ΠΡΟΓΡΑΜΜΑ ΙΑΧΡΟΝΙΚΗΣ ΠΑΡΑΚΟΛΟΥΘΗΣΗΣ ΜΕ ΤΗ ΧΡΗΣΗ GIS ΤΥΠΩΝ ΟΙΚΟΤΟΠΩΝ ΚΑΙ ΦΥΤΙΚΩΝ ΕΙ ΩΝ ΣΤΗΝ ΠΕΡΙΟΧΗ ΤΩΝ ΜΕΣΟΓΕΙΩΝ ΑΤΤΙΚΗΣ

ΠΡΟΓΡΑΜΜΑ ΙΑΧΡΟΝΙΚΗΣ ΠΑΡΑΚΟΛΟΥΘΗΣΗΣ ΜΕ ΤΗ ΧΡΗΣΗ GIS ΤΥΠΩΝ ΟΙΚΟΤΟΠΩΝ ΚΑΙ ΦΥΤΙΚΩΝ ΕΙ ΩΝ ΣΤΗΝ ΠΕΡΙΟΧΗ ΤΩΝ ΜΕΣΟΓΕΙΩΝ ΑΤΤΙΚΗΣ Σπανού Σοφία * 1, Βέρροιος Γεώργιος 1, Λιβανίου-Τηνιακού Αργυρώ 1, Γεωργιάδης Θεόδωρος 1 & Αναγνωστόπουλος Αναστάσιος 2 1 Τοµέας Βιολογίας Φυτών Οικολογία, Τµήµα Βιολογίας, Πανεπιστήµιο Πατρών, 26500, Πάτρα 2 ιεθνής Αερολιµένας Αθηνών, Υπηρεσία Περιβάλλοντος, 19019, Σπάτα * Τηλ. 2610997770, email: saspanou@upatras.gr ΠΕΡΙΛΗΨΗ Η συνεχώς αυξανόµενη δραστηριότητα του ανθρώπου τα τελευταία χρόνια στην περιοχή των Μεσογείων (Αττική), έχει προκαλέσει σοβαρά περιβαλλοντικά προβλήµατα και έχει αλλοιώσει την φυσιογνωµία και τη σύνθεση των φυσικών της οικοσυστηµάτων. Η κατασκευή και λειτουργία του Νέου ιεθνή Αερολιµένα Αθηνών, της Αττικής Οδού και άλλων σηµαντικών έργων στην περιοχή, φαίνεται ότι θα επιτείνουν αυτά τα προβλήµατα άµεσα ή έµµεσα. Η περιοχή µελέτης εµφανίζεται αρκετά υποβαθµισµένη όσον αφορά τα φυσικά της οικοσυστήµατα. Οι υψηλές ανθρωπογενείς πιέσεις στο φυσικό περιβάλλον, από την αρχαιότητα, έχουν ασκήσει αρνητική επίδραση σε αυτά. Η επέκταση του αστικού ιστού είναι προφανώς η σηµαντικότερη διαταραχή που σηµειώνεται στην περιοχή, αλλά και η παράνοµη απόθεση απορριµµάτων και αποβλήτων, το κυνήγι, η βόσκηση, οι πυρκαγιές, τα λατοµεία και η συνεχής διάνοιξη νέων δρόµων έχουν σχεδόν τα ίδια καταστροφικά, για το φυσικό περιβάλλον, αποτελέσµατα. Η προστασία και διατήρηση των φυσικών τύπων οικοτόπων που έχουν αποµείνει στην περιοχή είναι πολύ σηµαντική, γι αυτό τον λόγο εφαρµόζεται, από την ερευνητική µας οµάδα, ένα πρόγραµµα βιο-παρακολούθησης (bio-monitoring), προκειµένου να παρακολουθηθούν οι αλλαγές στα ενδιαιτήµατα και τα φυτικά είδη της περιοχής που προκλήθηκαν από την κατασκευή και τη λειτουργία του Νέου ιεθνούς Αερολιµένα Αθηνών και από την προβλεπόµενη ανάπτυξη της περιοχής που το περιβάλλει. Η λεπτοµερής έρευνα της χλωρίδας και της βλάστησης και η χαρτογράφηση της βλάστησης επέτρεψε στους συγγραφείς να προσδιορίσουν και να καταγράψουν τους τύπους οικοτόπων, τις φυτοκοινωνίες και τη δυναµική των οικοσυστηµάτων της περιοχής, καθώς και να αξιολογήσουν τις προσδοκώµενες περιβαλλοντικές επιδράσεις. Σε επιλεγµένες περιοχές (sites) εντός της περιοχή µελέτης, πραγµατοποιήθηκε εκτενής εργασία υπαίθρου. Για την ακριβέστερη και συστηµατικότερη εργασία πεδίου και τη χαρτογράφηση της, η περιοχή µελέτης διαιρέθηκε σε τετράγωνα (grids) διάστασης 500 500m. Οι επιλεγµένες περιοχές αντιπροσωπεύουν όλους τους τύπους ενδιαιτηµάτων και φυτικών ειδών που απαντώνται στην περιοχή. Η εργασία υπαίθρου πραγµατοποιήθηκε σε δύο φάσεις κατά το χρονικό διάστηµα µεταξύ 1997 και 2008. Κατά τη διάρκεια της πρώτης φάσης (1997-1999), στο διάστηµα 1997-1998

µελετήθηκαν σχεδόν όλες οι περιοχές που καλύπτονταν από φυσική βλάστηση και από ηµιφυσικούς τύπους οικοτόπων, ενώ κατά το 1999, δόθηκε προτεραιότητα σε όλους τους τύπους οικοτόπων (φυσικών, ήµι-φυσικών και αγροοικοσυστήµατα), µέσα σε µια ακτίνα 8 Km από τον αερολιµένα, σε περιοχές που θεωρήθηκαν σηµαντικές από απόψη χλωρίδας και βλάστησης. Στην δεύτερη φάση (2005-2008), µελετήθηκαν οι φυσικοί και ηµιφυσικοί τύποι οικοτόπων, αλλά και τα αγροοικοσυστήµατα της περιοχής και προσδιορίστηκαν οι αποκλίσεις από τη βασική γραµµή αναφοράς (base-line) που καθορίστηκε στην πρώτη φάση του προγράµµατος βιοπαρακολούθησης. ηµιουργήθηκε έτσι µια σειρά χαρτών µε την χρήση του λογισµικού ArcGIS (Ver. 9.2), όπου απεικονίζεται η αλλαγή στην έκταση και τη φυσιογνωµία των τύπων οικοτόπων από το 1997 µέχρι σήµερα. Οι χάρτες βασίστηκαν, εκτός από την εκτεταµένη εργασία υπαίθρου, σε αεροφωτογραφίες και δορυφορικές εικόνες της περιοχής µελέτης διάφορων χρονικών περιόδων. Οι διάφοροι τύποι βιότοπων που θεωρούνται σηµαντικοί για τα φυτικά είδη και τα ζώα της περιοχής παρουσιάζονται επίσης εδώ. Τόσο τα φυσικά ενδιαιτήµατα (habitats), όσο και ορισµένα φυτικά taxa, αξίζουν βιοπαρακολούθησης στο µέλλον. Keywords: Βιοπαρακολούθηση, Χαρτογράφηση βλάστησης, Μεσόγεια Αττικής, ιεθνής Αερολιµένας Αθηνών, GIS. EIΣΑΓΩΓΗ Ο ιεθνής Αερολιµένας Αθήνων (.Α.Α.) ανέθεσε στο Τµήµα Βιολογίας του Πανεπιστηµίου Πατρών ένα πρόγραµµα που τιτλοφορήθηκε «Πρόγραµµα Βιοπαρακολούθησης φυτικών ειδών και ενδιαιτηµάτων». Το πρόγραµµα στόχευε στην αξιολόγηση των περιβαλλοντικών επιδράσεων από την κατασκευή και τη λειτουργία του διεθνούς αερολιµένα στην περιοχή των Μεσογείων. Το πρόγραµµα πραγµατοποιήθηκε σε δύο φάσεις: η πρώτη κατά το χρονικό διάστηµα 1997-1999 και η δεύτερη το 2005-2008. Η περιοχή µελέτης οριοθετείται από τις συντεταγµένες 23 47 έως 24 05 Ανατολικά και 37 49 έως 38 03 Βόρεια (Εικ. 1). Το µέγεθος και η περιοχή µελέτης οριοθετήθηκαν από τον.α.α. µε τέτοιο τρόπο, ώστε η περιοχή του αερολιµένα να βρίσκεται στο κέντρο της και οι περιοχές που θεωρείται ότι επηρεάζονται από αυτόν, γύρω από αυτό το κέντρο. H περιοχή των Μεσογείων και κατ επέκταση τα φυσικά της οικοσυστήµατα, δέχονται έντονες ανθρώπινες επιδράσεις ακόµη και από την αρχαιότητα. Σήµερα, παρατηρείται µεγάλη ανάπτυξη τόσο του αστικού ιστού, όσο και των βιοµηχανιών, βιοτεχνιών κλπ. πολλών εταιρειών που υπάρχουν πλέον στην περιοχή και αυτό αποτελεί ένα από τα κύρια προβλήµατα της. Άλλες πιέσεις που δέχεται η περιοχή είναι η ύπαρξη λατοµείων (σε λειτουργία αλλά και εγκαταλειµµένων), οι πυρκαγιές σε δασικές και θαµνώδεις εκτάσεις, η παράνοµη λειτουργία χωµατερών, η επέκταση του οδικού δικτύου, η βόσκηση και το κυνήγι σε όλες σχεδόν τις εποχές του χρόνου.

Εικ. 1. Χάρτης της περιοχής µελέτης. Παρ όλη την έντονη και πολλές φορές ανεξέλεγκτη οικιστική δραστηριότητα που παρατηρείται στην περιοχή, διατηρείται σε µεγάλο βαθµό ο αγροτικός της χαρακτήρας, αν και η έκταση των καλλιεργειών εµφανίζεται µειωµένη και καλύπτεται κυρίως από ελαιώνες και αµπελώνες, που αποτελούν χαρακτηριστικό στοιχείο του τοπίου των Μεσογείων. Eπιπροσθέτως, υποστηρίζουν µια ενδιαφέρουσα ποικιλία ζωντανών οργανισµών, γεγονός που κάνει επιτακτική την ανάγκη για προστασία τους. Οι στόχοι της εργασίας περιλαµβάνουν: - Λεπτοµερή καταγραφή της θέσης και της κατανοµής των φυτικών ειδών µέσα στην περιοχή µελέτης, µε ιδιαίτερη προσοχή και έµφαση στα είδη που υπάγονται σε κάποιο καθεστώς προστασίας. - Λεπτοµερή καταγραφή και χαρτογράφηση των τύπων οικοτόπων της περιοχής µελέτης. Τα στοιχεία που καταγράφηκαν στην πρώτη φάση του προγράµµατος (1997-1999) αποτέλεσαν τη βασική γραµµή αναφοράς από την οποία ξεκίνησε η βιοπαρακολούθηση. ΥΛΙΚΑ ΚΑΙ ΜΕΘΟ ΟΙ Η ερευνητική µας οµάδα πραγµατοποίησε εκτεταµένη εργασία πεδίου σε έναν µεγάλο αριθµό επιλεγµένων περιοχών (sites) µέσα στα όρια της περιοχής µελέτης. Για την ακριβέστερη και συστηµατικότερη εργασία πεδίου και χαρτογράφηση της, η περιοχή µελέτης διαιρέθηκε σε τετράγωνα (grids) διάστασης 500 500m. Οι περιοχές στις οποίες πραγµατοποιήθηκαν δειγµατοληψίες και γενικότερα η εργασία πεδίου επιλέχθηκαν έτσι ώστε να αντιπροσωπεύουν όλους τους τύπους οικοτόπων που απαντώνται στην περιοχή µελέτης. Η εργασία πεδίου πραγµατοποιήθηκε την χρονική περίοδο 1997-2008 σε δύο φάσεις. Κατά τη διάρκεια της πρώτης φάσης (1997-1999)

εξετάστηκαν όλες σχεδόν οι θέσεις όπου καλύπτονταν από φυσική βλάστηση στο διάστηµα 1997-1998 ενώ κατά το 1999, προτεραιότητα δόθηκε σε όλους τους τύπους οικοτόπων (φυσικούς και αγροοικοσυστήµατα), µέσα σε µια ακτίνα 8 Km από τον αερολιµένα, σε περιοχές που θεωρήθηκαν σηµαντικές από απόψη χλωρίδας και βλάστησης. Κατά τη διάρκεια της δεύτερης φάσης (2005-2008), εκτός από τους φυσικούς και ηµιφυσικούς τύπους οικοτόπων µελετήθηκαν επίσης τα αγροοικοσυστήµατα της περιοχής και προσδιορίστηκαν οι αποκλίσεις από τη βασική γραµµή αναφοράς που καθορίστηκε στην πρώτη φάση του προγράµµατος βιοπαρακολούθησης. Πρέπει να σηµειωθεί, ότι στη δεύτερη φάση του προγράµµατος µεταβλήθηκαν ελαφρώς τα όρια της περιοχής µελέτης έτσι, ώστε να περιληφθούν σε αυτή περιοχές που παρουσίαζαν ενδιαφέρον από πλευράς χλωρίδας και βλάστησης. Κατά την εργασία πεδίου καταγράφηκαν η χλωρίδα και η βλάστηση της περιοχής µελέτης. Όσα φυτικά είδη δεν αναγνωρίστηκαν in situ συλλέχθηκαν και η αναγνώρισή τους έγινε στο Herbarium του Πανεπιστηµίου της Πάτρας. Για τον προσδιορισµό των φυτικών ειδών χρησιµοποιήθηκαν τα συγγράµµατα Flora Hellenica (Strid & Tan, 1997, 2002), Flora Europaea (Tutin et al., 1968-1993) και Flora d Italia (Pignatti, 1982). Για την ονοµατολογία των ειδών χρησιµοποιήθηκαν κατά σειρά τα συγγράµµατα Flora Hellenica (Strid & Tan, 1997, 2002), Med-Checklist (Greuter et al., 1984-1989) και Flora Europaea (Tutin et al., 1968-1993). Για τον προσδιορισµό των µονάδων βλάστησης έγιναν δειγµατοληψίες βλάστησης (relevés) µε τη µέθοδο Braun-Blanquet και η ακριβής θέση τους καταγράφηκε µε GPS. Ο χαρακτηρισµός των τύπων οικοτόπων έγινε µε βάση τα χαρακτηριστικά και διαγνωστικά taxa, όπως αυτά αναφέρονται σε εργασίες των Horvat et al. (1974), Barbero & Quezel (1976), Dimopoulos et al. (1995), Mucina (1997) και Dafis et al. (1999). Για την περιγραφή των τύπων οικοτόπων ακολουθήθηκε η ονοµατολογία σύµφωνα µε το πρόγραµµα NATURA 2000 (Dafis et al., 1999). Tα στοιχεία που συλλέχθηκαν από την εργασία πεδίου καταγράφηκαν σε µία ειδικά σχεδιασµένη βάση δεδοµένων, τη BIOMIS (Anagnostopoulos, 1997). Αυτή η βάση δεδοµένων περιέχει την περιοχή µελέτης χωρισµένη σε τετράγωνα διάστασης 25 εκταρίων (500 500 m) και µας δίνει τη δυνατότητα παραγωγής χαρτών των φυτικών ειδών και τύπων οικοτόπων της περιοχής. Η καταγραφή των δεδοµένων µας σε διαφορετικές χρονικές περιόδους είναι σηµαντικό στοιχείο της βιοπαρακολούθησης της περιοχής. Παράλληλα, ξεκινώντας από το 1991, πραγµατοποιήθηκαν χαρτογραφήσεις, σε επίπεδο τύπων οικοτόπων, των µονάδων της φυσικής, αλλά και της ανθρωπογενούς βλάστησης (πχ. αγροοικοσυστήµατα), για την απεικόνιση σε χάρτες της κατάστασης των οικοσυστηµάτων της περιοχής κατόπιν επεξεργασίας των δειγµατοληψιών και την επιβεβαίωση τους στην ύπαιθρο. Επίσης χαρτογραφήθηκαν οι οικισµοί και τα όρια τους, ώστε να συγκριθεί η µεταβολή της έκτασή τους σε σχέση µε την προηγούµενη φάση του προγράµµατος. Παρήχθησαν χάρτες σε κλίµακα 1:25,000 για τις χρονιές 1991, 1999 και 2008. Για την παραγωγή των χαρτών αυτών χρησιµοποήθηκε το πρόγραµµα ArcGIS (Ver. 3.2, 9.2.), τα δε όρια της περιοχής µελέτης βασίστηκαν σε ορθοφωτοχάρτες (του 1991) και σε χάρτες της Γ.Υ.Σ (του 1990) κλίµακας 1:25.000. Τα όρια των πολυγώνων βασίστηκαν σε καταγραφές της οµάδας στο πεδίο µε χρήση GPS, σε αεροφωτογραφίες και σε δορυφορικές φωτογραφίες υψηλής ευκρίνειας. ΑΠΟΤΕΛΕΣΜΑΤΑ

Η διαχρονική µελέτη και βιοπαρακολούθηση των ορίων και της φυσιογνωµίας των τύπων οικοτόπων και οικοσυστηµάτων της περιοχής των Μεσογείων είναι µια µοναδική για την περιοχή εργασία και κρίνεται σκόπιµο να συνεχιστεί. Από την ερευνητική µας οµάδα καταγράφηκαν 612 φυτικά taxa, από τα οποία τα 160 είναι νέες αναφορές. Τα 60 από αυτά θεωρήθηκαν ως σηµαντικότερα από την άποψη του καθεστώτος προστασίας τους (ενδηµικά, προστατευόµενα από ιεθνείς Συνθήκες κλπ.) και παρουσιάζονται στον Πίνακα 1. Πίνακας 1. Φυτικά είδη της περιοχής µελέτης σε καθεστώς προστασίας. Οικογένεια Taxon Καθεστώς προστασίας Εξάπλωση Aceras anthropophοrum CITES Ευρυµεσογειακό. LILIACEAE Allium chamaespathum Π.. 67/1981 Βαλκανικό ενδηµικό, σε Ελλάδα και Αλβανία.. BORAGINACEAE Anchusella variegata Κρήτη, νησιά Αιγαίου και Ιονίου Στενοµεσογειακό. Barlia robertiana CITES Από το Μαρόκο ως CAMPANULACEAE CAMPANULACEAE COMPOSITAE COMPOSITAE COMPOSITAE Campanula celsii Campanula drabifolia Centaurea raphanina subsp. mixta Centaurea spinosa Chondrilla ramosissima Τοπικό του Αιγαίου την Ανατολία. Κυρίως σε Αττική, Τροιζηνία, νησιά Αργοσαρωνικού, Σίφνο. ΝΑ Ελλάδας. Ιόνιο. Ν. Ελλάδας. Εύβοια, Κυκλάδες, Σποράδες, Ικαρία, Ψαρά. Α. Ελλάδας και Ανατολίας. Κυκλάδες, Αττική, Εύβοια, Α. Πελοπόννησος.. Κρήτη, Κάρπαθος,. Αιγαίο.

COMPOSITAE IRIDACEAE IRIDACEAE CUPRESSACEAE Crepis hellenica subsp. hellenica Crocus cartwrightianus Crocus laevigatus Cupressus sempervirens IUCN (LR/nt) PRIMULACEAE Cyclamen graecum CITES PRIMULACEAE Cyclamen hederifolium CITES CΟMPOSITAE CRUCIFERAE LILIACEAE RUBIACEAE COMPOSITAE Echinops graecus Erysimum graecum Fritillaria graeca subsp. graeca Galium melanantherum Inula verbascifolia subsp. methanea. Α. Εύβοια, Κυκλάδες, Σποράδες, Α. Αιγαίο.. Κρήτη, Κάρπαθος, Κυκλάδες, Α. Στερεά.. Ν. Εύβοια, Αττική, Α. και ΝΑ Κυκλάδες, Κρήτη. Ανατολικοµεσογειακό. Στενοµεσογειακό. Αττική, Αίγινα, Κορινθία, Αργολίδα, Αρκαδία, Μεσσηνία, Κρήτη. Βορειοµεσογειακό (Από Ν. Γαλλία µέχρι. Τουρκία). Όλυµπος, Πήλιο, Αττική, Αχαία, Κρήτη, Ιόνιο.. Κυκλάδες, υτ. Αιγαίο, Α. Κεντρική Ελλάδα.. Εύβοια.. Κυκλάδες, Αττική, νησιά Αιγαίου, Άθως.. Α. Α. Εύβοια, Άνδρος.. Αττική, Βοιωτοία, Αργολίδα, Κορινθία, νησιά

CUPRESSACEAE CUPRESSACEAE COMPOSITAE PLUMBAGINACEAE CRUCIFERAE LILIACEAE RANUNCULACEAE SCROPHULARIACEAE PAPILLIONACEAE Juniperus oxycedrus subsp. macrocarpa Juniperus phoenicea Leontodon graecus Limonium hyssopifolium Malcolmia graeca subsp. graeca Muscari pulchellum subsp. pulchellum Nigella arvensis subsp. aristata Odontites linkii Onobrychis ebenoides Ophrys ferrum-equinum subsp. ferrum-equinum Ophrys fusca subsp. fusca IUCN (LR/lc) IUCN (LR/lc) CITES CITES Αργοσαρωνικού. Ευριµεσογειακό. Κέρκυρα, Κρήτη, Ατττική, Πάρνων, Αχαϊα, Κυκλάδες, Ρόδος κ.ά. Ευρυµεσογειακό.. νησιά Ιονίου,. Αιγαίου, Χίος.. Ν. Ελλάδα, Νησιά Αιγαίου, Κρήτη. ΝΑ Ελλάδος. ΒΑ Αττική (Νότια και Ανατολική), Νησιά Αργοσαρωνικού, Κ. Εύβοια Ν. Ελλάδος. ΝΑ Αίγινα, Πόρος.. BA νότιο τµήµα της Στερεάς Ελλάδος, κοινό σε Αττική και Εύβοια,. Αιγαίο.. Α. και Κ. Ελλάδα, νησιά. Αιγαίου. Β Στερεά και Εύβοια Aνατολικοµεσογειακό. Στενοµεσογειακό. Ophrys fusca subsp. iricolor CITES Στενοµεσογειακό. Ophrys lutea CITES Στενοµεσογειακό. Ophrys scolopax subsp. cornuta CITES ΝΑ Ευρώπη. Ophrys scolopax subsp. Iταλία, Ελλάδα. CITES heldreichii Σηµαντικό είδος µε

Ophrys sicula CITES Ophrys sphegodes subsp. sphegodes CITES στενή εξάπλωση. Ανατολικο- Στενοµεσογειακό Eυρυµεσογειακό Ophrys spruneri. Ν. και. Ελλάδα, νησιά, Ιονίου, Κύθηρα, CITES Κρήτη, Εύβοια, Ικαρία. Ophrys tenthredinifera CITES Στενοµεσογειακό. Orchis coriophora subsp. fragrans CITES Eυρυµεσογειακό. Orchis italica CITES Στενοµεσογειακό. Orchis quadripunctata CITES Στενοµεσογειακό Orchis tridentata CITES Ευρυµεσογειακό (από τα Βαλκάνια έως τον Πόντο). LILIACEAE LILIACEAE PINACEAE PLATANACEAE POLYGALACEAE POSIDONIACEAE COMPOSITAE COMPOSITAE SCROPHULARIACEAE Ornithogalum atticum Ornithogalum collinum Pinus halepensis Platanus orientalis Polygala nicaeensis Posidonia oceanica Ptilostemon chamaepeuce Scorzonera crocifolia Scrophularia heterophylla var. heterophylla Serapias bergonii IUCN (LR/lc) IUCN (LR/lc) Συνθήκη Βέρνης, Π.. 67/1981 CITES. Αττική, Εύβοια, Άνδρος. ιεσπαρµένο σε Ηπειρωτική Ελλάδα, Κρήτη και Αιγαίο. Στενοµεσογειακό. ΝΑ Ευρώπη.. ιάσπαρτο σε Α. Στερεά Ελλάδα και Εύβοια. Στενοµεσογειακό. Ελλάδα,. Ανατολία.. ΝΑ Ελλάδα, νησιά. Αιγαίου και Ιονίου.. Ανατολική Στερεά Ελλάδα, Κρήτη, νησιά Αιγαίου και Ιονίου. Ευρυµεσογειακό. Serapias lingua CITES Στενοµεσογειακό Serapias vomeracea CITES Ευρυµεσογειακό. CARYOPHYLLACEAE Silene corinthiaca. Αττική, Βοιωτοία, Εύβοια, Α.

CARYOPHYLLACEAE AMARYLLIDACEAE Silene spinescens Sternbergia lutea subsp. sicula CITES RUBIACEAE Valantia aprica Π.. 67/1981 SCROPHULARIACEAE Veronica glauca subsp. peloponnesiaca Αµοργός.. ΝΑ Ελλάδα, ΒΑ Εύβοια. Medit.-Mont Ν. Αλβανία, Ν Ελλάδα, Κρήτη.. Κυκλάδες, Ιόνιο, Στερεά, Πίνδος, Β. Κεντρική Ελλάδα. Η βλάστηση της περιοχής µελέτης χαρακτηρίζεται από µεγάλη ποικιλία τύπων οικοτόπων, οι οποίοι χωρίστηκαν σε τρεις µεγάλες οµάδες: τους φυσικούς, ηµιφυσικούς και ανθρωπογενείς. (Πίνακας 2). Πίνακας 2. Τύποι οικοτόπων (ενδιαιτηµάτων) της περιοχής µελέτης. Οµάδες τύπων οικοτόπων Τύποι οικοτόπων Κωδικός ΝΑTURA 2000 Περιγραφή 1160 Αβαθείς κολπίσκοι και κόλποι Α. Φυσικοί 1. Παράκτιοι και Υγροτοπικοί 1210 Μονοετής βλάστηση µεταξύ των ορίων πληµµυρίδας και αµπώτιδας (Cakiletea maritimae) 1240 Απόκρηµνες βραχώδεις ακτές µε βλάστηση στη Μεσόγειο (µε ενδηµικά Limonium spp.) 1310 Μονοετής βλάστηση µε Salicornia και άλλα είδη λασπωδών και αµµωδών ζωνών 1410 Μεσογειακά αλίπεδα (Juncetalia maritimi) 1420 Μεσογειακές και θερµοατλαντικές αλόφιλες λόχµες (Arthrocnemetaliafruticosi) 2110 Υποτυπώδεις κινούµενες θίνες

2250 * Λόχµες των παραλιών µε άρκευθους (Juniperus spp.) 2260 Θίνες µε βλάστηση σκληρόφυλλων θάµνων (Cisto-Lavanduletalia) Μεσογειακές και 1420 92D0 72A0 θερµοατλαντικές αλόφιλες λόχµες (Arthrocnemetaliafruticosi) Θερµό- Μεσογειακές παραποτάµιες στοές (Nerio-Tamaricetea) 92D0 72A0 Καλαµιώνες Θερµό-Μεσογειακές παραποτάµιες στοές (Nerio-Tamaricetea) Καλαµιώνες 2. Φρύγανα 5420 Φρύγανα µε Sarcopoterium spinosum 9320 άση ελιάς και χαρουπιάς 9320 5212 άση ελιάς και χαρουπιάς ενδρώδεις θαµνώνες µε 3. Θαµνώνες 4. Θαµνώνες και πεύκα 5. Βραχόφιλη βλάστηση 6. άση πεύκης (αµιγή) Juniperus phoenicea 5211 ενδρώδεις θαµνώνες µε Juniperus oxycedrus 5212 ενδρώδεις θαµνώνες µε Juniperus phoenicea 5212 5340 ενδρώδεις θαµνώνες µε Juniperus phoenicea Garrigues της Ανατολικής Μεσογείου 5340 Garrigues της Ανατολικής Μεσογείου 9320 954010 άση ελιάς και χαρουπιάς Μεσογειακά πευκοδάση µε ενδηµικά είδη πεύκων της Μεσογείου 5212 954010 ενδρώδεις θαµνώνες µε Juniperus phoenicea Μεσογειακά πευκοδάση µε ενδηµικά είδη πεύκων της Μεσογείου 5340 954010 Garrigues της Ανατολικής Μεσογείου Μεσογειακά πευκοδάση µε ενδηµικά είδη πεύκων της Μεσογείου 8216 Ασβεστολιθικά βραχώδη πρανή µε χασµοφυτική βλάστηση 954010 Μεσογειακά πευκοδάση µε ενδηµικά είδη πεύκων της Μεσογείου

Β. Ηµι-φυσικοί Γ. Ανθρωπογενείς * Τύπος οικοτόπου σε καθεστώς προστασίας. Οικισµοί Μεσογειακά πευκοδάση µε ενδηµικά είδη πεύκων της Μεσογείου Οικισµοί Μεσογειακά πευκοδάση µε ενδηµικά είδη πεύκων της Μεσογείου Καλλιέργειες Εγκαταλειµµένοι αγροί Μεσογειακά πευκοδάση µε ενδηµικά είδη πεύκων της Μεσογείου Καλλιέργειες Garrigues της Ανατολικής Μεσογείου Μεσογειακά πευκοδάση µε ενδηµικά είδη πεύκων της Μεσογείου Οικισµοί Οικισµοί Φρύγανα µε Sarcopoterium spinosum Αεροδρόµιο Λοιπές χρήσεις Καλλιέργειες Καλλιέργειες Οικισµοί Οικισµοί Η έκταση των τριών κατηγοριών αυτών οµάδων οικοτόπων, όπως προκύπτει από τη χαρτογράφηση για τις χρονιές 1991, 1999 και 2008 δίνεται στο διάγραµµα της Εικόνας 2. Αναλυτικά στοιχεία για την έκτασή τους δίνονται στον Πίνακα 3. Είναι εµφανές, ότι οι ανθρωπογενείς τύποι οικοτόπων καταλαµβάνουν και για τις τρεις περιόδους τη µεγαλύτερη έκταση στην περιοχή µελέτης, περίπου 79% κατά µέσο όρο, ακολουθούν οι φυσικοί, που καταλαµβάνουν περίπου το 19% και τέλος οι ηµι-φυσικοί, µε τη µικρότερη έκταση (περίπου 2%). Η χαρτογράφηση για τις χρονιές 1991 και 1999 έδειξε ότι η µεγαλύτερη µεταβολή (µείωση 27%) στην έκταση σηµειώθηκε στους ηµιφυσικούς τύπους οικοτόπων, ενώ η µικρότερη στους ανθρωπογενείς και φυσικούς (1% αύξηση και 1% µείωση αντίστοιχα). Για την περίοδο 1999-2008, η χαρτογράφηση έδειξε ότι οι ηµι-φυσικοί τύποι οικοτόπων εµφανίζουν τη µεγαλύτερη αύξηση (68,8%), ενώ οι φυσικοί µειώθηκαν σε ποσοστό 15,4%. Πίνακας 3. Εκταση που καλύπτουν οι διάφοροι τύποι οικοτόπων της περιοχής µελέτης στις χρονικές περιόδους 1991, 1999 και 2008. Οµάδες τύπων οικοτόπων Παράκτιοι και Υγροτοπικοί Έκταση 1991 (ha) Έκταση 1999 (ha) Έκταση 2008 (ha) 102.3 102.3 79.2

Φρύγανα 791.1 797.5 1105.12 Θαµνώνες 2550.5 2702 999.9 Θάµνοι και Πεύκα 589.1 450.4 826.34 άση πεύκης 914.2 846.8 1133.50 Φυσικοί (ολικό) 4947.2 4899 4144.06 Ηµι-φυσικοί 422.9 309.9 523.28 Ανθρωπογενείς 19,334.6 19,495.8 20,081.1 Oι φυσικοί τύποι οικοτόπων της περιοχής οµαδοποιούνται σε πέντε κύριες οµάδες: Παράκτιοι και Υγροτοπικοί, Φρύγανα, Θαµνώνες, Θάµνοι και Πεύκα και αµιγή άση πεύκης, ενώ η βραχόφιλη βλάστηση, επειδή καταλαµβάνει πολύ µικρή έκταση δεν λαµβάνεται υπ όψην (Πίνακες 2 και 3). Η χαρτογράφηση της βλάστησης για την χρονική περίοδο 1991 1999, έδειξε ότι τα φρύγανα και οι θαµνώνες αυξήθηκαν κατά 1% και 6% αντιστοίχως, ενώ οι εκτάσεις µε µικτές συστάδες θάµνων µε δάσος χαλεπίου και µε αµιγή δάση χαλεπίου µειώθηκαν κατά 23% και 7%, αντιστοίχως (Πίνακας 3). Για αυτή τη χρονική περίοδο δεν παρατηρήθηκαν σηµαντικές µεταβολές στην έκταση των παράκτιων και υγροτοπικών µονάδων βλάστησης. Για την χρονική περίοδο 1999 2008 η χαρτογράφηση της βλάστησης έδειξε ότι τα φρύγανα, οι µικτές συστάδες θάµνων µε δάσος χαλεπίου πεύκης και τα αµιγή δάση χαλεπίου πεύκης αυξήθηκαν κατά 38.5%, 83.4% και 33.8%, αντιστοίχως (Πίνακας 3), ενώ η έκταση των θαµνώνων µειώθηκε κατά 62.9%. Τέλος, οι παράκτιοι και υγροτοπικοί οικότοποι εµφάνισαν µείωση 22%. 25000 20000 Έκταση (ha) 15000 10000 Έκταση 1991 Έκταση 1999 Έκταση 2008 5000 0 Φυσικοί Ηµιφυσικοί Ανθρωπογενείς Eικ. 2. Έκταση που καλύπτεται από τις τρεις κύριες κατηγορίες τύπων οικοτόπων.

3000 2500 Έκταση (ha) 2000 1500 1000 Έκταση 1991 Έκταση 1999 Έκταση 2008 500 0 Παράκτιοι & Υγροτοπικοί Φρύγανα Θαµνώνες Θάµνοι & Πεύκα άση Πεύκης Εικ. 3. Έκταση που καλύπτεται από τους πέντε κύριους τύπους φυσικών τύπων οικοτόπων της περιοχής µελέτης. ΣΥΖΗΤΗΣΗ-ΣΥΜΠΕΡΑΣΜΑΤΑ Η καταγραφή της χλωρίδας της περιοχής µελέτης έδειξε ότι τα Μεσόγεια φιλοξενούν µια πλούσια χλωρίδα, η οποία περιλαµβάνει σε υψηλό ποσοστό ελληνικά ενδηµικά είδη και είδη προστατευόµενα από διεθνείς και εθνικές συµβάσεις. Η χλωρίδα της περιοχής µελέτης περιλαµβάνει περισσότερα από 600 φυτικά taxa. 60 από αυτά τα taxa ανήκουν σε διάφορες κατηγορίες προστασίας. Παρά τις έντονες ανθρωπογενείς επιδράσεις που ασκούνται, ένας σηµαντικός αριθµός φυσικών τύπων οικοτόπων καταγράφηκε στην περιοχή µελέτης. Αυτοί περιλαµβάνουν φρυγανική βλάστηση, θαµνώνες, πευκοδάση καθώς και βλάστηση υγροτοπικών και παραλιακών οικοσυστηµάτων. Η χαρτογράφηση της βλάστησης έδειξε ότι οι φυσικοί τύποι οικοτόπων καταλαµβάνουν σχεδόν το 1/5 της περιοχής µελέτης. Οι φυσικοί τύποι οικοτόπων εµφάνισαν µια µικρή µείωση (1%) κατά τη διάρκεια της περιόδου 1991-1999. Την περίοδο 1999-2008 η έκταση των φυσικών οικοτόπων µειώθηκε κατά 15%, προς όφελος των ηµιφυσικών και των ανθρωπογενών οικοτόπων. Το γεγονός αυτό υποδηλώνει µια ραγδαία αύξηση της οικιστικής ανάπτυξης αυτή την περίοδο, η οποία είναι εντονότερη στη βορειοανατολική πλευρά του αεροδροµίου. Οι ηµιφυσικοί τύποι οικοτόπων αποτελούν τη µεταβατική ζώνη µεταξύ ανθρωπογενών και φυσικών οικοτόπων. Η αύξηση τους κατά την περίοδο 1999-2008 υποδηλώνει ότι και στο άµεσο µέλλον οι ανθρωπογενείς οικότοποι θα συνεχίσουν να αυξάνονται. Όσον αφορά τους φυσικούς τύπους οικοτόπων, η οικιστική ανάπτυξη, τα Ολυµπιακά έργα και οι νέοι δρόµοι, πραγµατοποιήθηκαν σε βάρος κυρίως των θαµνώνων. Η φαινοµενική αύξηση των πευκώνων οφείλεται στην προσάρτηση νέων εκτάσεων στην περιοχή µελέτης, στις οποίες κυριαρχούν. Επίσης για την περίοδο αυτή, παρατηρείται αύξηση των φρυγάνων, γεγονός που εξηγείται από τον µεγάλο αριθµό, µικρής τις πιο πολλές φορές έκτασης, πυρκαγιών που έχουν σηµειωθεί στην περιοχή. Η χαρτογράφηση της βλάστησης της περιοχής µελέτης αποκάλυψε την τάση των µεταβολών και παρήγαγε ένα επίπεδο αναφοράς για τη µελλοντική

βιοπαρακολούθηση. Η πληροφορία αυτή είναι απαραίτητη για την προστασία και τη διαχείριση του περιβάλλοντος των Μεσογείων. Η κατασκευή του ιεθνούς Αερολιµένα Αθηνών ξεκίνησε το 1996 και η λειτουργία του το 2001. Η κατασκευή και λειτουργία του αεροδροµίου στην περιοχή των Μεσογείων, φαίνεται ότι επηρέασαν άµεσα ή έµµεσα, κυρίως µέσω περαιτέρω αλλαγών των χρήσεων γης, τα οικοσυστήµατα της περιοχής. Το προγραµµα βιοπαρακολούθησης που από το 1997 εφαρµόζεται στην περιοχή από τον.α.α., στοχεύει στην ανίχνευση των πιθανών µεταβολών στη χλωρίδα και τους οικοτόπους εντός της ζώνης που επηρεάζεται άµεσα από το αεροδρόµιο. Στην περίπτωση που ανιχνευθούν µεταβολές, αυτές θα µελετηθούν προκειµένου να εφαρµοστούν τα κατάλληλα µέτρα αποκατάστασης. ΒΙΒΛΙΟΓΡΑΦΙΑ Anagnostopoulos A, 1997. Biomonitoring Information System (AIA BIOMIS). Data Acquisition Manual, Athens. Barbero M, Quezel P, 1976. Les groupements forestiers de Grèce Centro-Méridionale. Ecologia Mediterranea, 2: 1-86. Ντάφης Σ, Παπαστεργιάδου E, Λαζαρίδου E, Τσιαφούλη M, 2001. Νέος Τεχνικός Οδηγός Χαρτογράφησης. Μουσείο Γουλανδρή Φυσικής Ιστορίας. Κέντρο Βιοτόπων Υγροτόπων. Dimitrellos G, Panitsa M, Spanou S, Tiniakou A, Verroios G, Georgiadis T, 1999. Biomonitoring of selected plant species and habitat types of the Mesogaia Area. Proceedings of the 8 th European Ecological Congress (Halkidiki 18-23 September). Dimopoulos P, Papastergiadou E, Sykora K, Georgiadis T, Babalonas D, Dafis S, 1995. Collection and analysis of phytosociological data on the vegetation of Greece. Goulandris Natural History Museum. Greek Biotope-Wetland Centre, Thessaloniki. European Commission DG XI, 1982. EEC/3626/82 of 3/12/1982 on the implementation in the Community of the convention on the international trade in endangered species of wild fauna and flora, Appendix II (CITES). Προεδρικό ιάταγµα 67/1981. «Περί προστασίας της αυτοφυούς Χλωρίδος και Άγριας Πανίδος και καθορισµού διαδικασίας συντονισµού και Ελέγχου της Ερεύνης επ αυτών». Greuter W, Burdet HM, Long G (eds.), 1984-1989. Med - Checklist. Vols. 1, 3, 4. Geneve. Horvat J, Glavac V, Ellenberg H, 1974. Vegetation Sudosteuropas. Fischer, Stuttgart. Mucina L, 1997. Conspectus of classes of European vegetation. Folia geobotanica et phytotaxonomica, 32: 117-172. Pignatti, S. 1982. Flora d Italia. 1-3. - Bologna. Strid A, Tan K (eds.), 1997-2002. Flora Hellenica, 1, 2. Koeltz Scientific Books. Tutin TG, Heywood VH, Burges NA, Moore DM, Valentine DH, Walters SM, Webb DA (eds.), 1968-1993. Flora Europaea, 1-5. Cambridge. Verroios G, Maroulis G, Spanou S, Dimitrellos G, Theocharopoulos M, Georgiadis T, Tiniakou A, Anagnostopoulos A, 1998. Continuous monitoring programme for plants and habitats in the extended area around Athens International Airport, Eleftherios Venizelos. Proceedings of the 7 th Botanical Scientific Conference of the Hellenic Botanical Society (Alexandroupoli, 1-4 October).

Walter KS, Gillett MJ (eds.), 1998. IUCN Red List of Threatened Plants. Compiled by the World Conservation Monitoring Centre. IUCN. - The World Conservation Union, Gland, Switzerland & Cambridge, U.K.