιορτή Ξανδικά», Μακεδονικά 29 (1993 1994), Θεσσαλονίκη 1994, 175 208. Χρυσοστόμου 1997 Χρυσοστόμου, Α., «Σωστικές ανασκαφές κατά το 1993 στη Νέα Ζωή και την Έδεσσα», ΑΕΜΘ 7 (1993),

ix Χρυσοστόμου 1998 Θεσσαλονίκη 1997, 111-122. Χρυσοστόμου, Π., Η θεσσαλική θεά Εν(ν)οδ ία ή Φεραία Θεά, Αθήνα 1998. ABV Beazley, J. D., Attic Black figure Vase painters, Νέα Υόρκη 1978. AJA American Journal of Archaeology AM Mitteilungen des Deutschen Archäologischen Instituts, Athenische Abteilung. ARV 2 Beazley, J. D., Attic Red figure Vase painters, Second Edition, vol. I - II, Οξφόρδη 1963. Babelon, Ε., Traité des monnaies grecques et romaines, Premiére pertie, Théorie et doctrine, Tome I, Παρίσι 1901. Baege, W., De macedonum Sacris, Halle 1913. BCH Bulletin de Correspondance hellénique Beckel, G., Das Würzburger Doppelrelief, AM 83 (1968), Βερολίνο 1970, 235 241. Bernard, P., Aï Khanoum (Afghanistan) : Un témoin de l expansion grecque en Asie centrale, Διεθνές Συνέδριο Αλέξανδρος ο Μέγας : Από την Μακεδονία στην οικουμένη, Βέροια 27 31/5/1998, Βέροια 1999, 225 241. Boardman, J., Greek Gems and Finger Rings. Early Bronze Age to Late Classical, Λονδίνο 1970. Brocas Deflassieux, L., Αρχαία Βέροια. Μελέτη τοπογραφίας. Βέροια 1999. Bruneau Ph. Ducat, J., Bruneau, Ph. Ducat, J., Guide de Délos, Παρίσι 1964 BSA Annual of the British School at Athen Burkert 1993 Burkert, W., Αρχαία Ελληνική Θρησκεία. Αρχαϊκή και Κλασσική Εποχή, (μτφ. Ν. Π. Μπεζαντάκος Α. Αβαγιανού), εκδ. Καρδαμίτσα, Αθήνα 1993 Collart P., Philippes, ville de Macédoine. Depuis ses origines jusqu à la fin de l époque romaine, Παρίσι 1937. Cook, A. B., Zeus. A Study in Ancient Religion, Νέα Υόρκη 1965.

x Cormack 1942 Cormack J. M. R., Unpublished Inscriptions from Beroea, BSA 39 (1938 1939), Λονδίνο 1942, 94 98. Cormack 1973 Cormack, J. M., The Gymnasiarchal Law of Beroea, Αρχαία Μακεδονία ΙΙ (1973), Θεσσαλονίκη 1977, 139 150. Coupry Feyel 1936 Coupry, J. Feyel, M., Inscriptions de Philippes, BCH LX (1936), Παρίσι 1936, 37 58. CVA Altenburg, Bielefeld, E., Corpus Vasorum Antiquorum, Staatliches Lindenau Deutschland. Altenburg, Staatliches Lindenau Museum Museum, Band 1, Βερολίνο 1959. Daszewski, A., Corpus of Mosaics from Egypt I, Mainz am Rhein 1985. Daux, G., Chronique des fouilles et découvertes archéologiques en Grèce en 1961, BCH 86 (1962), Αθήνα 1962, 629 974. Davis, N., Greek Coins and Cities, Λονδίνο 1967. Farnell, L. R., The Cults of the Greek States, vol. III, Οξφόρδη 1907. Farnell 1907 Farnell, L. R., The Cults of the Greek States, vol. IV, Οξφόρδη 1907. Flashar, M., Apollon Kitharodos. Statuarische Typen des musischen Apollon, Βιέννη 1992. Franke 1972 Franke, P. R., «Η Μακεδονία και τα νομίσματά της», Νομισματικά Χρονικά 1 (1972), 22 35. Gaebler 1935 Gaebler, H., Die antiken Münzen Nord Griechenlands, Band III, Makedonia und Paionia, Βερολίνο 1935. Greenwalt, W., Macedonia s Kings and the Political Usefulness of the Medical Arts, Αρχαία Μακεδονία IV (1983), Θεσσαλονίκη 1986, 213 222. Grozdanova 1999 Bitrakova Grozdanova, V., Religion et Art dans l Antiquité en Macédoine, Σκόπια 1999. Head, B. V., A Catalogue of the Greek Coins in the British Museum. Macedonia, etc., Bologna 1978. Hellmann Fraisse 1979 Hellmann, M. Ch. Fraisse, Ph., Exploration Archéologique de Délos, faite par l École Française d

xi Athènes. Le monument aux hexagones et le portique des Naxiens. Fascicule XXXII, Παρίσι 1979. Hausmann, U., Griechische Weihreliefs, Βερολίνο 1960. Heuzey 1876 Heuzey, L. Daumet, H., Mission Archéologique de Macédoine, Παρίσι 1876. Jenkins 1990 Jenkins, G. K., Ancient Greek Coins, Λονδίνο 1990. Kalléris, J. N., Les anciens Macedoniens. Étude linguistique et historique. Tome II, première partie, Αθήνα 1988. Kerenyi, Κ., Η μυθολογία των Ελλήνων, (μτφ. Δ. Σταθόπουλου), Αθήνα 1984. Kraay, C. M. Himmer, Greek Coins, Λονδίνο 1966. M., Laks, A., Der Neue Pauly. Enzyklop ädie der Antike, 1, λ. Apollon, Στουτγκάρδη 1996, 863 869. Le Rider 1977 Le Rider, G., Le monnayage d argent et d or de Philippe II, Frappe en Macédoine de 359 a 294, Παρίσι 1977. Le Rider 1999 Le Rider, G., La date des premiers statères d or de Philippe II, Etudes d histoire monétaire et financière du monde grec. Ecrits 1958 1998. Tome II, ( επιμ. Ε. Παπαευθυμίου, F. De Callataÿ, F. Queyrel), Αθήνα 1999, 485 494. Liddell & Scott, Μέγα λεξικόν της ελληνικής γλώσσης, (επιμ. Αν. Κωνσταντινίδου), τόμος πρώτος, Αθήνα 1901. LIMC Lexicon Iconographicum Mythologiae Classicae LIMC II, Apollon Lambrinudakis, W. Bruneau, Ph. Palagia, O. Daumas, M. Kokkorou Alewras, G. Mathiopoulou Tornaritou, E. LIMC II, λ. Apollon, Zürich München 1986, 183 327. Londey, P., Philip II and the Delphic Amphiktyony, Ancient Macedonia an Australian Symposium, Papers of the Second International Congress of Macedonian Studies, (επιμ.p. J. Connor), Mediterranean Archaeology 7, (1994), Σίδνεϋ 1995, 25 34.

xii Marcadé, J., Notes sur trois sculptures archaiques récement reconstituées a Délos, BCH 74 (1950) 181 217. Marcadé, J., Au musée de Délos. Étude sur la sculpture hellénistique en ronde bosse découverte dans l ile, Παρίσι 1969. Marcadé, J., Apollon «Mitréphoros», BCH Suppl. IV (1977), Αθήνα 1977, 389 408. May, J. M. F., The Coinage of Damastion, Λονδίνο 1939. Milne, J. G., Greek Coinage, Οξφόρδη 1931. Morris, I., Ταφικά τελετουργικά έθιμα και κοινωνική δομή στην κλασική αρχαιότητα, (μτφ. Κ. Μαντέλη), Ηράκλειο 1997. Newell, E. T., The Coinage of Demetrius Poliorcetes, Λονδίνο 1927. Nilsson 1997 Nilsson, M. P., Ιστορία της αρχαίας ελληνικής θρησκείας, (μτφ. Αικ. Παπαθωμοπούλου), Αθήνα 1997. Perlman 1965 Perlman, S., The Coins of Philip II and Alexander the Great and their Pan Hellenic Propaganda, Numismatic Chronicle sev. series V (1965), 57 67. Petrova 1999 Petrova, E., Paeonia in the 2 nd and the 1 st millennia BC, Σκόπια 1999. Piccard, Ch., Trois bas reliefs «Éleuseniens», BCH 55 (1931), Παρίσι 1931, 11 42. Pinkwart, D., Das Relief des Archelaos von Priene und die Musen des Philiskos, Kallmünz 1965. Plassart, A., Fouilles de Délos. Exécutées aux Frais de M. le Duc de Loubat (1912 1913), BCH 40 (1916), Παρίσι 1918, 145 256. Price 1974 Price, M., Coins of the Macedonians, Λονδίνο 1974. Robert 1934 Robert, L., Sur un passage d Hermeias. Περί του Γρυνείου Απόλλωνος, Revue des Études Grecques XLVII (1934), Παρίσι 1934, 26 30. Robinson, D. M., Excavations at Olynthus, Part IV, The Terra cottas of Olynthus found in 1928, Λονδίνο 1931. Robinson 1933 Robinson, D. M., Excavations at Olynthus, Part VII, The Terra cottas of Olynthus found in 1931, Λονδίνο 1933.

xiii Robinson 1934 Robinson, D. M., Iscriptions from Olynthus, Transactions of the American Philological Association, vol. LXV (1934), 103 137. Robinson, D. M. Excavations of Olynthus, Part IX, The Chalcidic Mint Clement, P. A., and the Excavation Coins Found in 1928 1934, Βαλτιμόρη 1938. Robinson 1941 Robinson, D. M., Excavations at Olynthus. Part X. Metal and Minor Miscellaneous Finds, an Original Contribution to Greek Life, Βαλτιμόρη 1941. Robinson 1952 Robinson, D. M., Excavations at Olynthus, Part XIV, Terracottas, Lamps and coins found in 1934 and 1938, Λονδίνο 1952. Robinson, E. S. G., A Catalogue of the Greek Coins in the British Museum. Catalogue of the Greek Coins of Cyrenaica, Bologna 1975. Roccos, L. J., Apollo Palatinus: The Augustan Apollo on the Sorento Base, AJA 93 (1989), 571 588. Salviat 1958 Salviat, F., Une nouvelle loi thasienne : Institutions judicaires et fêtes religieuses a la fin du IV e siecle av. J. C., BCH 82 (1958), 193 267. Schachter, A., Cults of Boiotia, 1. Acheloos to Hera, Λονδίνο 1981. SEG Supplementum Epigraphicum Graecum Seltman 1955 Seltman, Ch., Greek Coins, A History of Metallic Currency and Coinage down to the Fall of the Hellenistic Kingdoms, Λονδίνο 1955. Seltman, Ch. T., Seltman, Ch. T., The Temple Coins of Olympia, Νέα Υόρκη 1975. Simon 1996 Simon, E., Οι Θεοί των αρχαίων Ελλήνων, (μτφ. Πινγιάτογλου Σ.), Θεσσαλονίκη 1996. SNG Sylloge Nummorum Graecorum Sylloge Nummorum Graecorum, vol. V, Ashmolean Museum, Oxford, Part II, Italy, Lucania (Thurium), Sicily, Carthage, Λονδίνο 1969.

xiv SNG Alpha Bank Sylloge Nummorum Graecorum, Greece II, The Alpha Bank Collection, Macedonia I, Alexander I Perseus, Αθήνα 2000. SNG ANS, 7, 1 Sylloge Nummorum Graecorum, The Collection of the American Numismatic Society, P art 7, Macedonia I: Cities, Thraco-macedonian Tribes, Paeonian Kings, Νέα Υόρκη 1987. SNG Christomanos Sylloge Nummorum Graecorum, Grece 3, Musee Numisamtique d Athenes. Collection Antoine Christomanos. Première partie : Italie Eubée, Αθήνα 2004. Sylloge Nummorum Graecorum, The Royal Collection of Coins and Medals. Danish National Museum. Vol. 1: Italy Sicily, New Jersey 1981. SNG Cop. Sylloge Nummorum Graecorum, The Royal Collection of Coins and Medals, Danish National Museum, Vol. 2 (Thrace and Macedonia), New Jersey 1982. Sylloge Nummorum Graecorum, The Royal Collection of Coins and Medals, Danish National Museum, Vol. 3 : Thessaly to Aegean Islands, New Jersey 1982. SNG Dreer / Klagenfurt Sylloge Nummorum Graecorum, Sammlung Dreer / Klagenfurt im Landesmuseum für Kärnten, teil. III, Thracien Macedonien Päonien, Klagenfurt 1990. SNG Evelpidis Sylloge Nummorum Graecorum, Grece, Collection Rena H. Evelpidis, Athenes. Deuxième partie: Macéd oine Thessalie Illyrie Epire Corcyre, Louvain 1975. Sylloge Nummorum Graecorum, The Hart Collection, Blackburn Museum, vol. VIII, Οξφόρδη 1989. SNG Raby / Güterbock Sylloge Nummorum Graecorum, vol. VII, Manchester University Museum. The Raby and Güterbock Collections, Λονδίνο 1986. SNG Saroglos Sylloge Nummorum Graecorum, Greece 4, Numismatic Museum, Athens. The Petros Z. Saroglos Colletction, Use

xv Loan by the Club of the Offic ers of the Armed Forces, Vol. I: Macedonia, Αθήνα 2005. Thompson, H. A., The Apollon Patroos of Euphranor, ΑΕ 1953 1954, Αθήνα 1961, 30 44. Trendall, A. D. The Red Figured Vases of Apulia, Vol. I, Early and Cambitoglou, A., Middle Apulian, Οξφόρδη 1978. Trendall, A. D. Webster, Illustrations of Greek Drama, Λονδίνο 1971. T. B. L., Vierneisel Schlörb 1997 Vieneisel Schlörb, Β., Die Figürlischen Terrakotten. I. Spätmykenisch bis späthellenist isch, Μόναχο 1997. Vierneisel 1965 Vierneisel, K., Untersuchungen am Dipylon, ΑΔ 18 (1963), Χρονικά, Β 1, Αθήνα 1965, 22 27. Walter Καρύδη 2000 Walter Καρύδη, Ε., «Ένας χάλκινος Απόλλων από την Μακεδονία και η μακεδονική πλαστική των ελληνιστικών χρόνων», Μύρτος. Μελέτες στη μνήμη της Ιουλίας Βοκοτοπούλου, (επιμ. Π. Αδάμ Βελένη), Θεσσαλονίκη 2000, 641 652. Westermark 1989 Westermark, U., Remarks on the regal Macedonian coinage ca. 413 359 BC, (G. Le Rider, K. Jenkins, N. Waggoner, U. Westermark επιμ.), Kraay Morkholm Essays, Numismatic studies in Memory of C. M. Kraay and O. Morkholm, Louvain la Neuve 1989, 301 315. Westermark, U., Apollo in Macedonia, Opus Mixtum: Essays in Ancient Art and Society, Στοκχόλμη 1994, 149 154. Wilcken 1976 Wilcken, U., Αρχαία Ελληνική Ιστορία (μτφ. Ι. Williams, J. H. C. Τουλουμάκος), Αθήνα 1976. Alexander the Great and the Coinage of Western Burnett, A., Greece, Studies in Greek Numismatics in memory of Martin Jessop Price, ( επιμ. R. Ashton S. Hurter), Λονδίνο 1998, 379 393. Woodward, A. M., Inscriptions from Beroea in Macedonia, BSA XVIII (1911 1912), Λονδίνο 1913, 133 165.

xvi Zagdoun, M. A., Fouilles de Delphes. Tome IV. Monuments figurés : Sculpture. Fascicule 6. Reliefs. Παρίσι 1977

1 1. ΕΙΣΑΓΩΓΗ Ο Απόλλων 1, ο θεός του φωτός και της μουσικής, γιος του Διός και της Λητούς 2, για πρώτη φορά αναφέρεται σε γραπτά κείμενα της αρχαίας ελληνικής γραμματείας στα ομηρικά έπη και στα έργα του Ησιόδου 3. Το όνομα του θεού φαίνεται να έχει δωρική προέλευση 4, αλλά είναι σχεδόν βέβαιο ότι στην εικόνα και την λατρεία, όπως διαμορφώθηκε με το πέρας των χρόνων, θα πρέπει να αναγνωρισθούν, πέραν των δωρικών στοιχείων, και μινωικά στοιχεία 5. Μία σειρά από επίθετα συνοδεύουν συχνά το όνομ α του θεού, συμβάλλοντας σημαντικά στην κατανόηση των ιδιοτήτων, με τις οποίες σχετιζόταν. Φοίβος 6, Πύθιος 7, Κάρνειος 8, Αγυιεύς 9, Νόμιος 10, Σιτάλκας 11, Ερυθίβιος 12, Επικούριος 13, Δελφίνιος 14, Σμινθεύς 15, Αλεξίκακος 16, Ιατρομάντις 17, Παιάν 18, Πατρώος 19, Ούλιος 20 είναι μερικά μόνο από τα προσωνύμια του θεού που απαντώνται σε όλη την ελληνική επικράτεια. Ο Απόλλων είναι ο θεός των καθαρμών και των εξαγνισμών, θεός της μαντικής, προστάτης των οδών, θεός θεραπευτής, καθώς και προστάτης των κοπαδιών, των αγρών και των καλλιεργειών. Όλες αυτές οι ιδιότητες τον έκαναν έναν από τους σημαντικότερους θεούς των Ελλήνων, ενώ η εμβέλεια του ιερού του στους Δελφούς είχε ξεπεράσει τα όρια του ελληνικού κόσμου. 1 Γενικά για τον Απόλλωνα πρβλ. ενδεικτικά Farnell 1907, 98 355, Burkert 1993, 308 318, Kerenyi, Κ., Η μυθολογία των Ελλήνων, (μτφ. Δ. Σταθόπουλου), Αθήνα 1984, 129 140, Simon 1996, 123 149, LIMC II, Apollon, Laks, A., Der Neue Pauly. Enzyklopädie der Antike, 1, λ. Apollon, Στουτγκάρδη 1996, 863 869. 2 Ιλιάς Α 9. 3 Στις πινακίδες της Γραμμικής Β δεν έχει αναγνωσθεί το όνομα του θεού του θεού με βεβαιότητα. Το όνομα Pa ja wo [ne?] που έχει αναγνωσθεί σε μία πινακίδα από την Κνωσσό (πρβλ. Ventris, M. Chadwick, J., Documents in Mycenaean Greek, Cambridge 1973, 311 312, αρ. 208) διαβάστηκε ως Παιάων αλλά δεν μπορούμε να πούμε ότι την εποχή αυτήν αποτελεί προσωνύμιο, το οποίο συνοδεύει τον Απόλλωνα, αλλά μάλλον πρόκειται για ξεχωριστή θεότητα. 4 Πρβλ. και 5 Burkert 1993, 309, Simon 1996, 127. 6 Ιλιάς, Α 43. 7 Ορφ. Ύμνοι, 34.3. 8 Καλλίμαχος, Ύμνος εις Απόλλωνα, 72, Παυσανίας, ΙΙΙ.21.3. 9 Παυσανίας, ΙΙ.19.8. 10 Καλλίμαχος, Ύμνος εις Απόλλωνα, 47 54. 11 Παυσανίας, Χ.15.2. 12 Στράβων, ΧΙΙΙ.1.64. 13 Παυσανίας, VIII.41.7. 14 Πλούταρχος, Τίτος, 16.6. 15 Ιλιάς, Α 39. 16 Παυσανίας, Ι.3.4. 17 Αισχύλος, Ευμενίδες, 62. 18 Ορφ. Ύμνοι, 34.1. 19 Παυσανίας, Ι.3.4. 20 Στράβων, 14.1.6.

2 Στα πλαίσια της παρούσας εργασίας θα εξεταστεί, όσο το δυνατόν διεξοδικότερα και επισταμένα, η παρουσία του Απόλλωνος στον μακεδονικό χώρο έως το τέλος της ελληνιστικής εποχής. Η εξέταση των αρχαιολογικών δεδομένων για την λατρεία της θεότητας περιορίζεται γεωγραφικά στο ηπειρωτικό τμήμα της Μακεδονίας, λαμβάνοντας υπόψιν τα σ ύγχρονα όριά της, εξαιρουμένης της Θάσου. Επιπλέον, στα υπό εξέταση ευρήματα δεν συμπεριλαμβάνονται τα αγγεία του αττικού κεραμικού, όπου εικονίζεται ο θεός. Αξίζει να αναφερθεί ότι, τόσο οι πηγές της αρχαίας ελληνικής γραμματείας, που αναφέρονται στην λ ατρεία του Απόλλωνος στην περιοχή, όσο και το υπάρχον αρχαιολογικό υλικό, παρουσιάζουν εξαιρετικά αποσπασματικό χαρακτήρα. Την μελέτη του για την διεξαγωγή όσο το δυνατόν ασφαλέστερων συμπερασμάτων, δε, δυσχεραίνει σημαντικά η ελλιπής δημοσίευση των ήδη γν ωστών ευρημάτων, η οποία μερικές φορές περιορίζεται στον υπομνηματισμό και μόνο του ευρήματος. Ωστόσο, στα πλαίσια της παρούσας εργασίας, καταβάλλεται κάθε δυνατή προσπάθεια υπερπήδησης των όποιων δυσκολιών και όσο το δυνατόν πληρέστερης παρουσίασης του εξεταζόμενου θέματος. Η διάρθρωση της εργασίας συνίσταται σε έξι κεφάλαια. Μετά την σύντομη εισαγωγή, ακολουθεί η παράθεση των αρχαίων πηγών. Το πρώτο αυτό κεφάλαιο υποδιαιρείται σε δύο επιμέρους υποκεφάλαια. Στο πρώτο παρατίθενται αυτούσιες οι πηγές της αρχαίας ελληνικής γραμματείας, ενώ στο δεύτερο γίνεται ο σχολιασμός τους. Θεωρήθηκε σκόπιμο να παρατεθούν όλα εκείνα τα χωρία των κειμένων, όπου γίνεται αναφορά, εμμέσως ή αμέσως, στην λατρεία του θεού στην Μακεδονία, καθώς και όλες οι αναφορές των αρχαίων συγγραφέων για τις θυσίες ή την κατασκευή βωμών στον θεό από τον Αλέξανδρο, κατά την διάρκεια της εκστρατείας του, για τις αναθέσεις βασιλέων ή επιφανών ανδρών του μακεδονικού βασιλείου στο ιερό των Δελφών, για την κατασκευή θησαυρών στο ίδιο ιερό από πόλε ις της Μακεδονίας, αλλά και οι αναφορές για αίτηση χρησμοδότησης από το δελφικό μαντείο από τους Μακεδόνες βασιλείς. Λόγω των περιορισμένων πληροφοριών, που αντλούνται από τα αρχαία κείμενα, καθώς και από τα ανασκαφικά δεδομένα για την λατρεία του Φοίβου στην Μακεδονία, η παρουσία και οι σχέσεις του μακεδονικού βασιλείου, αλλά και των «ελληνίδων πόλεων» με το πλέον σημαντικό ιερό της εξεταζόμενης θεότητας, συμβάλλουν σημαντικά στην διαμόρφωση μίας πιο ολοκληρωμένης εικόνας του θεού στην περιοχή, την οποία εξετάζουμε.

3 Στο τρίτο κεφάλαιο γίνεται λόγος για τα ιερά του Απόλλωνος στην Μακεδονία. Τα ανασκαφικά εντοπισμένα ιερά του θεού στον μακεδονικό χώρο είναι ελάχιστα. Θεωρήθηκε, όμως, χρήσιμο να περιληφθούν και εκείνα, τα οποία, αν και δεν έχουν ακόμη εντοπιστεί από την αρχαιολογική σκαπάνη, εν τούτοις αναφέρονται από τις πηγές, τις επιγραφικές μαρτυρίες ή υπάρχουν ισχυρές ενδείξεις για την ύπαρξή τους, εξαιτίας των αναθημάτων που βρέθηκαν στην περιοχή. Το γεγονός ότι πολλά από τα ευρήματα, που στοιχειοθετού ν την ύπαρξη ιερού σε μία περιοχή, βρέθηκαν σε δεύτερη χρήση, καθιστά ακόμη δυσκολότερο τον εντοπισμό της ακριβούς θέσης του ιερού, σε συνδυασμό και με την περιορισμένη, πολλές φορές, ανασκαφική έρευνα. Η παράθεση των ιερών προτιμήθηκε να γίνει κατά αλφαβη τική σειρά. Στην συνέχεια ακολουθεί ο κατάλογος όλων των κινητών ευρημάτων, τα οποία έχουν βρεθεί στον μακεδονικό χώρο. Σε αυτόν συμπεριλαμβάνονται και αντικείμενα, για τα οποία στην βιβλιογραφία υπάρχει απλή αναφορά, με ελλιπή, όπως είναι φυσικό, στοιχεία. Το κεφάλαιο αυτό διαιρείται σε επιμέρους υποκεφάλαια, όπου παρουσιάζονται τα ευρήματα ανά είδος. Αρχικά δίδεται ο κατάλογος των νομισμάτων, στα οποία εικονίζεται ο θεός, είτε στον εμπροσθότυπο, είτε στον οπισθότυπο. Παρουσιάζονται τα νομίσματα των πόλεω ν της Μακεδονίας, στην συνέχεια τα νομίσματα των βασιλέων του μακεδονικού βασιλείου, καθώς και τα νομίσματα του βασιλέως Δέρδα της Ελιμιώτιδος, και τέλος τα νομίσματα των αυτονόμων κοπών. Έπεται ο κατάλογος των αγαλμάτων, των πήλινων ειδωλίων και των αναγλύφων. Ακολουθεί ο κατάλογος των μικροαντικειμένων και, τέλος, ο κατάλογος των επιγραφών, όπου παρατίθεται το πλήρες κείμενο. Στον κατάλογο των επιγραφών συμπεριλήφθηκε, τόσο ο γυμνασιαρχικός νόμος της Βέροιας, όσο και η συνθήκη του Φιλίππου Β με τους Χαλκ ιδείς. Εδώ, όμως, δεν δίδεται το πλήρες κείμενο των επιγραφών, αλλά μόνο οι στίχοι εκείνοι, στους οποίους υπάρχει αναφορά στον Απόλλωνα. Στο πέμπτο κεφάλαιο ακολουθεί η διαπραγμάτευση του περιεχομένου του προηγηθέντος καταλόγου. Και αυτό το κεφάλαιο διαι ρείται σε επιμέρους υποκεφάλαια, η διαίρεση των οποίων ακολουθεί την δομή του καταλόγου. Στο έκτο και τελευταίο κεφάλαιο, τέλος, παρουσιάζονται τα συμπεράσματα που προκύπτουν από την παρουσίαση των κεφαλαίων που προηγήθηκαν, ουτωσώστε να καταδειχθεί η θέση του Απόλλωνος στο θρησκευτικό πάνθεον των κατοίκων της Μακεδονίας.

4 Για την διευκόλυνση του αναγνώστη, θεωρήθηκε χρήσιμο να παρουσιαστούν σε παράρτημα τα νομίσματα των βασιλέων της Παιονίας, στα οποία εικονίζεται η μορφή του θεού, καθώς στο ερμηνευτικό κ εφάλαιο των νομισμάτων γίνεται εκτενής αναφορά για τη επιρροή που άσκησαν οι κοπές της Χαλκιδικής Συμμαχίας, αλλά και του Φιλίππου Β στις αντίστοιχες βασιλικές κοπές της Παιονίας. Επειδή, όμως, η Παιονία βρίσκεται εκτός των συγχρόνων γεωγραφικών ορίων της Μακεδονίας, τα νομίσματα αυτά δεν μπορούσαν να συμπεριληφθούν στον κατάλογο των ευρημάτων και δόθηκαν σε παράρτημα. Από την θέση αυτήν θα ήθελα να εκφράσω τις ευχαριστίες μου στον επιβλέποντα καθηγητή μου κύριο Ι. Μ. Ακαμάτη για τις χρήσιμες επισημάνσεις του και τις πολύτιμες υποδείξεις του καθ όλη την διάρκεια της συγγραφής της παρούσας εργασίας, τα μέλη της επιτροπής, καθηγητές κυρία Στ. Δρούγου και κύριο Μ. Τιβέριο για τις καίριες παρατηρήσεις τους, καθώς και την καθηγήτρια κυρία Α. Μουστάκα για τις επισημάνσεις της. Επιπλέον, ευχαριστώ θερμά τους φίλους και συναδέλφους Δ. Ζωγραφόπουλο, Κ. Κουρουξού, Α. Λαφτσίδη, Ι. Μπέλλα, Δ. Νημά, και Π. Τζιάλλα για τις διευκολύνσεις και την ηθική στήριξη που μου παρείχαν.

5 2. ΓΡΑΠΤΕΣ ΠΗΓΕΣ 2.1. ΠΑΡΑΘΕΣΗ ΓΡΑΠΤΩΝ ΠΗΓΩΝ Οι πηγές της αρχαίας ελληνικής γραμματείας, οι οποίες αναφέρονται στην λατρεία του Απόλλωνος στην Μακεδονία είναι ολιγάριθμες και, πολλές από αυτές, προέρχονται από συγγραφείς, οι οποίοι έζησαν αρκετούς αιώνες μετά την περίοδο που εξετάζουμε, στα πλαίσια της παρούσας εργασίας. Οι αναφορές, όμως, αυτές, δεδομένου και του περιορισμένου αριθμού των κινητών ευρημάτων που σχετίζονται με τον θεό, καθώς και των λιγοστών εντοπισμένων ιερών του στην Μακεδονία, καθίστανται ιδιαιτέρως σημαντικές, καθώ ς συμβάλλουν αποφασιστικά στην όσο το δυνατόν πληρέστερη εξέταση της παρουσίας του Απόλλωνος στην περιοχή. Στο πρώτο μέρος του κεφαλαίου που ακολουθεί παρατίθενται αυτούσιες οι πηγές, ενώ έπεται ο σχολιασμός τους στο δεύτερο μέρος. Αρχικά αναφέρονται οι πηγές, όπου γίνεται λόγος για την λατρεία του θεού σε περιοχές ή πόλεις της Μακεδονίας (αρ. 1 4). Στην συνέχεια παρατίθενται τα χωρία εκείνα από τα κείμενα της αρχαίας ελληνικής γραμματείας, όπου αναφέρονται οι θυσίες που έκανε ο Αλέξανδρος ο Γ στον θεό κατά την διάρκεια της εκστρατείας του στην Ανατολή (αρ. 5 7). Έπειτα, καταγράφονται οι πηγές, όπου γίνεται αναφορά για την ανάθεση βασιλέων ή στρατηγών των Μακεδόνων στο ιερό των Δελφών (αρ. 8 11), καθώς και περιπτώσεις, όπου οι ταγοί του μακεδο νικού βασιλείου προσέφυγαν στο μαντείο για να το συμβουλευθούν (αρ. 12 14). Τέλος, γίνεται λόγος για τους θησαυρούς και τις αναθέσεις πόλεων της Μακεδονίας στο δελφικό ιερό (αρ. 15 17). 1. Ομηρικός Ύμνος, στιχ. 30 : 2. Ομηρικός Ύμνος, στιχ. 216 :

6 3. Ησύχιος Λεξικογράφος : 4. Στέφανος Βυζάντιος : 5. Φιλόστρατος, 6. Αρριανός, 7. Αρριανός, 8. Ηρόδοτος, VIII, 121 : 9. Αθήναιος, Δειπνοσοφισταί, 13.59 :

7 10. Πλούταρχος, 11. Πλούταρχος, 12. Διόδωρος Σικελιώτης, 7.16 : 13. Πλούταρχος, 14. Πλούταρχος,

8 15. Πλούταρχος, Λύσανδρος, 1.1 : 16. Παυσανίας, Χ.11.5 : 17. Παυσανίας, Χ.13.5 :

9 2.2. ΣΧΟΛΙΑΣΜΟΣ ΓΡΑΠΤΩΝ Π ΗΓΩΝ Η λατρεία του Απόλλωνος στην ευρύτερη περιοχή της Μακεδονίας, υπονοείται, εμμέσως, ήδη από τον ομηρικό ύμνο στον θεό 21. Στον τριακοστό στίχο αναφέρεται στον Άθω και υπονοεί ότι θα πρέπει να υπήρχε λατρεία του θεού στην περιοχή. Παράλληλα, στον στίχο 216 περιγράφοντας την πορεία της καθόδου του θεού από τον Όλυμπο, αναφέρει ότι πρώτα πήγε στην περιοχή της Πιερίας. Οι αναφορές αυτές του ομηρικού ύμνου είναι ιδιαιτέρως σημαντικές, καθώς αποτελούν τις πρωιμότερες αναφορές των πηγών της αρχαίας ελληνική ς γραμματείας, όπου υποδηλώνεται, έστω και με έμμεσο τρόπο, η λατρεία του θεού στην περιοχή. Η σύνδεση του Απόλλωνος με την περιοχή της Πιερίας είναι γνωστή από την ελληνική μυθολογία, καθώς στην περιοχή αυτή ο θεός έβοσκε τα κοπάδια του Αδμήτου 22, κατά την διαδικασία του εξαγνισμού του από το μίασμα της πυθοκτονίας. Από αναθηματική επιγραφή που βρέθηκε μεταξύ του Πλαταμώνα και του χωριού Παππαπούλη 23 πληροφορούμαστε ότι ο Απόλλων είχε και το επίθετο Πιεριώτης 24, γεγονός το οποίο ενισχύει την πεποίθηση για λα τρεία του θεού στην περιοχή της Πιερίας. Πέραν της Πιερίας, από τον Ησύχιο πληροφορούμαστε ότι στην πόλη Ιχναί της Μακεδονίας λειτουργούσε μαντείο του θεού, ενώ ο Στέφανος Βυζάντιος καταγράφει ότι στην πόλη Πύθιον, την οποία ταυτίζει με την αρχαία Βάλλα, τελούνταν Πύθια προς τιμήν του Απόλλωνος 25. Η ύπαρξη μαντείου του θεού, πιθανότατα τοπικής εμβέλειας, δεν μας προξενεί έκπληξη, καθώς ο Απόλλων ήταν ο θεός της μαντικής. Εκτός από το δελφικό μαντείο, του οποίου η εμβέλεια ξεπερνούσε τα όρια του ελληνικού κόσμου, μαντεία του θεού υπήρχαν και σε άλλες πόλεις, όπως για παράδειγμα στην πόλη Παγασαί της Θεσσαλίας 26, στην πόλη Άβαι της Φωκίδος 27, στην Λέσβο 28, καθώς και στα παράλια της Μικράς Ασίας 29. Επομένως, η ύπαρξη μαντείου του θεού και στην μακεδονική πόλη Ιχνα ί δεν μας προκαλεί εντύπωση. 21 22 Πρβλ. Απολλόδωρος, Βιβλιοθήκη, 3.112. 23 Αρβανιτόπουλος, Α., «Ανασκαφαί και έρευναι εν Αργολίδι και Θεσσαλία. (Προσθήκαι)», ΠΑΕ 1920, Αθήνα 1920, 17 28, 28. 24 Πρόκειται για αναθηματική στήλη που βρίσκεται στο Μουσείο Λάρισας (αριθ. 586). 25 Δεν αποκλείεται να αναφέρεται σε τέλεση εορτών κατά την περίοδο της ρωμαιοκρατίας. 26 Farnell 1907, 219. 27 ο. π. 28 Farnell 1907, 223. 29 Burkert 1993, 309.

10 Η λατρεία του Απόλλωνος στο Πύθιον της Μακεδονίας, από την άλλη, πέραν της αναφοράς του Στέφανου Βυζάντιου, θα μπορούσε να υποτεθεί και από το όνομα της πόλης. Ο Απόλλων θα λατρευόταν με την ιδιότητα του Πυθίου και είναι πολύ πιθανό το ιερό του να ήταν το σπουδαιότερο της πόλης. Οι αγώνες που τελούνταν προς τιμήν του ονομάζονταν Πύθια 30 και κατά πάσα πιθανότητα, κατ αναλογίαν και με τους δελφικούς αγώνες, θα μπορούσαμε να υποθέσουμε ότι θα περιελάμβαναν γυμνικούς και μουσικούς αγώνες, ενώ το πιθανότερο είναι ότι οι νικητές θα στεφανώνονταν με στεφάνι δάφνης, το ιερό φυτό του θεού. Η απουσία, όμως, πληροφοριών δυσχεραίνει σημαντικά την οποιαδήποτε προσπάθεια για περαιτέρω ανάλυση και ερμηνεία. Από τα κείμενα της αρχαίας ελ ληνικής γραμματείας, στα οποία γίνεται λόγος για την εκστρατεία του Αλεξάνδρου Γ στην Ανατολή, δεν απουσιάζουν οι αναφορές, όπου ο Αλέξανδρος θυσίασε στον Απόλλωνα. Ο Φιλόστρατος αναφέρει ότι, μόλις ο Αλέξανδρος πέρασε τον ποταμό Υδραώτη και κατευθυνόταν προς τον Ύφασι 31, έκτισε βωμούς για τον Πατέρα Άμμωνα, τον Αδελφό Ηρακλή, την Αθηνά Πρόνοια, τον Δία Ολύμπιο, τον Ινδό Ήλιο και τον Δελφό Απόλλωνα. Και ο Αρριανός μας δίνει την πληροφορία ότι δύο φορές ο Αλέξανδρος θυσίασε στον Απόλλωνα, μία στην χώρα των Αριασπών και μία στην Ινδία. Στην Ινδική αναφέρει ότι θυσίασε στον Απόλλωνα Αλεξίκακο, στον Δία Σωτήρα, στον Ηρακλή, στον Ποσειδώνα και στους άλλους θαλάσσιους θεούς για την σωτηρία του στρατού και τέλεσε γυμνικούς και μουσικούς αγώνες, καθώς και πομπή πρ ος τιμήν των θεών 32. Το επίθετο Αλεξίκακος μπορεί να συνδέεται με την ιδιότητα του Απόλλωνος ως θεού θεραπευτή 33. Εδώ, όμως, το πιθανότερο είναι να έχει σχέση με την σωτηρία του στρατού και να υπονοεί την συμβολή του στην απομάκρυνση του κινδύνου. Άλλωστε, και το επίθετο Σωτήρ, που συνοδεύει το όνομα το Διός στο συγκεκριμένο χωρίο του Αρριανού, παραπέμπει στην σωτήρια θεϊκή επέμβαση για την αποτροπή των κινδύνων. 30 Αξίζει να αναφερθεί ότι σε επιγραφή από την Θεσσαλονίκη ( IG VII, 1856) πληροφορούμαστε ότι τον 3 ο αι. μ. Χ. τελούνταν Πύθια και στην πόλη της Θεσσαλονίκης προς τιμήν του θεού. 31 Το 326 π. Χ. 32 Πρόκειται, ουσιαστικά, για τις θυσίες που τέλεσε ο Αλέξανδρος όταν επέστρεψε ο Νέαρχος και ο στόλος του, τους οποίους θεωρούσε ότι είχαν χαθεί. Για τον λόγο αυτό θυσιάζει και στον Ποσειδώνα, αλλά και στους θαλάσσιους θεούς. Το περιστατικό έλαβε χώρα περίπου τον Δεκέμβριο του 325 π. Χ. (πρβλ. Wilcken 1976, 331). 33 Πρβλ. Παυσανίας, Ι,3,4.

11 Έμμεση πληροφόρηση για την θέση του Απόλλωνος στην λατρεία των Μακεδόνων αντλούμε και από τα αν αθήματα βασιλέων και στρατηγών της Μακεδονίας στο πανελλήνιο ιερό του θεού στους Δελφούς. Η πρώτη ανάθεση βασιλέως της Μακεδονίας που αναφέρεται από τον Ηρόδοτο είναι ο ανδριάντας του Αλεξάνδρου Α του Φιλέλληνος. Ο χρόνος της ανάθεσης δεν αναφέρεται από τ ον συγγραφέα, αλλά μας πληροφορεί ότι το ανάθημα των Ελλήνων στο δελφικό ιερό, μετά την νίκη τους στην ναυμαχία της Σαλαμίνος, στήθηκε δίπλα από των ανδριάντα του Αλεξάνδρου Α. Η συμβολή του Μακεδόνος βασιλέως στην επικράτηση των Ελλήνων εναντίον των Περσ ών, μας επιτρέπει να υποθέσουμε ότι ο Αλέξανδρος Α ανέθεσε στους Δελφούς, μιμούμενος τους υπόλοιπους Έλληνες, αμέσως μετά τα Περσικά. Η απουσία, όμως, περαιτέρω πληροφοριών μόνο υποθέσεις μας επιτρέπει να διατυπώσουμε. Σύμφωνα με τον Αθήναιο, στους Δελφ ούς υπήρχε και ανδριάντας του Φιλίππου Β. Η αποφασιστική συμβολή του στον Γ Ιερό πόλεμο και η αναγόρευσή του σε πρόεδρο της Δελφικής Αμφικτιονίας ερμηνεύει, εν μέρει, την βούληση του Φιλίππου Β να αναθέσει στο ιερό των Δελφών. Επιπλέον, οι αναθέσεις του σε πανελλήνια ιερά, όπως των Δελφών, αλλά και της Ολυμπίας, δεν θα πρέπει να είναι έξω από μία γενικότερη προσπάθεια του Φιλίππου να αντικρούσει την εναντίον του προπαγάνδα περί βαρβαρικής καταγωγής αυτού και των Μακεδόνων. Πέραν, επομένως, της όποιας θεο σέβειας και ευλάβειας αυτής του της πράξης, πιθανότατα ενέχει και πολιτικές πτυχές, μέσα στο γενικότερο πλαίσιο επιβολής του στις πόλεις της νοτίου Ελλάδος και ενοποίησης τους, υπό την ηγεσία του, εναντίον του κοινού εχθρού. Δεν θα μπορούσαμε να φανταστούμ ε ιδανικότερο τόπο προβολής προσωπικοτήτων, πόλεων ή πολιτικών από τα ιερά πανελλήνιας εμβέλειας, όπου προσκυνητές από κάθε περιοχή της ελληνικής επικράτειας συνέρρεαν για να λάβουν μέρος στους πανελλήνιους αγώνες, να συμβουλευθούν το μαντείο ή απλώς να εκδηλώσουν την ευσέβειά τους προς την λατρευόμενη θεότητα. Μετά τον Φίλιππο στους Δελφούς ανέθεσε και ο Αλέξανδρος, καθώς και ο Κρατερός, σύμφωνα με τα όσα μας αναφέρει ο Πλούταρχος. Οι πληροφορίες που αντλούμε από τις αρχαίες πηγές για τα αναθήματα των επιφανών ανδρών της Μακεδονίας είναι ελάχιστες. Θα πρέπει, βέβαια, να θεωρήσουμε ότι στο ιερό των Δελφών θα ανέθεταν και απλοί πολίτες από την Μακεδονία, των οποίων, όμως, τα ονόματα δεν μας έχουν σωθεί από τα κείμενα. Άλλωστε, η ύπαρξη θησαυρών στους Δελφο ύς πόλεων της Μακεδονίας μαρτυρεί την

12 ακτινοβολία, καθώς και την επίδραση του ιερού στον μακεδονικό χώρο. Ο Παυσανίας αναφέρει ότι υπήρχε στο δελφικό ιερό θησαυρός των Ποτειδαιατών 34 και ανάθεση των κατοίκων του Δίου 35, ενώ ο Πλούταρχος αναφέρει ότι οι κάτοι κοι της Ακάνθου κατασκεύασαν τον θησαυρό τους στους Δελφούς, μετά την νίκη τους έναντι των Αθηναίων 36. Τέλος, τον συμβουλευτικό ρόλο του μαντείου αναγνώριζαν οι Μακεδόνες βασιλείς, σύμφωνα με τα όσα οι ίδιες οι πηγές μας διασώζουν. Ο Περδίκκας συμβουλεύτηκε το μαντείο, όταν θέλησε να επεκτείνει το κράτος του, σύμφωνα με τον Διόδωρο Σικελιώτη, ενώ και ο Φίλιππος έστειλε αντιπρόσωπο για να το συμβουλευτεί. Ο ίδιος, δε, ο Αλέξανδρος, πριν ξεκινήσει την εκστρατεία του μετέβη αυτοπροσώπως στο δελφικό ιερό για να πληροφορηθεί για την έκβαση του εγχειρήματός του. Όλα τα παραπάνω μπορεί να μην μας δίνουν άμεσες πληροφορίες για την παρουσία του θεού στον μακεδονικό χώρο, παρ όλα αυτά είναι ιδιαιτέρως σημαντική η συμβολή τους για την πληρέστερη κατανόηση της λατρ είας του θεού στην Μακεδονία. Η ανάθεση στο μεγαλύτερο ιερό του Απόλλωνος στον ελλαδικό χώρο από επιφανείς Μακεδόνες, καθώς και από πόλεις της Μακεδονίας, τόσο αποικιών των πόλεων της νοτίου Ελλάδος, όπως η Άκανθος και η Ποτίδαια, όσο και από σημαντικές πόλεις του μακεδονικού βασιλείου, όπως η πόλη του Δίου, σε συνδυασμό με την αναγνώριση του συμβουλευτικού ρόλου του μαντείου, μας οδηγούν στην σκέψη ότι ο Απόλλων ήταν για τους Μακεδόνες, όπως και για όλους τους υπόλοιπους Έλληνες, μία από τις σημαντικότερες θεότητες. Η εξέταση των αρχαιολογικών καταλοίπων και ευρημάτων που ακολουθεί θα συμβάλλει στην όσο το δυνατό πληρέστερη εικόνα της παρουσίας και λατρείας του θεού στην Μακεδονία. 34 Για τους Ποτειδαιάτες αναφέρει ότι κατασκεύασαν τον θησαυρό από ευσέβεια προς τον Απόλλωνα (Παυσανίας, Χ.11.5). 35 Παυσανίας, Χ.13.5. 36 Πρόκειται για τα γεγονότα του 424 π. Χ., όπου ο στρατηγός της Σπάρτης Βρασίδας συνέλαβε την ιδέα να επιτεθούν οι Λακεδαιμόνιοι εναντίον των Αθηναίων στα συμμαχικά εδάφη τους στην Θράκη. Παράλληλα, σκέφτηκε να συμμαχήσουν με τον βασιλιά της Μακεδονίας Περδίκκα, καθώς και με τις πόλεις της Χαλκιδικής χερσονήσου, οι οποίες επιθυμούσαν να απαλλαγούν από την αθηναϊκή κυριαρχία. Το φθινόπωρο του ίδιου έτους οι Λακεδαιμόνιοι κατόρθωσαν να καταλάβουν την Αμφίπολη, την σημαντικότερη κτήση των Αθηναίων στην περιοχή. Ο Βρασίδας παρουσιαζόταν ως ο απελευθερωτής των πόλεων από την αθηναϊκή κυριαρχία, γεγονός το οποίο φαίνεται και στο χωρίο αυτό του Παυσανία. Πρβλ. Wilcken 1976, 222.

13 3. ΙΕΡΑ Στο κεφάλαιο αυτό της εργασίας γίνεται λόγος για τα ιερά του Απόλλωνος στην Μακεδονία. Τα ανασκαφικά εντοπισμένα ιερά του θεού είναι ελάχιστα. Παρ όλα αυτά, όμως, τόσο οι γραπτές πηγές, οι οποίες παρουσιάστηκαν στο προηγούμενο κεφάλαιο, όσο και οι επιγραφικές μαρτυρίες, αλλά και τα κινητά ευρήματα, τα οποία θα εξεταστούν στην συνέχεια της εργασίας, μας επιτρέπουν να εντοπίσουμε, με μία κάποια σχετική ασφάλεια, περιοχές, στις οποίες λατρευόταν ο Απόλλων. Στο συγκεκριμένο κεφάλαιο της εργασίας παρουσιάζονται αναλυτικά μόνο τα ανασκαφικά εντοπισμένα ιερά του θεού, ενώ για τα υπόλοιπα, η ύπαρξη των οποίων βασίζεται σε κινητά, κυρίως, ευρήματα γίνεται απλή αναφορά. Η εξέταση των επιμέρους ευρημάτων, που στοιχειοθετούν την ύπαρξη ιερών, θα πραγματοποιηθεί διεξοδικά στα οικεία κεφάλαια. Τα ιερά του θεού στον μακεδονικό χώρ ο θεωρήθηκε καλό να παρουσιασθούν κατ αλφαβητική σειρά. 3.1.Αμφίπολη Η ύπαρξη ιερού του Απόλλωνος στην Αμφίπολη επιβεβαιώνεται επιγραφικά από ένα ψήφισμα της πόλης, στο οποίο αναφέρεται ότι το ένα δέκατο της δημευμένης περιουσίας δύο εξορίστων αποδ όθηκε στο ιερό του θεού (αρ. κατ. 74). Στο κείμενο γίνεται λόγος για ιερό του Απόλλωνος και του Στρυμόνος, γεγονός το οποίο μας οδηγεί στην σκέψη ότι στο συγκεκριμένο ιερό υπήρχε συλλατρεία των δύο θεοτήτων. Η λατρεία του Απόλλωνος στην Αμφίπολη θα πρέπει να ήταν ιδιαιτέρως σημαντική, γεγονός το οποίο εμμέσως επιβεβαιώνεται και από την παρουσία του θεού στον εμπροσθότυπο των νομισμάτων της πόλης (αρ. κατ. 2 8), και μάλιστα για αρκετά, μεγάλο χρονικό διάστημα. Το ιερό του θεού δεν έχει εντοπισθεί ανασκαφι κά, γεγονός το οποίο μας υποχρεώνει να περιοριστούμε στην παράθεση και μόνο των ελάχιστων πληροφοριών που αντλούμε από τις επιγραφικές μαρτυρίες και τα νομίσματα της πόλης.

14 3.2. Απολλωνία Η λατρεία του θεού στην πόλη αυτή της Μυγδονίας τεκμαίρεται μό νο από το όνομα της. Είναι λίγο δύσκολο να δεχθούμε ότι στην φερώνυμη πόλη του θεού στην Μακεδονία δεν θα υπήρχε λατρεία του. Ανασκαφικά, όμως, δεν έχει εντοπιστεί κάποιο ιερό προς το παρόν, το οποίο να μας δώσει κάποιες επιπλέον πληροφορίες. 3.3. Βάλλα Η μόνη ένδειξη για λατρεία του Απόλλωνος στην πόλη Βάλλα της Μακεδονίας προέρχεται από τον Στέφανο Βυζάντιο. Από την Επιτομή των εθνικών του πληροφορούμαστε ότι η Βάλλα, ονομαζόταν και Πύθιον και εκεί τελούνταν τα Πύθια, προς τιμήν του θεού. 3.4. Βεργίνα Ιερό του Απόλλωνος θα πρέπει να υπήρχε και στην περιοχή της Βεργίνας, το οποίο, όμως, δεν έχει εντοπιστεί ανασκαφικά 37. Δύο αναθηματικές στήλες που βρέθηκαν στην περιοχή απεικονίζουν την θεότητα (αρ. κατ. 54 55), γεγονός το οποίο οδηγεί στην σκέψη ότι θα πρέπει να προέρχονται από κάποιο ιερό του θεού. Η μία (αρ. κατ. 54) μας πληροφορεί ότι αποτελεί ανάθημα στον Απόλλωνα Λύκιο, ενώ στην δεύτερη (αρ. κατ. 55), η οποία είχε χρησιμοποιηθεί σε δεύτερη χρήση ως ταφικό σήμα, ο Απόλλων εικονίζεται μαζί με τη ν Αρτέμιδα. Τα έως τώρα στοιχεία μας επιτρέπουν να υποθέσουμε ότι στην περιοχή θα πρέπει να υπήρχε ιερό του Λυκίου Απόλλωνος, στο οποίο είναι πολύ πιθανό να λατρευόταν και η Άρτεμις. 3.5. Βέροια Η λατρεία του Απόλλωνος στην πόλη της Βέροιας και η ύπαρ ξη ιερού επιβεβαιώνεται από δύο έως τώρα ενεπίγραφες μαρτυρίες (αρ. κατ. 68 69). Η πρώτη 37 Παλιαδέλη 2000, 443.