Συνέδριο για την Αειφόρο Ανάπτυξη των Νησιών Αθήνα 9 Σεπτεμβρίου 2006 Εισαγωγική ομιλία κ. Στ. Δήμα Επιτρόπου Περιβάλλοντος Κυρίες και κύριοι, Θα ήθελα να σας ευχαριστήσω για την πρόσκλησή σας να προλογίσω το σημερινό συνέδριο. Θα ήθελα επίσης να σας συγχαρώ για την πρωτοβουλία σας να διοργανώσετε αυτήν την συνάντηση, από την οποία είμαι βέβαιος ότι θα προκύψουν χρήσιμα συμπεράσματα σχετικά με το θέμα της αειφόρου ανάπτυξης των νησιών. Οι πολιτικές της Ευρωπαϊκής Ένωσης αποσκοπούν ακριβώς στην προστασία και ανάπτυξη των νησιών που έχουν ιδιαίτερη σημασία λόγω της γεωγραφίας και της ευαίσθητης οικολογικής τους ισορροπίας. Η ανάπτυξη των νησιών και η περιβαλλοντική τους προστασία είναι αλληλένδετες έννοιες. Αυτή ακριβώς η αναγκαία αλληλεπίδραση σημαίνει ότι τα νησιά μπορούν να αποτελέσουν ένα απτό παράδειγμα εφαρμογής της ολοκληρωμένης στρατηγικής αειφόρου ανάπτυξης προς όφελος των κατοίκων τους, των επισκεπτών τους αλλά και της ίδιας της φύσης. Αειφόρος ανάπτυξη Στην Σύνοδο Κορυφής του περασμένου Ιουνίου, υιοθετήθηκε η νέα Ευρωπαϊκή Στρατηγική Αειφόρου Ανάπτυξης. Τα Κράτη Μέλη κλήθηκαν να ενσωματώσουν τις αρχές της αειφορίας στην χάραξη πολιτικής σε όλα τα επίπεδα διακυβέρνησης. Αυτό προϋποθέτει σωστή συνεργασία ανάμεσα στα διάφορα επίπεδα. Στο πλαίσιο αυτό, η θέση της τοπικής αυτοδιοίκησης είναι ιδιαίτερα σημαντική. Και η Στρατηγική Αειφόρου Ανάπτυξης αναγνωρίζει τις ιδιαιτερότητες των νησιών Τα νησιά, λόγω της γεωγραφικής τους ιδιαιτερότητας και των περιορισμένων φυσικών τους πόρων, δημιουργούν συγκεκριμένα ζητήματα χάραξης πολιτικής. Στην πλειοψηφία των περιπτώσεων, η οικονομική τους ανάπτυξη βασίζεται σε ένα μικρό αριθμό οικονομικών δραστηριοτήτων, όπως είναι η αλιεία ή ο τουρισμός. Ταυτόχρονα, τα νησιά έχουν προικισθεί με σπάνιο οικολογικό πλούτο κάτι που αποτελεί και σημαντικό πόλο έλξης του τουρισμού. Ακριβώς αυτό το θέμα, πώς δηλαδή θα βρεθεί η σωστή ισορροπία μεταξύ εκμετάλλευσης και διατήρησης των φυσικών πόρων των νησιών, θα πρέπει να απασχολεί όλους μας. Στο συγκεκριμένο, πάλι, παράδειγμα του τουρισμού: η τουριστική ανάπτυξη στηρίζεται τόσο στην διαθεσιμότητα φυσικών πόρων, όπως γη και νερό, όσο και στην διατήρηση της φυσικής ομορφιάς και της βιοποικιλότητας. 1
Το ενεργειακό πρόβλημα των νησιών Το ενεργειακό είναι, επίσης, ένα από τα βασικά θέματα που πρέπει να αντιμετωπίσει μια ολοκληρωμένη αναπτυξιακή στρατηγική. Τα ελληνικά νησιά εξαρτώνται σε σημαντικό βαθμό από το πετρέλαιο, για την παραγωγή ενέργειας, τις μεταφορές ή την θέρμανση. Με βάση τις σημερινές πετρελαϊκές τιμές, οι τοπικές οικονομίες υφίστανται σοβαρό πλήγμα. Αυτό βέβαια δίνει ώθηση για την εκμετάλλευση εναλλακτικών πηγών ενέργειας. Η φύση έχει προικίσει τα νησιά μας με πληθώρα ανανεώσιμων πηγών ενέργειας. Η εκμετάλλευση της ηλιακής και της αιολικής ενέργειας μπορεί να στηρίξει πολλές βασικές λειτουργίες: την ηλεκτροπαραγωγή, την θέρμανση νερού και χώρων, ακόμα την ψύξη. Στα ελληνικά νησιά η χρήση της ηλιακής ενέργειας είναι διαδομένη, ιδιαίτερα για οικιακή εκμετάλλευση. Η αιολική ενέργεια είναι σαφώς πιο αστάθμητος φυσικός πόρος, αλλά πρόσφατες μελέτες αναφέρουν ότι νέες τεχνολογίες μπορούν να αυξήσουν τη συμμετοχή της στην συνολική παραγωγή ηλεκτρισμού, ακόμη και στο 30%. Η αιολική ενέργεια θα μπορούσε να χρησιμοποιηθεί για την αφαλάτωση του νερού, έτσι ώστε να αντιμετωπιστεί με τον καλύτερο δυνατό τρόπο ένα πολύ σημαντικό πρόβλημα των νησιών, ιδιαίτερα στις τουριστικές περιόδους κατά τις οποίες η κατανάλωση νερού υπερδιπλασιάζεται. Η Ευρωπαϊκή Ένωση υποστηρίζει ενεργά την αειφόρο ενεργειακή ανάπτυξη των νησιών. Για παράδειγμα, μέσα από το πρόγραμμα «Ανταγωνιστικότητα 2000-2006» συγχρηματοδοτεί την κατασκευή 42 αιολικών πάρκων ύψους 61 εκατομμυρίων ευρώ. Είναι επιτακτική ανάγκη να επιταχυνθεί η ολοκλήρωσή τους, αλλά κυρίως να προωθηθεί η ευρύτερη εξάπλωση των δικτύων εκμετάλλευσης ανανεώσιμων πηγών ενέργειας, οι οποίες σήμερα αντιπροσωπεύουν το πενιχρό 3.1% της εθνικής κατανάλωσης ηλεκτρισμού. Το όφελος θα είναι διπλό. Τα νησιά θα αποκτήσουν ενεργειακή αυτοτέλεια ενώ ταυτόχρονα θα συμβάλουν στην μείωση των εκπομπών αερίων του θερμοκηπίου και στην προστασία του φυσικού περιβάλλοντος. Η προστασία της φύσης και της βιοποικιλότητας Έρχομαι τώρα σε ένα άλλο σημαντικό ζήτημα που άπτεται της ανάπτυξης των νησιών: αυτό της προστασίας της φύσης και της βιοποικιλότητας. Τα νησιά φιλοξενούν σπάνια είδη του φυτικού και ζωικού βασιλείου και αποτελούν πολύτιμους βιότοπους οι οποίοι συμβάλλουν στην δημιουργία μοναδικών οικοσυστημάτων. Συνήθως, τα οικοσυστήματα αυτά είναι ιδιαίτερα ευάλωτα. Υπόκεινται σε ακραίες καιρικές συνθήκες, διαθέτουν περιορισμένους υδάτινους πόρους απαραίτητους για την ανανέωσή τους, ενώ ταυτόχρονα δέχονται την αυξανόμενη πίεση της τουριστικής ή οικιστικής ανάπτυξης. Η προστασία και διατήρηση του οικολογικού πλούτου περνάει οπωσδήποτε μέσα από την εφαρμογή μοντέλων αειφόρου ανάπτυξης των νησιών. 2
Οι κοινοτικές οδηγίες για τα Πτηνά και τους Βιότοπους και η σύσταση του δικτύου NATURA 2000 αποτελούν ακρογωνιαίους λίθους της ευρωπαϊκής πολιτικής για την προστασία της φύσης. Η συμβολή της Ελλάδας είναι αξιοσημείωτη, αφού το 20% της επικράτειάς της έχει ενταχθεί στο δίκτυο αυτό. Πολλές από τις ελληνικές περιοχές NATURA 2000 βρίσκονται στα νησιά του Αιγαίου, του Ιονίου και στην Κρήτη. Όλα τα μεγάλα νησιά φιλοξενούν τουλάχιστον μία περιοχή NATURA, ενώ παράλληλα εκτενείς θαλάσσιες περιοχές συνεισφέρουν στην διατήρηση του θαλασσίου πλούτου και περιβάλλοντος. Πρέπει εδώ να σημειώσω ότι η ένταξη περιοχών στο δίκτυο NATURA 2000 δεν συνεπάγεται την οριστική απαγόρευση κάθε αναπτυξιακής δραστηριότητας. Απαιτείται όμως ιδιαίτερη προσοχή στον σχεδιασμό και υλοποίηση ώστε οι οικονομικές δραστηριότητες να συνάδουν με τους στόχους διατήρησης της βιοποικιλότητας. Για τον λόγο αυτό, είναι χρήσιμη και απαραίτητη η πρότερη διαβούλευση μεταξύ όλων των φορέων: κρατικών και τοπικών αρχών, οικονομικών παραγόντων, κοινωνίας των πολιτών και επιστημονικής κοινότητας. Υπάρχουν πολλά και καλά παραδείγματα για το πώς μπορεί να επιτευχθεί αειφόρος ανάπτυξη στα ελληνικά νησιά. Η Επιτροπή έχει χρηματοδοτήσει δράσεις για την ορθολογική διαχείριση περιοχών NATURA 2000 σε μικρά νησιά. Αναφέρω σαν παράδειγμα το πρόγραμμα για την «Διατήρηση νησιωτικών Ζωνών Ειδικής Προστασίας» που εφαρμόζεται στην Τήλο, ή τα «Μέτρα Προστασίας του Μαυροπετρίτη Γέρακα» που εφαρμόζεται αυτή τη στιγμή σε πολλά νησιά του Αιγαίου. Υπάρχουν επίσης προγράμματα που αποσκοπούν στην μείωση των αρνητικών αλληλεπιδράσεων μεταξύ αντίρροπων δραστηριοτήτων, όπως η αλιεία και η προστασία των θαλασσίων σπανίων ειδών. Το πρόγραμμα προστασίας της μεσογειακής φώκιας (μονάχους-μονάχους) εντάσσεται στο πλαίσιο αυτό. Η προστασία του θαλάσσιου περιβάλλοντος Η σημασία που αποδίδει η Επιτροπή στην διατήρηση του θαλάσσιου περιβάλλοντος είναι ουσιαστική. Μόλις πριν λίγες μέρες, πρότεινα στο Κολέγιο των Επιτρόπων και υιοθετήθηκε η νέα Στρατηγική για την Προστασία της Μεσογείου. Πρόκειται για μια μακροπρόθεσμη περιβαλλοντική στρατηγική για τον καθαρισμό και την προστασία ενός μοναδικού οικοσυστήματος, όπως είναι η Μεσόγειος, που υφίσταται μεγάλες περιβαλλοντικές πιέσεις, λόγω της ρύπανσης, της υπέρμετρης δόμησης των ακτών και της υπερεκμετάλλευσης των φυσικών και αλιευτικών πόρων. Η επιδείνωση της κατάστασης στη Μεσόγειο απειλεί την υγεία των 143 εκατομμυρίων ανθρώπων που ζουν στις ακτές της, καθώς και τη μακροπρόθεσμη ανάπτυξη καθοριστικής σημασίας οικονομικών κλάδων που εξαρτώνται από την θάλασσα. Στο πλαίσιο εφαρμογής της στρατηγικής αυτής, θα δημιουργηθούν οι συνθήκες για την μείωση των επιπέδων της ρύπανσης, για την προαγωγή της αειφόρου χρήσης της θάλασσας και των ακτών, για την ενθάρρυνση της συνεργασίας μεταξύ περιοχών και της ανταλλαγής εμπειρίας και 3
βέλτιστων πρακτικών, και τέλος για τη συμμετοχή της κοινωνίας των πολιτών στη λήψη των περιβαλλοντικών αποφάσεων που τους αφορούν. Αλλά η Επιτροπή, ήδη από το 2002, έχει υιοθετήσει και την πολιτική Ολοκληρωμένης Διαχείρισης Παράκτιων Περιοχών, και η πρώτη αξιολόγηση των εν εξελίξει προγραμμάτων αναμένεται σύντομα. Το νομοθετικό αυτό πλαίσιο προστασίας του θαλάσσιου περιβάλλοντος συμπληρώνεται με την Οδηγία για την Ποιότητα των Υδάτων Κολύμβησης, την Οδηγία Πλαίσιο για τα Ύδατα, και την Θαλάσσια Στρατηγική. Η εφαρμογή των ρυθμίσεων αυτών από τα Κράτη μέλη αξιολογείται τακτικά από την Επιτροπή. Η συμβολή και ο ρόλος των νησιών στο πλαίσιο αυτό είναι αδιαμφισβήτητος. Όπως και το όφελος που θα αποκομίσουν: ο νησιωτικός τουρισμός μπορεί να ανθίσει μόνο εφόσον οι θάλασσες που περιστοιχίζουν τις ακτές είναι σε καλή περιβαλλοντική κατάσταση. Το πρόβλημα της διαχείρισης των απορριμμάτων Οι παρατηρήσεις αυτές με φέρνουν στο τελευταίο σημείο το οποίο θα ήθελα να θίξω σε σχέση με την αειφορία της νησιωτικής οικονομίας. Πρόκειται για το μεγάλο πρόβλημα της διαχείρισης των απορριμμάτων. Τα νησιά αντιμετωπίζουν έντονα το πρόβλημα αυτό λόγω των ιδιαίτερα δυσμενών συνθηκών, όπως είναι η έλλειψη χώρων και υποδομών, το υψηλό μεταφορικό κόστος, οι περιοδικές μεγάλες πληθυσμιακές διακυμάνσεις λόγω του τουρισμού, το ευάλωτο φυσικό περιβάλλον. Η Επιτροπή έχει αναγνωρίσει από καιρό τις ιδιαίτερες αυτές δυσκολίες και πριν λίγα χρόνια εξέδωσε «Πρακτικό Οδηγό για την Διαχείριση Αποβλήτων στα Νησιά», με σκοπό να βοηθήσει τις τοπικές αρχές να προωθήσουν στρατηγικές δράσεις αντιμετώπισης του προβλήματος. Το ζήτημα είναι αρκετά πολύπλοκο. Η αντιμετώπισή του προϋποθέτει τις απαραίτητες επενδύσεις, αλλά κυρίως την εκπαίδευση και ευαισθητοποίηση όλων πολιτών και φορέων στις σύγχρονες μορφές διαχείρισης αποβλήτων και στην απομάκρυνση από την συχνή, και σαφώς παράνομη, εναπόθεση σε χωματερές. Η πρόληψη δημιουργίας απορριμμάτων, η επαναχρησιμοποίηση των υλικών, η ανακύκλωση και επεξεργασία, και η ανάκτηση ενέργειας, είναι μορφές ορθολογικής διαχείρισης, αφού περιορίζουν τον όγκο των παραγομένων απορριμμάτων. Ο μεγάλος όγκος παραγομένων απορριμμάτων άλλωστε συνήθως αποτελεί και ένδειξη αναποτελεσματικής λειτουργίας της οικονομίας. Ευρηματικές λύσεις διαχείρισης μπορούν μάλιστα να αναχθούν και σε προσοδοφόρες οικονομικές δραστηριότητες. Χαρακτηριστικό είναι το παράδειγμα της οργανικής κομποστοποίησης των φυκιών, τα οποία μπορούν να μετατραπούν σε πρώτης τάξεως γεωργικό λίπασμα, κάτι που γίνεται αυτή τη στιγμή στην Κεφαλονιά, όπως πληροφορούμαι. Το ίδιο μπορεί να γίνει και με άλλα βιοαποδομήσιμα υλικά, όπως τα οικιακά απόβλητα και τα απόβλητα των εστιατορίων. Έμφαση πρέπει να δοθεί βεβαίως και στην διαχείριση των αστικών λυμάτων και ιδιαίτερη προσπάθεια να καταβληθεί ώστε να προστατευθούν οι πολύτιμοι υδάτινοι πόροι, υπόγειοι και θαλάσσιοι, στους οποίους στηρίζεται η νησιωτική ανάπτυξη. Η οικονομική υποστήριξη της Ευρωπαϊκής Επιτροπής στην κατασκευή σταθμών βιολογικού καθαρισμού είναι γνωστή, αλλά οι προσπάθειες αποπεράτωσης και εφαρμογής από τις εθνικές και 4
τοπικές αρχές οφείλουν να ενταθούν. Τα μέχρι τώρα αποτελέσματα αφήνουν μεγάλα περιθώρια βελτίωσης. Τελικές παρατηρήσεις Κυρίες και κύριοι, Σας περιέγραψα κάποιες από τις πιο σημαντικές πτυχές της οικονομικής ανάπτυξης των νησιών. Μιας ανάπτυξης η οποία θα είναι μακροπρόθεσμα επωφελής μόνο αν στηριχθεί στις αρχές τις αειφορίας. Οι τοπικές αρχές, οι πολίτες και οι οργανώσεις τους, η επιστημονική κοινότητα είναι αυτοί που καλούνται να πρωτοστατήσουν στην κατάστρωση και στην εφαρμογή μιας τέτοιας στρατηγικής. Είμαι βέβαιος ότι με τα αποτελέσματα των εργασιών του συνεδρίου σας θα συμβάλετε αποφασιστικά στο στόχο αυτό. Σας ευχαριστώ και σας εύχομαι καλή επιτυχία. 5