Κρίσεις και μεταρρυθμίσεις στην ελληνική οικονομία, τέλη 19 ου 21 ος αιώνας Η Ελλάδα στην Κρίση του 1929: Διδάγματα Οικονομικής Πολιτικής Λευτέρης Τσουλφίδης (Πανεπιστήμιο Μακεδονίας) Σχολιάστρια: Ιωάννα Πεπελάση (Οικονομικό Πανεπιστήμιο Αθηνών)
Το μεγάλο κραχ από μόνο του αποτελεί ένα συναρπαστικό κεφάλαιο στη μαζική παράκρουση. Το κραχ αρχικά φάνηκε να είναι ασύνδετο με οτιδήποτε ευρύτερο. Πράγματι, τις πρώτες εβδομάδες μετά, τα σχόλια που κυριαρχούσαν αποσκοπούσαν στην αποκατάσταση του κλίματος εμπιστοσύνης: το πιο διαδεδομένο κλισέ των ημερών ήταν ότι τα θεμελιώδη της οικονομίας είναι υγιή. Ωστόσο, τα πράγματα δεν ήταν καθόλου θεμελιωδώς υγιή. Τοφοβερόκραχ οδήγησε στην κατά πολύ οδυνηρότερη οικονομική κρίση. (Robert Heilbroner 1993, σ. 137)
Συνήθως η συζήτηση για την οικονομική κρίση του 1929 περιορίζεται σε μερικά χρόνια π.χ. 1929 1932, ωστόσο η κρίση ξεκίνησε τη δεκαετία του 1920 ή και λίγο νωρίτερα και διήρκεσε μέχρι (και?!) τον Β Παγκόσμιο Πόλεμο. Ηκρίση«χτύπησε» διαφορετικά την κάθε χώρα π.χ. η Γερμανία αμέσως μετά τον Α Παγκόσμιο Πόλεμο, το ίδιο και η Γαλλία ενώ στην Αγγλία και στις ΗΠΑ η κρίση ξεκινά αργότερα. Οι ερμηνείες που έχουν δοθεί για την κρίση είναι πολλές σε αυτές συμπεριλαμβάνονται μονεταριστικές, κεϋνσιανές, αυστριακές, μαρξιστικές, παραλλαγές αυτών των θεωριών μεταξύ άλλων. Μέχρι και θεωρίες ότι δεν είχαμε ούτε κρίση ούτε και ανεργία. Η ανάλυσή μας όμως θα περιοριστεί σε ορισμένες μεταβλητές η εξέλιξη των οποίων παρουσιάζει εξαιρετικό ενδιαφέρον και συγκλονιστικές ομοιότητες με τη σημερινή κρίση. Χρειαζόμαστε όμως λίγο υπόβαθρο για διαδραματιζόμενα σε διάφορες χώρες την κρίσιμη, κατά τη γνώμη μας, δεκαετία του 1920.
Η Αγγλία επανήλθε στον κανόνα χρυσού στην προπολεμική ισοτιμία της Λίρας που με τα μεταπολεμικά δεδομένα ήταν υπερτιμημένη. Η απόφαση απέβλεπε στο να αποκαταστήσει τηνλίραωςτοδιεθνέςνόμισμα, το Λονδίνο διεθνές χρηματοπιστωτικό κέντρο και την Αγγλία ως την υπερδύναμη της εποχής. Τοαποτέλεσμαήτανναπερισταλείηπροσφορά χρήματος για να αυξηθεί το επιτόκιο και έτσι να επιδεινωθεί η κρίση.
Στις ΗΠΑ την ίδια περίοδο είχαμε ακριβώς την αντίθετη νομισματική πολιτική, χαμηλά επιτόκια και κερδοσκοπικό πυρετό (που εκδηλώθηκε στην κτηματομεσιτική αγορά και στη συνέχεια στο χρηματιστήριο) δεδομένου ότι το ποσοστό κέρδους είχε πάρει την κατιούσα. 14 12 10 8 ποσοστό κέρδους 6 4 2 log καθαρών πραγματικών 0 1899 1902 1905 1908 1911 1914 1917 1920 1923 1926 1929 1932 1935 1938 1941
(Δείκτες τιμών) 3,5 3 ομαλοποιημένος δείκτης τιμών 2,5 2 1,5 1 0,5 δείκτης τιμών 0 1896 1899 1902 1905 1908 1911 1914 1917 1920 1923 1926 1929 1932 1935 1938 Ο δείκτης τιμών στο βαθμό που ακολουθείται ο κανόνας χρυσού δείχνει τη φάση που βρίσκεται η οικονομία. Πληθωρισμός = άνθηση, Αντι πληθωρισμός = ύφεση. Αν δεν ακολουθείται ο κανόνας χρυσού, τότε ο λόγος του δείκτη τιμών προς την τιμή του χρυσού δείχνει τη φάση της οικονομίας.
ΗΕλλάδαστηνΚρίσητου1929 Νομισματικές εξελίξεις Η κυβέρνηση Βενιζέλου το 1928 πετυχαίνει την θεσμοθέτηση της ΤτΕ και την πρόσδεση της δραχμής στην Λίρα σε μια σταθερή ισοτιμία. Δύο προϋποθέσεις που επέτρεψαν τη σύναψη δανείων μέσω της ΚτΕ και τη χρηματοδότηση ενός μεγαλεπήβολου προγράμματος δημοσίων επενδύσεων. Τον Οκτώβριος 1929 καταρρέει το χρηματιστήριο στη ΝΥ. Το χρηματιστήριο Αθηνών συνεχίζει τη δραστηριότητά του με την υποστήριξη των τραπεζών (ΕΤΕ) και της κυβέρνησης, ωστόσο ο δείκτης τιμών ακολουθεί πτωτική πορεία και δύο χρόνια μετά θα έχει απώλειες της τάξης του 46%. Η Αγγλία 21/9/31 εγκαταλείπει τη χρυσή βάση και η λίρα υποτιμάται κατά 30%. Όλοιπερίμενανότιθαακολουθούσεκαιη δραχμή, ωστόσο ο Βενιζέλος είχε άλλη γνώμη, σε διάγγελμα του έλεγε: Δίδω προς τον ελληνικόν λαόν την προσωπική διαβεβαίωσιν, ότι έχω απόλυτον την πεποίθησιν ότι ημπορούμεν να διατηρήσουμεν την ακεραιότητα του εθνικού μας νομίσματος και να αποφύγωμεν επομένως τας συμφοράς που θα επακολούθουν την ανατροπήν της σταθεροποιήσεως. (Ελ. Βενιζέλος, 27/9/1931)
ΗΕλλάδαστηνΚρίσητου1929 Νομισματικές εξελίξεις ΟΒενιζέλοςσυνδέειτηδραχμήαυτήτηφοράμετοδολάριο(τον Ιούνιο του 1933 ο Ρούζβελτ υποτίμησε το δολάριο έναντι του χρυσού αλλά κατήργησε και την μετατρεψιμότητά του απαγορεύοντας την κατοχή χρυσού). Είναι αξιοπερίεργο πώς θα μπορούσε ο Βενιζέλος να διατηρήσει αυτή τη σταθερότητα όταν οι υπερδυνάμεις της εποχής αδυνατούσαν. Προφανώς βασιζόταν στη διεθνή βοήθεια, γι αυτό από τον Ιανουάριο του 1932 ξεκίνησε περιοδεία επισκεπτόμενος διαδοχικά την Ρώμη, Παρίσι και Λονδίνο. Εν τω μεταξύ η κυβέρνηση μείωσε τους μισθούς των δημοσίων υπαλλήλων κατά 6% προκειμένου να τύχει ευνοϊκής μεταχείρισης το αίτημα περί δανειοδότησης.
Η εξέλιξη του ΑΕΠ 3100 2800 2500 ΑΕΠ σε $1990 2200 1900 1600 1920 1921 1922 1923 1924 1925 1926 1927 1928 1929 1930 1931 1932 1933 1934 1935 1936 1937 1938 1939 1940 1941 ΑΕΠ της Ελλάδας εκφρασμένο σε δολάρια του 1990. Πηγή Μaddison. 1921 1946: 0,13% 1921 1940: 0,78% Ρυθμοί Μεγέθυνσης 1921 1929: 2,50% 1929 1940: 0,47%
AΕΠ (τιμές 1924) Ελλάδας συνολικό και κλαδικό (πηγή: Κωστελένος et al. 2007) 3000 2500 2000 1500 1000 500 0 ΑΕΠ (1914) ΑΕΠ (1914) Βιομηχανίας (δεξιά κλίμακα) ΑΕΠ (1914) Γεωργίας 300 250 200 150 100 50 0 1920 1921 1922 1923 1924 1925 1926 1927 1928 1929 1930 1931 1932 1933 1934 1935 1936 1937 1938 1939 Μέσοι ετήσιοι ρυθμοί μεγέθυνσης ΑΕΠ ΑΕΠ Γεωργίας ΑΕΠ Βιομηχανίας 1922 1938 3,53% 4,23% 5,26% 1922 1929 2,97% 0,83% 6,16% 1929 1938 3,94% 8,24% 4,57%
Ποσοστό «Ανεργίας» στην Ελλάδα «ευημερούν οι αριθμοί, αλλά δυστυχούν οι άνθρωποι» Έτη Ενεργός Πληθυσμός Αριθμός Ανέργων Δείκτης Απασχόλησης Ποσοστό «Ανεργίας» 1928 2.603.553 75.000 100,0 2,8% 1929 2.636.175 127.000 107,1 4,8% 1930 2.668.797 165.000 104,6 6,1% 1931 2.701.418 218.000 101,9 8,0% 1932 2.734.040 237.000 86,7 8,6% 1933 2.766.662 156.000 94,3 5,6% 1934 2.799.284 162.000 94,9 5,7% 1935 2.831.905 150.000 99,9 5,2%
Δείκτης Βιομηχανικής Παραγωγής Πηγή: C. Freeman/Louca, 2001 Έτη 1929 1932 1932 37 1929 37 Χώρες Ιαπωνία 2,0 74,4 71 Ελλάδα 1,0 49,5 51 Φινλανδία 17 79,5 49 Σουηδία 11 67,4 49 Ουγγαρία 23 77,9 37 ΗΒ 17 49,3 24 Γερμανία 42 100,0 16 Αυστρία 39 73,7 6 Ιταλία 33 49,2 Βέλγιο 31 36,2 6 ΗΠΑ 46 70,3 8 Ολανδία 38 46,7 9 Γαλλία 31 4,3 28
Δείκτες Οικονομικής Δραστηριότητας Πηγές: Mazower και ΑΟΣ 105 95 Δείκτης Mazower 85 75 65 55 45 Δείκτης ΑΟΣ 35 1920 1922 1924 1926 1928 1930 1932 1934 1936 1938
ΗΕλλάδαστηνΚρίσητου1929 Δημόσια Οικονομικά Δημόσιες δαπάνες και τακτικά έσοδα 20.000 16.000 Δημόσιες Δαπάνες 12.000 8.000 4.000 Δημόσια Τακτικά Έσοδα 0 1919 1920 1921 1922 1923 1924 1925 1926 1927 1928 1929 1930 1931 1932 1933 1934 1935 1936 1937 1938 Έχεισημασίαναεκτιμήσουμετατακτικάέσοδα. Ο λόγος είναι ότι Η κυβέρνηση τότε υποστήριζε ότι ισοσκέλισε τον προϋπολογισμό. Γιαταέτη1928 1931, ωστόσοσταέσοδαφαίνεταιναυπολόγιζε και τις δόσεις των δανείων. Πηγή: Χαριτάκης στο Ψαλιδόπουλος 1989, σ.499
Δημόσια χρέος, έλλειμμα και δημόσιες δαπάνες ως ποσοστά του ΑΕΠ (Κωστελένος et al. 2007) 180 160 140 120 100 Δημόσιο Χρέος/ΑΕΠ (Τακτικά Έσοδα Δημόσιες Δαπάνες)/ΑΕΠ, δεξιά κλίμακα 5,0 0,0 5,0 10,0 80 60 40 20 Δημοσιες Δαπάνες/ΑΕΠ 15,0 20,0 25,0 0 30,0 1919 1920 1921 1922 1923 1924 1925 1926 1927 1928 1929 1930 1931 1932 1933 1934 1935 1936 1937 Ενδιαφέρον παρουσιάζει ο λόγος δημοσίων δαπανών προς ΑΕΠ που ξεπερνά το 1929 το 40% και παραμένει έκτοτε σε υψηλά επίπεδα για τα δεδομένα της εποχής (ΗΠΑ 10%, ΗΒ 25%) παρά την πτωτική του τάση. Το ποσοστό χρέους στο ΑΕΠ είναι αρκετά υψηλό για τα δεδομένα της εποχής. Τέλος, το έλλειμμα ξεπερνά το 25% το 1929 και διατηρείται αρκετά υψηλό. Υπάρχουν όμως και πλεονασματικά έτη (1927, 1933, 1934, 1935). Πηγή: Mazower, 2002, σ. 397
Εναλλακτικές εκτιμήσεις για το λόγο Χρέους/ΑΕΠ 225 200 175 150 125 100 Μουσμούτης, Δερτιλής Κωστελένος et al. 2007 75 50 Ευελπίδης 1919 1920 1921 1922 1923 1924 1925 1926 1927 1928 1929 1930 1931 1932 1933 1934 1935 1936 1937 Ο λόγος χρέους προς ΑΕΠ σύμφωνα με διαφορετικές εκτιμήσεις ΑΕΠ. Σε όλες τις περιπτώσεις οι τάσεις είναι πανομοιότυπες και το ποσοστό χρέους προς το ΑΕΠ είναι αρκετά υψηλότερο του 60%.
Η κατάσταση όμως ουδόλως βελτιωνόταν καθώς το κάλυμμα της ΤτΕ μειώθηκε στο 27% πράγμα που οδήγησε στις 25/3/1932 1. Αναστολή πληρωμής χρεολυσίων των εσωτερικών δανείων 2. Πληρωμή τοκομεριδίων μόνο κατά 25% Ακολούθησε ο νόμος 5422 της 26/4/32 που περιλάμβανε τα εξής: Αναστέλλεται η μετατρεψιμότητα της δραχμής και υποτίμηση της δραχμής που μέχρι τον Δεκέμβριο το 1932 είχε απώλειες του 60%. Καταργείται η αγορά συναλλάγματος (αρμοδιότητα της ΤτΕ). Αναστέλλεται επ αόριστον (1/5/32) η πληρωμή χρεολυσιών και των τόκωνγιαόλαταδάνεια(εσωτερικού ή/και εξωτερικού) του κράτους. Για τους τόκους δανείων από το εσωτερικού πληρωνόταν μόνο το ¼ των τόκων. Δραχμοποιούνται οι καταθέσεις σε συνάλλαγμα Ελλήνων και αλλοδαπών που διαμένουν στην Ελλάδα (100 δρχ. = 1 $). Αυξάνονται οι δασμοί (πλην των αγαθών πρώτης ανάγκης) ενίοτε και μέχρι 15 φορές. Επιβάλλονται ποσοτικοί περιορισμοί (ποσοστώσεις) για τα περισσότερα εισαγόμενα είδη (π.χ. 1/3 ή 2/3 του επιπέδου του 1931). Υιοθετείται το μέτρο των συμψηφισμών (κλήρινγκ) στο διεθνές εμπόριο.
Με τα ανωτέρω ουσιαστικά Ελλάδα έπαυσε τις διεθνείς πληρωμές αλλά και δεσμεύτηκε οριστικά στην οδό της οικονομικής αυτάρκειας, η οποία αν μη τι άλλο έδωσε ώθηση στην αγροτική παραγωγή. Γενικότερα όμως ενθάρρυναν την εγχώρια παραγωγή και κινητοποίησαν το υπάρχον παραγωγικό δυναμικό πετυχαίνοντας έτσι τις στενότερες διασυνδέσεις μεταξύ των κλάδων της οικονομίας. Την περίοδο 1934 1935 ελήφθησαν διάφορα άλλα μέτρα κοινωνικής πολιτικής όπως: Ταμεία ανεργίας Ταμεία ασφάλισης Το ΙΚΑ Θεσπίστηκε το οχτάωρο Οι συλλογικές συμβάσεις όπως επίσης και το ελάχιστο ημερομίσθιο.
Ο εξωτερικός τομέας της οικονομίας: Μεταναστευτικά εμβάσματα 300 3500 250 3000 Αξία εμβασμάτων 2500 200 2000 150 1500 100 1000 Αξία εμβασμάτων (τιμές 1914) (δεξιά κλίμακα) 50 500 0 0 1917 1918 1919 1920 1921 1922 1923 1924 1925 1926 1927 1928 1929 1930 1931 1932 1933 1934 1935 1936 1937 1938 1939
1937 1938 1939 1925 1926 1927 1928 1929 1930 1931 1932 1933 1934 1935 1936 1924 1923 0 5 10 15 20 25 Η Ελλάδα στην Κρίση του 1929 Ο εξωτερικός τομέας της οικονομίας: Εμπορικό έλλειμμα 1922
Ο εξωτερικός τομέας της οικονομίας: Αναδιάρθρωση των εμπορικών εταίρων Εισαγωγές από 1929 1933 1938 1939 ΗΠΑ 16,7 5,8 7,2 7,0 ΗΒ 12,7 14,3 13,0 12,0 Γερμανία 9,4 10,2 28,8 29,9 Ιταλία 5,6 5,6 3,3 5,3 Εξαγωγές προς ΗΠΑ 16,0 12,5 17,0 21,6 ΗΒ 11,6 18,9 8,3 13,6 Γερμανία 23,0 17,8 38,4 27,5 Ιταλία 18,2 14,0 5,0 6,3
Συμπεράσματα Τα οικονομικά του μεσοπολέμου δεν έχουν μελετηθεί και ούτε έχουν αξιοποιηθεί τα διαθέσιμα στατιστικά στοιχεία. Η Ελλάδα βρισκόταν σε κρισιακή κατάσταση από τις αρχές της δεκαετίας του 1920 και το 1928 με το πρόγραμμα νομισματικής σταθερότητας όλα έδειχναν ότι τα χειρότερα πέρασαν. Ηπερίοδος1929 1932 έτος βαθέματος της κρίσης διεθνώς δεν εκδηλώνεται στο ΑΕΠ της Ελλάδας και ιδίως το βιομηχανικό όχι όμως και για το αγροτικό εισόδημα. Αυτό όμως δεν σημαίνει ότι τα έτη αυτά δεν βάθαινε η κρίση και στην Ελλάδα λόγω της ολέθριας πολιτικής Βενιζέλου υπέρ της σκληρής δραχμής και των αβάσιμων προσδοκιών για ξένη βοήθεια σε μια περίοδο όξυνσης των διεθνών ανταγωνισμών.
Συμπεράσματα Η μεγάλη αύξηση του χρέους και αδυναμία εξυπηρέτησής του οδήγησαν το 1932 στην πτώχευση και στη μεγάλη υποτίμηση της δραχμής. Την ίδια χρονιά λήφθησαν μια σειρά μέτρων που ενίσχυσαν τον ρόλο της ΤτΕ, κατήργησαν ουσιαστικά την αγορά συναλλάγματος, επέβαλαν περιορισμούς στις εισαγωγές, και ενθάρρυναν την εγχώρια παραγωγή ενισχύοντας τις διασυνδέσεις της ελληνικής οικονομίας. Ακόμη, πόροι που προορίζονταν για χρεολύσια και τόκους χρησιμοποιήθηκαν στη χρηματοδότηση δημόσιων έργων. Ακολούθησαν έτη και πλεονασματικών προϋπολογισμών, ωστόσο είναι φανερό ότι η κατάσταση δεν άλλαξε σε κάτι το εντελώς διαφορετικό. Μεσολάβησαν όμως η κατοχή και ο υπερπληθωρισμός οι μεταπολεμικοί πλεονασματικοί προϋπολογισμοί σε συνδυασμό με τη μεγάλη οικονομική ανάπτυξη που γύρω στο 1968 εξάλειψαν το δημόσιο εξωτερικό χρέος. Το δημόσιο χρέος θα ξαναγίνει πρόβλημα δύο δεκαετίες αργότερα