Παραδοσιακοί Χοροί της Ελλάδας

Εσπερινό Λύκειο Γρεβενών Ερευνητική Εργασία Α Λυκείου Σχ. Έτος 2011-2012 Παραδοσιακοί Χοροί της Ελλάδας Επίβλεψη Δρουδάκη Ανδριάνα Κατσίμπουρα Φιλομένη

Ελληνικοί Παραδοσιακοί Χοροί Οι αρχαίοι Έλληνες πίστευαν ότι ο χορός είναι δώρο των θεών προς τον άνθρωπο. Αφοσιωμένοι πιστά στην ιδέα ότι ο χορός ομορφαίνει την ζωή όλων μας και μας κάνει καλύτερους, αγωνιζόμαστε συνεχώς για την διάδοσή του. Ο χορός ως ανθρώπινη συμπεριφορά, συντίθεται από οργανωμένες κινητικές δραστηριότητες που επινοούνται από επιλεγμένα ερεθίσματα, ενδοψυχικά και του περιβάλλοντος, τα οποία εκφράζονται ως καλλιτεχνική έκφραση με σωματικές κινήσεις, που απορρέουν από εξειδικευμένες σωματικές δραστηριότητες. Όπως κάθε μορφή έκφρασης, ο χορός παίρνει μορφή από τις αξίες, την πίστη και τα χαρακτηριστικά των ανθρώπων που συνθέτουν την κοινωνία. Εξαρτάται από τα αισθήματά τους, τις σκέψεις και τις δραστηριότητές τους. Έτσι τα δυναμικά στοιχεία του, το ύφος, τα στοιχεία του χώρου και του ρυθμού, είναι αξεχώριστα από την ανθρώπινη συμπεριφορική διαδικασία που τα παράγει. Τα νέα μουσικά και χορευτικά εκφραστικά στοιχεία, οι τοπικές κοινωνίες με τη διαδικασία της απόρριψης ή της ενσωμάτωσης, ανάλογα με τον βαθμό της δεκτικότητά τους σε νέα στοιχεία, τα αφομοίωναν και τα μεταβίβαζαν στις επόμενες γενιές, ή τα απέρριπταν. Έτσι, οι γεωγραφικά πιο απομονωμένες περιοχές διατήρησαν για μεγαλύτερο χρονικό διάστημα και μέχρι σήμερα, κάποιες από τις ιδιαιτερότητές τους, σε αντίθεση με τα χωριά του κάμπου, που με μεγαλύτερη πληθυσμιακή κινητικότητα, οικονομική άνεση και ευκολότερη επικοινωνία με τις πόλεις και τις νέες μουσικοχορευτικές εκφράσεις, αστικοποιήθηκαν γρηγορότερα Ο χορός κάθε κοινότητας στην αγροτική κοινωνία παραμένει σε όλες του τις εκφάνσεις τελετουργικός και αποτελεί σημαντικό πολιτισμικό στοιχείο. Αποτελεί σημαντική ευκαιρία για έκφραση και επικοινωνία. Σηματοδοτεί τις επίσημες κοινωνικές και οικογενειακές στιγμές, ενισχύει την κοινωνική αλληλεγγύη και επιτρέπει να εκφραστεί το ομαδικό συναίσθημα. Αντανακλά τις πολιτισμικές συνθήκες και τις αξίες της που τον διαμορφώνουν και συμβάλουν στον αυτοπροσδιορισμό και τη διαμόρφωση της ατομικής και συλλογικής ταυτότητας. Κάθε αλλαγή της ιδιαίτερης φυσιογνωμίας της κοινότητας αποτυπώνεται στην χορευτική διαδικασία, για αυτό και η χορευτική πρακτική δεν μένει αναλλοίωτη αλλά συνεχώς αναδιαμορφώνεται μέσα στο χρόνο και το χώρο. Τα τοπικά σύνορα δεν κλείνουν απόλυτα ούτε περιχαρακώνουν εξ ολοκλήρου το χορό κάθε κοινότητας του Νομού. Υπήρχε πάντοτε επικοινωνία με τα γειτονικά εμπορικά και πολιτισμικά κέντρα, μετατοπίσεις διάφορων κοινωνικών ομάδων, με αντίστοιχες πολιτισμικές επιδράσεις και μετατοπίσεις των μουσικοχορευτικών στοιχείων. Ως Ερευνητική Εργασία Α Εσπερινού Λυκείου Γρεβενών 2011-2012 Σελίδα 2

αποτέλεσμα των εμπορικών και κοινωνικών συναλλαγών της συνάντησης και επικοινωνίας που συναντώνται σε όλη την διάρκεια της ιστορίας της περιοχής, οι τοπικές κοινωνίες υφίστανται τις διαδικασίες της πολιτιστικής αφομοίωσης που χαρακτηρίζονται από δανεισμό και ανταλλαγή πολιτισμικών στοιχείων. Αργότερα η εισβολή νέων τρόπων ζωής, μουσικών ακουσμάτων, τραγουδιών με τη διάδοση του φωνόγραφου και αργότερα χορευτικών προτύπων, με την εμφάνιση των άλλων μέσων καταγραφής -ραδιόφωνο τηλεόρασηλειτούργησε υπονομευτικά και ισοπεδωτικά για τις τοπικές μουσικοχορευτικές εκφράσεις. Με την εγκατάλειψη του αγροτικού και κυρίως του ποιμενικού χαρακτήρα της παραδοσιακής κοινωνίας, χάνονται και τα τραγούδια που συνόδευαν τα αντίστοιχα έθιμα που αποτελούσαν κυρίαρχο στοιχείο της ευγονικής λειτουργία τους. Η διευκόλυνση της επικοινωνίας με τον έξω κόσμο, ο αστικός τρόπος ζωής, η πρόοδος της επιστήμης, μετέβαλαν την κοσμοαντίληψη και απογύμνωσαν τα έθιμα από το μαγικοθρησκευτικό τους χαρακτήρα. Η διακοπή της συνέχειας των παραδοσιακών εκδηλώσεων και η συνεχώς αυξανόμενη επίδραση των ΜΜΕ απειλεί να καταργήσει τα ιδιαίτερα πολιτισμικά χαρακτηριστικά γνωρίσματα κάθε τόπου. Κατά τους αρχαίους χρόνους, χορός λεγόταν ο χώρος όπου χόρευαν και τραγουδούσαν οι αρχαίοι. Σήμερα, χορός ονομάζεται το σύνολο των ρυθμικών κινήσεων και συσπάσεων του σώματος, αυτό που ονομαζόταν στην αρχαιότητα όρχηση ή χορεία. Ο χορός αποτελεί ένα από τα αρχαιότερα εκφραστικά μέσα και χρονολογικά έπεται του τραγουδιού. Οι ρίζες του χορού στην Ελλάδα εντοπίζονται περίπου το 1000 π. Χ. Στους σύγχρονους νεοελληνικούς χορούς συναντώνται ρυθμοί και μουσικά μοτίβα της αρχαίας Ελλάδας. Οι νεοελληνικοί χοροί διαιρούνται ουσιαστικά σε δυο κατηγορίες: στους «συρτούς», στους «πηδηκτούς» και στις παραλλαγές αυτών. Η ονομασία του κάθε χορού συνήθως σχετίζεται με τον τόπο καταγωγής του (ο συρτός-καλαματιανός, ο μακεδονικός κ.α) ή έχει την ονομασία κυρίων προσώπων (ο Μενούσης, ο Μανέτας). Επίσης, μπορεί να παίρνει την ονομασία του από τις διάφορες εποχές (ο πασχαλινός χορός), ή να προέρχεται από τις ονομασίες επαγγελμάτων (ο χορός των σφουγγαράδων) κ.α. Οι ελληνικοί χοροί παρουσιάζουν αξιοσημείωτη ποικιλία από παραλλαγές και επηρεάζονται μορφολογικά από τον τόπο καταγωγής τους. Είναι γνωστό ότι οι χοροί της ηπειρωτικής Ελλάδας έχουν «βαρύ» ύφος και για αυτό αποκαλούνται συχνά και «λεβέντικοι», σε αντίθεση με αυτούς της νησιωτικής Ελλάδας, οι οποίοι είναι περισσότερο «ανάλαφροι» και λυρικοί. Οι παραδοσιακοί χοροί στην Ελλάδα παρουσιάζουν μεγάλη ποικιλία. Κάθε περιοχή ή χωριό της Ελλάδας έχει τους δικούς του χορούς, οι οποίοι διαφέρουν από περιοχή σε περιοχή ή ακόμη και από χωριό σε χωριό. Αυτή η διαφορά των χορών οφείλεται σε λόγους όπως το κλίμα, ο τρόπος ζωής των κατοίκων, οι πόλεμοι και οι καταστροφές και άλλοι. Οι παραδοσιακοί ελληνικοί Ερευνητική Εργασία Α Εσπερινού Λυκείου Γρεβενών 2011-2012 Σελίδα 3

χοροί, λόγω της ποικιλίας που παρουσιάζουν, χωρίζονται σε διάφορες κατηγορίες. Ανάλογα με το θέμα τους χωρίζονται σε: Θρησκευτικούς Πολεμικούς ή πυρρίχιους Ερωτικούς Πολεμο-ερωτικούς χορούς Ανάλογα με το σχήμα τους χωρίζονται σε: Κυκλικούς Αντικριστούς χορούς Τους κυκλικούς χορούς τους συναντάμε σε ανοικτό κύκλο και πιο σπάνια σε κλειστό. Αντικριστοί χοροί ή καρσιλαμάδες λέγονται οι χοροί, όπου οι χορευτές στέκονται αντικριστά σε δυο σειρές απέναντι-αντικριστά. Υπάρχουν βέβαια και οι χοροί, όπως το ζεϊμπέκικο, που χορεύεται από ένα άτομο, ή ο χορός των μαχαιριών που χορεύεται από δύο άτομα. Ανάλογα με το φύλλο χωρίζονται σε: Ανδρικούς Γυναικείους Μικτούς Ανάλογα με τον τόπο, χωρίζονται σε: Πανελλήνιους ή εθνικούς Τοπικούς Οι πανελλήνιοι χοροί είναι ο συρτός-καλαματιανός και ο τσάμικος ή κλέφτικος. Τοπικοί χοροί είναι οι ηπειρώτικοι, οι θρακιώτικοι, οι νησιώτικοι, οι κρητικοί, οι χοροί της Μακεδονίας, οι ποντιακοί και άλλοι. Ο κάθε χορός χορεύεται διαφορετικά, έχει τη δική του μουσική και το όνομά του έχει κάποια σημασία. Υπάρχουν βέβαια και κάποιοι χοροί, όπως της βόρειας Ελλάδος, οι οποίοι φέρουν αλληλεπιδράσεις με χορούς των γειτονικών λαών (βαλκανικών) και χορεύονται με διάφορες κατά τόπους παραλλαγές σε όλη την βαλκανική περιοχή. Σε άλλες περιπτώσεις, όπως σε μερικά νησιά, η αλληλεπίδραση προέρχεται από την ύπαρξη της εκάστοτε δύναμη κατοχής (Ενετοκρατία, Φραγκοκρατία, Τουρκοκρατία). Ερευνητική Εργασία Α Εσπερινού Λυκείου Γρεβενών 2011-2012 Σελίδα 4

Πανελλήνιοι 1. Συρτός Καλαματιανός 2. Τσάμικος ή Κλέφτικος Μακεδονικοί χοροί 3. Κόρη Ελένη 4. Συρτός Πυλαίας ή Καπουτζηδιανός 5. Παναγιώτα 6. Σύρε Σύρε 7. Τρεχάτος ή φιδίσιος 8. Δημητρούλα 9. Γκάιντα 10.Ομορφούλα 11.Λυτός ή Λεβέντικος 12.Πατρούλα ή Πατρώνα 13.Καγγελευτός Ιερισού 14.Νιζάμικος 15.Μπιλίτικος 16.Της Παρτάλως 17.Ζάμαντας Χοροί Ηπείρου 31.Πωγωνίσιος 32.Γιατρός 33.Κοφτός ή Τζίτζιρας 34.Ζαγορίσιος 35.Συρτός στα τρία 36.Μπεράτι Ηπείρου 37.Κλέφτες 38.Φυσούνι Χοροί Ανατολικής Ρωμυλίας και Θράκης 39.Συγκαθιστός 40.Συρτός ή Καστρινός 41.Ποδαράκι ή Καριώτικος ή Ζερβοδέξιος 42.Στις τρεις 43.Σφαρλής 44.Μπαϊντούσκα ή Κουτσός 45.Σουφλιουτούδα 46.Ζωναράδικος Θεσσαλικοί χοροί 18.Μπεράτι Θεσσαλίας 19.Λαζόπουλα 20.Τρεις καλοί μου λεβεντάδες 21.Κυρά Βεργιώτισσα 22.Χαραλάμπης 23.Σβανιάρα (Καραγκούνα) 24.Της Γαλανής το φόρεμα 25.Συρτός Πηλίου 26.Πηλιορείτικος 27.Γεωργαλάκης 28.Τασιά μωρέ Τασιά 29.Αηδόνι 30.Καραμπατάκι Χοροί Κρήτης 47.Συρτός Κρήτης 48.Σούστα Κρήτης 49.Πεντοζάλης 50.Καστρινός ή Μαλεβιζιώτικος Χοροί Νησιώτικοι 51.Κερκυραϊκός ή Ρούγα 52.Άη Γιώργης 53.Κορακιανίτικος 54.Καμάρα Σκιάθου 55.Συρτός Σκοπέλου 56.Ικαριώτικος ή Ίσος 57.Μπάλλος Κεφαλλονιάς 58.Συρτός Κεφαλλονιάς 59.Πηδηχτός Ρόδου Ερευνητική Εργασία Α Εσπερινού Λυκείου Γρεβενών 2011-2012 Σελίδα 5

60.Θιακός 61.Ζεϊμπέκικος Κύπρου ή Στάμνα Ποντιακοί Χοροί 62.Εμπροπίς ή Κουτσιχτόν ομάλ 63.Κότσαρι 64.Σερενίτσα 65.Τικ διπλό Χοροί Καπαδοκίας 66.Κόνιαλης ή Χορός των κουταλιών 67.Σουρουντίνα 68.Στρογγυλός 69.Αντικρυστός 70.Αγιοβασιλιάτικος Φορεσιές Οι παραδοσιακοί χοροί είναι άμεσα συνδεδεμένοι με τοπικό ένδυμα. Κάθε χορευτική εκδήλωση ή έθιμο απαιτούσε τη συγκεκριμένη φορεσιά για τους χορευτές. Η κάθε φορεσιά είναι διαφορετική από τόπο σε τόπο και λειτουργεί σαν διακριτικό του φύλλου ή της ηλικίας του ατόμου που τη φορά, της κοινωνικής του θέσης κ.λ.π. Έτσι χωρίζονται σε παιδικές ανδρικές γυναικείες κοριτσίστικες- νεανικέςγεροντικές, των αστών των φτωχών, γιορτινές καθημερινές κ.λ.π. Η μορφή των φορεσιών που έφτασε μέχρι σήμερα δεν χρονολογείται πέρα από τα τέλη του 1800, αλλά η κοψιά των τμημάτων που τη συνθέτουν μοιάζει να ανήκει στο μεσαιωνικό σχήμα, που φαίνεται να διαμορφώθηκε σιγά σιγά σ όλη τη Βαλκανική από τους πρώτους κιόλας βυζαντινούς χρόνους (4ος μ.χ. αιώνας). Σε πολλές περιοχές συνυπάρχουν σχήματα που τις ρίζες τους έχουν στη δυτική Αναγέννηση (15ος μ.χ. αιώνας) και με την πάροδο των χρόνων και κυρίως μετά την Απελευθέρωση, αποφασιστικό ρόλο παίζει η δυτική μόδα, που συνεχώς βομβαρδίζει τον ελληνικό χώρο. Η γυναικεία φορεσιά δέχτηκε πολλές και ποικίλες επιδράσεις, μαζί με την αρχαιοελληνική και βυζαντινή παράδοση και παρουσιάζεται έτσι με πολλές ποικιλίες: σε κάθε επαρχία, κάθε χωριό, συναντάμε δύο η και τρεις παραλλαγές της ίδιας τοπικής φορεσιάς. Ουσιαστικά τα τμήματα που συνθέτουν τις γυναικείες φορεσιές του ελληνικού χώρου ανήκουν σε δυο μεγάλες ομάδες: σ εκείνη με καθαρή τη βυζαντινή προέλευση (ανάπτυξη της δαλματικής) και σ εκείνη που οι βυζαντινές ρίζες συγχωνεύονται με τα ενδύματα της δυτικής Αναγέννησης. Ερευνητική Εργασία Α Εσπερινού Λυκείου Γρεβενών 2011-2012 Σελίδα 6

Ο Συρτός χορός Ένας από τους παλαιότερους χορούς είναι ο "συρτός". Χορεύεται εδώ και 3.000 χρόνια περίπου κι έχει φτάσει μέχρι τις μέρες μας. Είναι χορός κυκλικός στον οποίο οι χορευτές άνδρες ή οι γυναίκες ή κι όλοι μαζί πιάνονται χέρι-χέρι και χορεύουν κυκλικά. Βέβαια στα διάφορα μέρη της Ελλάδας εμφανίζεται με διάφορες παραλλαγές, όπως ο καλαματιανός που χορεύεται με 12 βήματα αλλά και ο συρτός με 6 βήματα. Είναι ομαδικός χορός και δίνει τη δυνατότητα να χορεύουν όλοι μαζί οι χορευτές. και ένα χαρακτηριστικό πελοποννησιακό τραγούδι που χορεύεται με τον "συρτό". Σε τούτο (το) σπίτι που 'ρθαμε... Σε τούτο σπίτι που ρθαμε καλέ σήμερα, πολλοί είναι μαζεμένοι, σαν τι χαρά θα γένει! Παντρεύεται ο Αυγερινός καλέ σήμερα την Πούλια κάνει ταίρι, και τ άστρα συμπεθέροι! -Νύφη, πόσο τ' αγόρασες καλέ σήμερα, αυτό το παληκαρι, να τ' αγοράσουν κι άλλοι... -Χίλια φλουριά τ' αγόρασα καλέ σήμερα και πεντακόσια γρόσια για την καλή του γνώση... Ερευνητική Εργασία Α Εσπερινού Λυκείου Γρεβενών 2011-2012 Σελίδα 7

Η ιστορία του Συρτού ή Καλαματιανού Ο Συρτός ή Καλαματιανός είναι ο πιο γνωστός παραδοσιακός χορός που χορεύεται σ' ολόκληρη την Ελλάδα, απ' όλους τους Έλληνες, µε μικρές παραλλαγές στις διάφορες περιοχές. Φαίνεται πως είναι ο αρχαίος «όρµος», όπως τον ονομάζει ο Λουκιανός και προέρχεται από πολύ παλιά εποχή. Κι αυτό, γιατί οι απεικονίσεις χορών σε διάφορα αρχαία αγγεία και τοιχογραφίες έχουν πολλά από τα χαρακτηριστικά του γνωρίσματα. Μαρτυρία επίσης για την αρχαία καταγωγή του συρτού χορού µας δίνει και η επιγραφή του 1ου µ.χ. αιώνα από θρησκευτικό πανηγύρι στη Βοιωτία, στο ιερό του Απόλλωνος που βρισκόταν στο όρος Πτώο κοντά στην Κωπαΐδα. Η μαρμάρινη αυτή επιγραφή, που στήθηκε προς τιμή κάποιου Επαμεινώνδα, αναφέρει τα εξής: «τάς πατρίους ποµπάς μεγάλας και την των συρτών πάτριων όρχησιν θεοσεβώς ετετέλεσε». Η λέξη λοιπόν «πάτριο» μας οδηγεί στο συμπέρασμα ότι οι συρτοί χοροί υπήρχαν πολύ πιο μπροστά από τον 1ο αιώνα και κληροδοτήθηκαν στους αρχαίους προγόνους µας απ' τους πατέρες τους. Τέλος, βλέπουμε ότι η επιγραφή αναφέρεται σε πολλούς συρτούς χορούς, κάτι δηλ. που συναντάμε και σήμερα σ' ολόκληρη την Ελλάδα. Σχετικά µε την προέλευση της λέξεως Καλαματιανός, που την συναντάμε στα περισσότερα μέρη της Ελλάδας, γιατί ο χορός έχει κι άλλα ονόματα όπως συρτός, ίσιος κλπ, πολλοί πιστεύουν πως ονομάστηκε έτσι από την πόλη της Καλαμάτας, όπως συμβαίνει και µε πολλούς άλλους Νεοελληνικούς χορούς που πήραν το όνομά τους απ' την περιοχή που χορεύονται (Πωγωνίσιος, Ζαγορίσιος, Κρητικός). Εάν όμως προσέξουμε τα λόγια του τραγουδιού που συνοδεύουν το χορό τα πράγματα παρουσιάζονται διαφορετικά «Κι αν πας στην Καλαμάτα κι ερθείς µε το καλό, φέρε µου ένα μαντήλι να δέσω στο λαιμό». Μιλάει λοιπόν το τραγούδι για μεταξωτό μαντήλι που ζητάει κάποια να της φέρει ο καλός της αν τύχει και πάει στην Καλαµάτα, το περίφημο της εποχής εκείνης βιοτεχνικό κέντρο στην επεξεργασία μεταξιού, και γυρίσει πίσω µε το καλό. Τα λόγια αυτά του τραγουδιού µας βεβαιώνουν απόλυτα πως ο χορός αυτός δεν χορευόταν µόνο στην Καλαµάτα αλλά και σ' άλλες περιοχές της Ελλάδας. Πιστεύω λοιπόν πως ο Καλαματιανός πήρε το όνομά του όχι απ' την πόλη της Καλαμάτας, αλλά απ' τα λόγια του χορού που αναφέρονταν στο μεταξωτό μαντήλι, ιερό σύμβολο κάθε παραδοσιακής γαμήλιας τελετής, και που αποτελούσαν ένα από τα πιο συνηθισμένα τραγούδια. Τα βασικά του βήματα είναι 12 και χορεύονται συγχρόνως απ' όλους τους χορευτές. Μόνον ο πρώτος χορευτής, ο κορυφαίος, αυτός δηλ. που σέρνει το χορό, κάνει πολλές παραλλαγές φιγούρες, όπως π.χ. στροφές, πηδήματα, ψαλίδια, καθίσματα κλπ. Όταν όμως ο χορός παρουσιάζεται από οργανωμένο χορευτικό συγκρότημα ή από μαθητές σχολείων για χορευτική επίδειξη, τότε όλες οι παραλλαγές του χορού εκτελούνται συγχρόνως από όλους τους χορευτές. Η λαβή των χεριών γίνεται απ' τις παλάμες. Αρχική θέση είναι η προσοχή, µε μικρή στροφή ολόκληρου του σώματος προς τα δεξιά. Η μουσική του Καλαματιανού είναι το μέτρο των 7/8. Ερευνητική Εργασία Α Εσπερινού Λυκείου Γρεβενών 2011-2012 Σελίδα 8

Παραδoσιακός χορός Ηπείρου Συρτός στα τρία Ο Συρτός στα τρία χορεύεται σε πολλές περιοχές της Ελλάδας, αλλά κυρίως στην Ήπειρο. Είναι χορός που χορεύεται και από άντρες και από γυναίκες και χαρακτηρίζεται από αργό ρυθμό και συνεχή σούστα. Παραδοσιακός χορός Πωγωνίσιος (Συρτός στα δύο) Ένας κατεξοχήν ηπειρωτικός χορός, διαφορετικές εκδοχές του οποίου απαντώνται και σε άλλες περιοχές της Ελλάδας. Στην Ήπειρο, είναι από τους πιο διαδεδομένους χορούς, καθώς η πλειοψηφία των ηπειρωτικών χορών καταλήγουν σε «Συρτό στα δύο». Ονομάζεται και Πωγωνίσιος, καθώς προέρχεται συγκεκριμένα από την περιοχή Πωγωνίου του Νομού Ιωαννίνων. Είναι χορός με έντονη σούστα (ανεβοκατέβασμα του κορμού) σε όλα τα βήματα και χορεύεται και από γυναίκες και από άντρες. Ο πυρρίχιος χορός Η σκηνική ή θεατρική όρχηση στην αρχή μας λέγει ο Αθηναίος, πρωτοεμφανίστηκε μόνο με χορούς ( πάσα η σατυρική ποίησις ενεφανίσθη το πρώτον δια χορών), γι` αυτό δεν είχε ούτε υποκριτές, αλλά μόνο χορευτές, τη δε σκηνή υπήρχαν τρεις ορχήστρες: Και οι Αθηναίοι αργότερα δανείστηκαν το χορό πυρρίχη στις γιορτές των μικρών και μεγάλων Παναθήναιων και τον χόρευαν άνδρες έφηβοι και παιδιά κατά τάξεις με πολυτέλεια, κάθε δε τάξη διαιρούνταν σε δύο ομάδες από οκτώ πρόσωπα η καθεμιά, οι οποίες συναγωνίζονταν για το έπαθλο που ήταν βόδι αξίας εκατό δρχ. Άλλη μια άποψη είναι ότι η πυρρίχη έχει καταγωγή της στην Κρήτη, που τη διέσωσαν και στις μετέπειτα εποχές. Ο περιηγητής BELON γύρω στο 1575 σε μια εκδρομή του στο βουνό Ίδη και στα Σφακιά, παρακολούθησε το χορό αυτό και να τι μας λέει.<<στο χωριό του Ευγενή Αντώνη Βαράτζη, κοντά στη χώρα των Σφακίων είδα τους χωρικούς των γύρω χωριών συγκεντρωμένους με τις αρραβωνιαστικιές τους και τις γυναίκες τους σε μεγάλη συνάθροιση>> Γενικά όμως για την προέλευση της πυρρίχη δεν συμπίπτουν οι γνώμες. Αργότερα στους ρωμαϊκούς χρόνους ο χορός αυτός νοθεύτηκε και χορεύονταν κάπως διαφορετικά με την ονομασία Δ ι ο ν υ σ ι α κ ή. Πρέπει να εξηγήσουμε ότι η πυρρίχη δεν χορεύονταν κατά έναν μόνο τρόπο. Από τόπο σε τόπο διέφερε και γενικά κάθε πολεμικός χορός ονομάζονταν πυρρίχη. Ο Ξενοφώντας στην «Κύρου ανάβαση», αναφέρει έναν τέτοιο χορό, κατά τον οποίο οι χορευτές χόρευαν και πηδούσαν ψηλά και ελαφρά κάνοντας σύγχρονα με τα ξίφη τους διάφορους χειρισμούς, ενώ χτυπούσαν προσποιητά ο ένας τον άλλο, ο άλλος έπεφτε με τέχνη και ο νικητής έφευγε τραγουδώντας. Ο ίδιος περιγράφει ότι αμέσως από τον προηγούμενο χορό Ερευνητική Εργασία Α Εσπερινού Λυκείου Γρεβενών 2011-2012 Σελίδα 9

που χόρευαν οι Κάρες, σηκώθηκαν οι Αινιάτες και οι Μάγνητες, οι οποίοι επίσης ένοπλοι, χόρεψαν την Καμπαία, κατά την οποία ο χορευτής αφήνει τα όπλα, παίρνει τα σκεύη και σπέρνει και ζευγολατεί, ενώ περιστρέφεται προσποιούμενος ότι κάτι φοβάται, ενώ ξαφνικά άλλος χορευτής παρασταίνει το ληστή, οπότε ο χορευτής που παριστάνει ότι σπέρνει και ζευγολατεί, αρπάζει τα όπλα και συμπλέκεται με το ληστή. Ύστερα, λέγει ο Ξενοφώντας, σηκώθηκαν οι Μαντινείς και μερικοί Αρκάδες και τραγούδησαν και χόρεψαν ένοπλους χορούς, ενώ οι Παφλαγόνες που τους παρακολουθούσαν, τρόμαξαν όταν είδαν ότι όλοι σχεδόν οι χοροί των Ελλήνων ήταν ένοπλοι. Πεντοζάλης Το Πεντοζάλι ανήκει στην κατηγορία των πηδηχτών χορών και χορεύεται σ όλη την Κρήτη, ενώ χορεύεται κυρίως στην ανατολική Κρήτη. Χορεύεται μόνο από άνδρες και γι αυτό τον αποκαλούν «αντρίστικο» χορό. Τον χορεύουν σε μικρές ομάδες, πιασμένοι σφιχτά από τους ώμους, με πεταχτούς διασκελισμούς και συνεχόμενες εναλλαγές. Το ύφος του θυμίζει απομεινάρια πανάρχαιας μορφής πολεμικού χορού, άποψη που ενισχύεται από την παρατήρηση ότι μέχρι πριν από λίγα χρόνια χορευόταν από άνδρες οπλισμένους. Ο γρήγορος πεντοζάλης δεν συνοδεύεται από μαντινάδες. Η προτίμηση όμως της κοινότητας γι αυτόν, οδήγησε στη δημιουργία αρκετών δίστιχων που αναφέρονται στο χορό: «Άλλο χορό δεν ρέγουμαι, ωσάν τον Πεντοζάλη που πάει τρία ζάλα εμπρός και δυό γιαγέρνει πάλι.» Ποτέ δεν πρέπει τα κλαδιά τις ρίζες να ξεχνούνε, γιατί οι ρίζες, αν χαθούν και κείνα θα χαθούνε Πήρε το όνομα του από τα πέντε βασικά του βήματα ( = ζάλα στη κρητική διάλεκτο, «το ζάλο» = το βήμα), που επαναλαμβανόμενα γίνονται δέκα. Δηλαδή είναι τόσα όσοι και οι Ιδαίοι δάκτυλοι. Σύμφωνα με τον Παυσανία, το Διόδωρο, τον Στράβωνα κ.α., οι Ιδαίοι δάκτυλοι ήσαν οι πρώτοι κάτοικοι της Κρήτης, κατοικούσαν στην οροσειρά Ίδη ή Ιδαία όρη της Κρήτης και επειδή αρχικά ήσαν 5 ή 10 (= 5 γυναίκες και 5 άνδρες), δηλαδή τόσοι όσα και τα δάκτυλα του χεριού ή των χεριών μας, γι αυτό και ονομάστηκαν έτσι. Ερευνητική Εργασία Α Εσπερινού Λυκείου Γρεβενών 2011-2012 Σελίδα 10

Απόγονοι των Ιδαίων δακτύλων ήσαν οι Κουρήτες, που ανακάλυψαν λέει πρώτοι τους ρυθμούς και τους χορούς. (Περισσότερα βλέπε «Ιδαίοι Δάκτυλοι ή Κουρήτες»)Τα πήλινα ειδώλια των χορευτών που έχουν βρεθεί στο Παλιόκαστρο της Κρήτης είναι όμοια με αυτά των χορευτών του πεντοζάλη σήμερα και χρονολογούνται από την πρωτομινωική περίοδο. Ο πεντοζάλης χορεύεται από άντρες και γυναίκες πιασμένους από τους ώμους, με χέρια τεντωμένα σε ανοιχτό κύκλο. Χορός ενθουσιώδης, πηδηχτός, πολεμικός, που αναδεικνύει τη λεβεντιά των χορευτών του και δίνει την ευκαιρία για πολλούς αυτοσχεδιασμούς και θεαματικά σάλτα, κάτω από τους ζωηρούς ήχους της βροντόλυρας (ή του βιολιού) και του λαούτου. Άλλο χορό δεν (ο)ρέγομαι ωσαν τον Πεντοζάλη απου τονε χορεύουνε όλοι μικροί μεγάλοι Με του Μαγιού τις μυρωδιές τα κόκκινα κεράσια Για δέστε πως χορεύουνε της Κρήτης τα κοράσια Για δέστε πως χορεύουνε, για δεστε πως πετούνε Χάμω στη γη χορεύουνε στον ουρανό πετούνε (Μαντινάδες πεντοζάλη) Σιγανός (Πεντοζάλης) O Σιγανός είναι αργός περπατητός χορός ο οποίος χορεύεται με τα χέρια πιασμένα από τους ωμούς, ολοκληρώνεται με έξι ή οκτώ βήματα, με οκτώ βήματα χορεύεται στο Μυλοπόταμο, ενώ με έξι χορεύεται στο Ηράκλειο. Όταν χορεύεται με έξι βήματα δεν ολοκληρώνει τη μελωδία γιατί τα βασικά του μέτρα είναι οκτώ, είναι όμως πιο εύκολος και γενικά χαρακτηρίζεται Τουριστικός χορός. Επειδή στο Σιγανό ο κύκλος των χορευτών όταν είναι πολλοί κουλουριάζει με τη μορφή ελικοειδούς πολλοί λένε ότι αναπαριστά την Ερευνητική Εργασία Α Εσπερινού Λυκείου Γρεβενών 2011-2012 Σελίδα 11

έξοδο του Θησέα από το Λαβύρινθο. Ο Σιγανός λέγεται ότι είναι ο χορός της νύφη, γιατί χορεύεται στους γάμους με το γαμπρό μπροστά και τη νύφη δίπλα. Δεν υπάρχουν αρκετά στοιχεία για την ακριβής προέλευση του, λέγεται όμως ότι κατά την Τουρκοκρατία, οι αγάδες συνήθιζαν να καλούν τους Κρητικούς στους οντάδες του και ρίχνοντας στο πάτωμα ρόβι για να γλιστρούν έβαζαν τις γυναίκες και τις κόρες τους να χορεύουν για να πέφτουν κάτω να σηκώνονται τα φουστάνια του και να κάνουν χάζι. Έτσι οι Κρητικοί μην μπορώντας να κάνουν άλλο τίποτα παρακάλεσαν τους οργανοπαίχτες που ήταν συνήθως Χριστιανοί να φτιάξουν μια μελωδία για ένα χορό απερπάτητο με γερο κράτημα ώστε να μην χάνουν εύκολα οι γυναίκες την ισορροπία τους και να μην πέφτουν. Έτσι έγινε η σύνθεση του Σιγανού. Άλλη εκδοχή θέλει τους Τούρκους στην Τουρκοκρατούμενη Κρήτη να έχουν απαγορέψει στους Κρητικούς να χορεύουν επαναστατικούς χορούς. Έτσι οι Κρήτες εφηύραν το Σιγανό που μοιάζει πολύ στα βήματα με το πεντοζάλη για να μην ξεχάσουν το σπουδαίο αυτό χορό. Σήμερα ο σκοπός του Σιγανού συνοδεύεται πολύ συχνά από σειρά μαντινάδων περιπαιχτικές, ερωτικές, καημού και πόνου. Συρτός Κρήτης Ο συρτός ή σερτός είναι ένας αργός χορός που χορεύεται σε ρυθμός που βασίζεται σε μέτρο 2/4 (4 γυρίσματα από 2 φορές) και συνοδεύεται από λύρα ή βιολί, λαούτο, μαντολίνο ή ασκομαντούρα στα ορεινά. Υπάρχει μεγάλη ποικιλία σκοπών που συνοδεύουν το συρτό, ο πρώτος, ο δεύτερος,ο Κισσαμίτικος, κ.α. Ονομάζεται συρτός ή σερτός γιατί τα πόδια του χορευτή σέρνονται στο έδαφος χωρίς να χάνουν την επαφή τους με τη γη την οποία οι Κρήτες λάτρεψαν ως θεά. Ολοκληρώνεται με έντεκα βήματα ή δώδεκα βήματα, όταν χορεύεται με έντεκα βήματα κρατάμε ένα χρόνο, και η φορά του είναι κυκλική, με τα χέρια σε απόσταση με τις λαβες προς τα πάνω. Κατά την εξελίξει του οι χορευτές σχηματίζουν ένα κύκλο ο οποίος κλείνει και Ερευνητική Εργασία Α Εσπερινού Λυκείου Γρεβενών 2011-2012 Σελίδα 12

ανοίγει προς τα μέσα. Ο κύκλος οδηγείται από τον πρώτο ( το χορευτή που κρατάει μπροστά) ο οποίος έχει τη δυνατότητα να αυτοσχεδιάζει κάνοντας μικρές παραλλαγές στους βηματισμούς σχηματίζοντας τις φιγούρες ή ταλίμια, μικρούς πολύπλοκους νευρώδεις και ενίοτε πηδηχτούς βηματισμούς χωρίς όμως ενθουσιασμό και μεγάλα άλματα, έχοντας τη δυνατότητα να αποσπάται από τον κύκλο καταφέρνει στροφές και πάσα που απογειώνουν το σύνολο του χορού. Αφού τελειώσει πιάνει τελευταίος και ο δεύτερος γίνεται πρώτος κάνοντας και αυτός τις δικά του αυτοσχέδια ταλίμια ή πάσα. Όταν ο χορός εκτελείται μόνο από άνδρες ακολουθείται αυστηρά ο ακόλουθος σχηματισμός. Ο πρώτος με ένα μαντήλι σέρνει το δεύτερο και χορεύουν ενώ οι υπόλοιποι ακολουθούν περπατώντας με τα χέρια ενωμένα και προς τα κάτω. Ο πρώτος παίρνει την πρώτη στροφή ακολουθώντας πιστά τους βηματισμούς του συρτού, στη δεύτερη στροφή κάνει εναλλαγές στο βηματισμό με σύνεση και στωικότητα εκτελώντας μικρές αυτοσχέδιες φιγούρες, στην τρίτη στροφή με περισσότερο ενθουσιασμό εκτελεί πιο έντονα πάσα και αποσπώμενος του κύκλου με αλματώδης κινήσεις πιάνει τελευταίος. Έτσι ο δεύτερος γίνεται πρώτος και εκτελεί τις δικές του παραλλαγές μαζί με τον δεύτερο. Αυτό γίνεται μέχρι να χορέψουν όλοι μπροστά. Αυτό έχει ιδιαίτερα αλληγορική σημασία γιατί αναπαριστά τον Αρχηγό με τον υπαρχηγό που μαζί σέρνουν τους άντρες στον πόλεμο και όταν ο αρχηγός σκοτωθεί παίρνει τη θέση του ο υπαρχηγός. Ιστορικά στοιχεία μας λένε ότι λίγες μέρες πριν το κοσμοϊστορικό γεγονός της άλωσης της Κωνσταντινούπολης, ξεκίνησαν περίπου χίλιοι Κρήτες εθελοντές να πολεμήσουν στην Πόλη.(Η μόνη ναυτική εκστρατεία που ολοκληρώθηκε) Όταν η Πόλη έπεσε οι εκατόν πενήντα περίπου Κρήτες που είχαν απομείνει συνέχισαν να πολεμούν στους τρεις πύργους που είχαν αναλάβει. Έτσι ο πασάς θέλοντας να παραδειγματίσει τους Τούρκους στρατιώτες αποφάσισε να τους αφήσει να φύγουν με ένα από τα πλοία τους ένοπλοι και με τα λάβαρα τους, τιμώντας την αυτοθυσία τους. Κατά την παράδοση οι Κρήτες κατά τις λίγες στιγμές ανάπαυλας από τον πόλεμο συνήθιζαν να τραγουδούν τραγούδια που προέτρεπαν σε ηρωισμό και αυτοθυσία συνδυάζοντας την αρχαία πυρίχη με την βυζαντινή μουσική φτιάχνοντας δυο δικές τους μελωδίες να συνοδεύουν τα τραγούδια τους. Μετά από χρόνια σε ένα γάμο καπεταναίων οι οπλαρχηγοί διέταξαν τον οργανοπαίχτη του γάμου να παίξει αυτούς τους τιμημένους σκοπούς και υπό τη συναισθηματική φόρτιση των αναμνήσεων τους χόρεψαν τον τελετουργικό αρχαίο χορό με παραλλαγές. Έτσι προέκυψε ο Ερευνητική Εργασία Α Εσπερινού Λυκείου Γρεβενών 2011-2012 Σελίδα 13

σημερινός συρτός με τα έντεκα βήματα. Κατά τους οργανοπαίχτες και τους χορευτές της εποχής εκείνης ο χορός άρχισε να διαδίδεται σε όλη την Κρήτη κατά τη δεκαετία του 20 περίπου, με μερικές παραλλαγές όσον αφορά τους βηματισμούς και τη μελωδία. Η έκφραση του από επαναστατική στα δυτικά γίνεται πιο λυρική όσο προχωράμε στα ανατολικά. Έτσι αλλιώς χορεύεται ο συρτός στη Κίσσαμο, αλλιώς στο Μυλοπόταμο αλλιώς στο Ηράκλειο και αλλιώς στη Σητεία. Η γυναίκα στην Κρήτη πιάνει πολλές φορές μπροστά στο συρτό, εκείνη σε αντίθεση με τον άντρα δίνει μεγάλη σημασία στη χορευτική έκφραση παρά στη δεξιοτεχνία, δεν εκτελεί άλματα και πηδήματα αλλά μικρούς σεμνούς βηματισμούς με αρμονία στην κίνηση του σώματος και των ποδιών. Κάνει στροφές και πάσα που μας παραπέμπουν πολύ συχνά στις τοιχογραφίες της Κνωσού που αναπαριστά τις γαλάζιες κύριες με τις φουντωτές φούστες σε όλη τους την έξαρση. Ερευνητική Εργασία Α Εσπερινού Λυκείου Γρεβενών 2011-2012 Σελίδα 14

Πηγές Βιβλιογραφία Ελληνικοί χοροί, Γιάννης Κόκκινος, καθ. Φυσικής Αγωγής ΤΕΦΑΑ ΑΠΘ Διαδίκτυο www.kritikiparadosi.gr www.tsouchlarakis.gr www.pare-dose.net www.allfordance.gr Ερευνητική Εργασία Α Εσπερινού Λυκείου Γρεβενών 2011-2012 Σελίδα 15

Πίνακας Περιεχομένων Ελληνικοί Παραδοσιακοί Χοροί...2 Πανελλήνιοι...4 Μακεδονικοί χοροί...5 Θεσσαλικοί χοροί...5 Χοροί Ηπείρου...5 Χοροί Ανατολικής Ρωμυλίας και Θράκης...5 Χοροί Κρήτης...5 Χοροί Νησιώτικοι...5 Ποντιακοί Χοροί...6 Χοροί Καπαδοκίας...6 Φορεσιές...6 Ο Συρτός χορός...7 Η ιστορία του Συρτού ή Καλαματιανού...8 Παραδoσιακός χορός Ηπείρου Συρτός στα τρία...9 Παραδοσιακός χορός Πωγωνίσιος (Συρτός στα δύο)...9 Ο πυρρίχιος χορός...9 Πεντοζάλης...10 Σιγανός (Πεντοζάλης)...11 Συρτός Κρήτης...12 Πηγές...15 Πίνακας Περιεχομένων...16 Ερευνητική Εργασία Α Εσπερινού Λυκείου Γρεβενών 2011-2012 Σελίδα 16