ΟΡOΣΗΜΑ ΕΛΛΗΝΟ ΓΕΡΜΑΝΙΚΩΝ ΣΧΕΣΕΩΝ

ΟΡOΣΗΜΑ ΕΛΛΗΝΟ ΓΕΡΜΑΝΙΚΩΝ ΣΧΕΣΕΩΝ Επιµέλεια Ευάγγελος Χρυσός Wolfgang Schultheiß ΙΔΡΥΜΑ ΤΗΣ ΒΟΥΛΗΣ ΤΩΝ ΕΛΛΗΝΩΝ ΓΙΑ ΤΟΝ ΚΟΙΝΟΒΟΥΛΕΥΤΙΣΜΟ ΚΑΙ ΤΗ ΔΗΜΟΚΡΑΤΙΑ

Ορόσημα ελληνο-γερμανικών σχέσεων Πρακτικά ελληνο-γερμανικού συνεδρίου, Αθήνα, 16 και 17 Απριλίου 2010 Επιµέλεια κειµένων Ευάγγελος Χρυσός, Άννα Καραπάνου, Κατερίνα Ντίντα, Ξένια Ζώη, Χαρά Παππά Μεταφράσεις Αλίκη Ζουρνατζή, Μαρέττα Νικολάου, Annette Vosswinkel, Στέργιος Ασπριώτης Σχεδιασµός εξωφύλλου Σελιδοποίηση Περιγραφή Παραγωγή Χρήστος Κοσσίδας Εκτύπωση Technograph AE 2010 Ίδρυμα της Βουλής των Ελλήνων για τον Κοινοβουλευτισμό και τη Δημοκρατία Βασ. Σοφία 11, 106 71 Αθήνα τηλ.: 210-36.92.272 fax: 210-36.92.180 e-mail: foundation@parliament.gr http://foundation.parliament.gr ISBN 978-960-6757-28-0

ΠΕΡΙΕΧΟΜΕΝΑ Ευάγγελος Χρυσός Wolfgang Schultheiß Πρόλογος...........................................................11 Χαιρετισµοί Γρηγόριος Νιώτης Α Αντιπρόεδρος της Βουλής των Ελλήνων..............................13 Wolfgang Schultheiß Πρέσβης της Γερμανίας στην Ελλάδα...................................17 Η περίοδος πριν από την Επανάσταση Hans Eideneier O ενθουσιασμός για την Ελλάδα στη Γερμανία και την Ευρώπη..............19 Μίλτος Πεχλιβάνος Οι «φιλογερμανοί» και ο νεοελληνικός Διαφωτισμός.......................31 Φίλιππος Πετσάλνικος Πρόεδρος της Βουλής των Ελλήνων, Εισαγωγική ομιλία...................43 Ο Όθων και η εποχή του Μιχάλης Σταθόπουλος Η έννομη τάξη στην Ελλάδα του Όθωνα.................................57 Μιχάλης Τσαπόγας Οι Βαυαροί στην Ελλάδα και η πορεία προς τον κοινοβουλευτισμό...........71 Βάνα Μπούσε Ξένες στην οθωνική Ελλάδα............................................79

Η Ελλάδα από το έως το Κώστας Ράπτης Ελληνο-γερμανικές σχέσεις στη μετα-οθωνική εποχή πριν και μετά το Συνέδριο του Βερολίνου.................................91 Hans-B. Schlumm Πόθος για την ελευθερία; Οι φιλέλληνες της δεύτερης γενιάς: η περίπτωση του Joseph Mindler.......................................107 Hans-Joachim Gehrke Ο ρόλος της γερμανικής αρχαιολογίας στην Ελλάδα......................119 Ελλάδα και Γερµανία στα χρόνια του Α Παγκοσµίου Πολέµου Μαριλίζα Μητσού Ελληνο-γερμανικές σχέσεις στη λογοτεχνία και την επιστήμη τις πρώτες δεκαετίες του 20ού αιώνα....................................129 Κώστας Λούλος Οι ελληνο-γερμανικές σχέσεις στη σκιά του Α Παγκοσμίου Πολέμου........141 Γεράσιμος Αλεξάτος «ΧΑΙΡΕΤΕ»: Ένα ελληνικό σώμα στρατού στο Γκαίρλιτς....................185 Ελληνο-γερµανικές σχέσεις πριν και µετά το Β Παγκόσµιο Πόλεµο Νίκος Παπαναστασίου Οι ελληνο-γερμανικές σχέσεις κατά τη δεκαετία του 1930..................199 Hagen Fleischer Γερμανο-ελληνικές σχέσεις στη σκιά του Β Παγκοσμίου Πολέμου...........213 Νικόλαος Κ. Κλαμαρής Έλληνες επιστήμονες στη Γερμανία.....................................223 Γεώργιος Ξηροπαΐδης Δημιουργική παρανόηση. Η αισθητική του Κant στη σύγχρονη Ελλάδα................................................249

Νέο ξεκίνηµα µετά τον Παγκόσµιο Πόλεµο Cay Lienau Το ελληνικό μεταναστευτικό ρεύμα και οι επιπτώσεις του στις περιοχές αποστολής και υποδοχής..................................265 Δημήτρης Κ. Αποστολόπουλος Οι οικονομικές σχέσεις Ελλάδας - Γερμανίας μετά το Β Παγκόσμιο Πόλεμο.........................................277 Ηλίας Κατσούλης Δημοκράτες κατά συνταγματαρχών: Έλληνες στη Γερμανία από το 1967 έως το 1974..........................293 Κωνσταντίνα Ε. Μπότσιου Η Ελλάδα και η Ομοσπονδιακή Δημοκρατία της Γερμανίας στο ευρωπαϊκό πλαίσιο...............................................301 Αιμιλία Ροφούζου Η Λαοκρατική Δημοκρατία της Γερμανίας: οι Έλληνες και το δεύτερο γερμανικό κράτος.............................319 Καταληκτήρια συνεδρία Sigrid Skarpelis-Sperk Ελλάδα και Γερμανία: 40 χρόνια προσωπικών και πολιτικών εμπειριών..............................................327 Τάσος Κριεκούκης Ελληνο-γερμανικές σχέσεις: μια προσωπική εμπειρία......................351 Wolfgang Schultheiß Συμπεράσματα......................................................359 Οι συγγραφείς......................................................365

Πρόλογος Όταν το καλοκαίρι του 2008 συναντηθήκαμε για να σχεδιάσουμε το πρόγραμμα των Οροσήμων των ελληνο-γερμανικών σχέσεων, δεν φανταζόμασταν πόσο επίκαιρο θα ήταν το θέμα στον καιρό που θα γινόταν το συμπόσιο. Σήμερα η Ελλάδα είναι δυστυχώς πρώτο θέμα στην Ευρώπη. Τα μέσα μαζικής ενημέρωσης και οι ειδήμονες επιδιώκουν να τραβήξουν την προσοχή με υπονοούμενα ή με ευρηματικά σχόλια για την κοινωνική πραγματικότητα στην Ελλάδα και τη μελλοντική εξέλιξη της οικονομίας της. Ωστόσο, για τους περισσότερους από αυτούς ισχύει ότι δεν γνωρίζουν σχεδόν τίποτε για την Ελλάδα μετά το Μέγα Αλέξανδρο. Αυτό το κενό προσπαθεί να καλύψει, εν μέρει, το ανά χείρας βιβλίο από την πλευρά των ελληνο-γερμανικών σχέσεων των τελευταίων δύο αιώνων. Ευχαριστούμε τους εισηγητές, οι οποίοι αντιπροσωπεύουν οι ίδιοι μια φάση της ελληνο-γερμανικής ιστορίας, που εκτός των άλλων αναγκάστηκαν κατά την επιστροφή τους να αντιμετωπίσουν τα σύννεφα στάχτης από το ισλανδικό ηφαίστειο. Ιδιαίτερα ευχαριστούμε τον κύριο Hagen Fleischer, που από την αρχή βοήθησε ουσιαστικά στην προετοιμασία του συμποσίου. Ευχαριστούμε επίσης τους διερμηνείς και τους πολλούς άλλους αφανείς συνεργάτες μας. Η Γερμανική Πρεσβεία ευχαριστεί ιδιαίτερα τη Deutsche Bank και τη Deutsche Telekom, γιατί χωρίς τη βοήθειά τους δεν θα ήταν δυνατή η γερμανική συμμετοχή στο πρόγραμμα. Χαιρόμαστε από κοινού που για άλλη μια φορά πέτυχε η συνεργασία του Ιδρύματος της Βουλής με τη Γερμανική Πρεσβεία. [ ]

ΟΡO ΣΗΜΑ ΕΛΛΗΝΟ ΓΕΡΜΑΝΙΚΩΝ ΣΧΕΣΕΩΝ Τέλος, αξίζει να αναφέρουμε ότι, όταν οι σύνεδροι μετά την πρώτη συνεδρία μετέβαιναν στο κτήριο του Κοινοβουλίου για το μεσημβρινό γεύμα, συνάντησαν μπροστά στο Ιλίου Μέλαθρον, την κατοικία του Schliemann, όπου τώρα στεγάζεται το Νομισματικό Μουσείο, τον Otto Rehhagel, που το 2004 είχε οδηγήσει την Εθνική Ομάδα Ποδοσφαίρου στην κατάκτηση του Ευρωπαϊκού Πρωταθλήματος. Επειδή είχε μόλις προηγηθεί στο συμπόσιο η διαπραγμάτευση της εποχής του βασιλιά Όθωνα, υπήρξε η υποψία μήπως είχαμε σκηνοθετήσει τη συνάντηση αλλά αυτό δυστυχώς δεν ίσχυε. Πάντως οι συνεργάτες μας έδωσαν ανεπισήμως στον τόμο τον τίτλο Από τον Όθωνα στον Όθωνα. ΕΥΑΓΓΕΛΟΣ ΧΡΥΣΟΣ WOLFGANG SCHULTHEISS [ ]

Γρηγόριος Νιώτης ΧΑΙΡΕΤΙΣΜΟΣ ΤΟΥ Α ΑΝΤΙΠΡΟΕ ΡΟΥ ΤΗΣ ΒΟΥΛΗΣ ΤΩΝ ΕΛΛΗΝΩΝ Αποτελεί ιδιαίτερη χαρά και τιμή για μένα να χαιρετίζω, εκπροσωπών τη Βουλή των Ελλήνων και τον Πρόεδρό της, κύριο Φίλιππο Πετσάλνικο, στο συμπόσιο που διοργανώνει το Ίδρυμα της Βουλής των Ελλήνων για τον Κοινοβουλευτισμό και τη Δημοκρατία μαζί με τη Γερμανική Πρεσβεία στην Αθήνα με θέμα Ορόσημα των ελληνο-γερμανικών σχέσεων. Οι ελληνο-γερμανικές σχέσεις έχουν μια μακρόχρονη ιστορία, η οποία στηρίχτηκε όχι μόνο σε πολιτικά και οικονομικά κριτήρια, αλλά κυρίως στην επίδραση του πολιτισμικού παράγοντα, ο οποίος είχε στο παρελθόν συμβάλει στη δημιουργία σταθερών δεσμών μεταξύ των δύο λαών. Η γερμανική αλλά και συνολικά η ευρωπαϊκή κουλτούρα, επηρεάστηκαν σημαντικά από την κλασική Ελλάδα, δημιουργώντας φιλοσοφικά, λογοτεχνικά και καλλιτεχνικά ρεύματα που επηρέασαν το ευρωπαϊκό πνεύμα και πολιτισμό. Το ίδιο ακριβώς ένιωσε και η Ευρώπη του 16ου και του 17ου αιώνα, που εκφράστηκε μέσα από το μεγάλο ζωγράφο Poussin, ο οποίος φιλοτέχνησε τον περίφημο πίνακα «Oι βοσκοί της Αρκαδίας» με χαραγμένη την περίφημη φράση «et in Arcadia ego», που διαβάζει ένας περαστικός έφηβος επάνω στον τάφο κάποιου βοσκού. Η Γερμανία και η Ευρώπη της Αναγέννησης και του ουμανισμού με το φιλέλληνα Σίλλερ, που υποτάχθηκε στη μοίρα του και αναφώνησε «και εγώ γεννήθηκα στην Αρκαδία», με το μεγάλο Γκαίτε, που παρουσίασε την Αρκαδία στο περίφημο Φάουστ, επιβεβαίωσαν ό,τι είχε ξεκινήσει χιλιάδες χρόνια πριν. Ήδη από τις πρώτες δεκαετίες του 19ου αιώνα έχουμε την ανάπτυξη του γερμανικού Φιλελληνισμού και τη στήριξη της Ελληνικής Επανάστασης. Ένα μεγάλο μέρος της γερμανικής πολιτικής ηγεσίας της μεταπολεμικής Γερμανίας, όπως οι Konrad Adenauer, Theodor Heuss, Karl Carstens, Hans-Dietrich Genscher, Franz Josef Strauß, Helmut Schmidt, Richard von Weizsäcker, Roman Herzog κ.ά. φοίτησαν στο λεγόμενο Humanistisches Gymnasium και ενστερνίστηκαν [ ]

ΟΡO ΣΗΜΑ ΕΛΛΗΝΟ ΓΕΡΜΑΝΙΚΩΝ ΣΧΕΣΕΩΝ τις αξίες του αρχαίου ελληνικού πολιτισμού, διατηρώντας μια ιδιαίτερη ευαισθησία για τη σύγχρονη Ελλάδα. Ο αναμορφωτής της Γερμανίας Konrad Adenauer υπογράμμιζε σε χριστουγεννιάτικο μήνυμα που απηύθυνε το 1961 προς το γερμανικό λαό τα εξής: «Σπόροι δημιουργικότητας βρίσκονται σε κάθε λαό. Ουδέποτε όμως και σε κανένα τόπο δεν προσδιόρισαν τόσο έντονα το σύνολο της ανθρώπινης παρουσίας, όπως αυτό συντελέστηκε στους Έλληνες. Το μεγαλοφυές σε αυτούς ήταν ότι αποκάλυψαν με αλάνθαστη ακρίβεια το Θεμελιώδες, το Ουσιώδες, την Αμιγή Ιδέα. Από τους Έλληνες πηγάζει κάθε πνευματική μας ενασχόληση...». Επίσης, ο καγκελάριος Helmut Schmidt, ο οποίος σε πολιτικούς του λόγους χρησιμοποιούσε αποφθέγματα αρχαίων Ελλήνων φιλοσόφων, ένθερμος υποστηρικτής της ευρωπαϊκής πολιτικής των Αθηνών, συνέβαλε αποφασιστικά στην ένταξη της Ελλάδας στην Ευρωπαϊκή Οικονομική Κοινότητα. Η μεγάλη ελληνική κοινότητα στη Γερμανία (περίπου 340.000 άνθρωποι) διαδραμάτισε και διαδραματίζει ουσιαστικό ρόλο στη δημιουργία κλίματος φιλίας και συνεργασίας μεταξύ των δύο χωρών, η οποία δεν ενίσχυσε μόνο την ελληνική οικονομία με τα εμβάσματα αλλά και με τη συνεισφορά του εργατικού δυναμικού των Ελλήνων εργατών συνέτεινε στο οικονομικό θαύμα της Δυτικής Γερμανίας. Επίσης το υψηλό επίπεδο των μορφωτικών ανταλλαγών και ακαδημαϊκών σχέσεων, αποτέλεσε σημαντικό συνεκτικό στοιχείο μεταξύ των δύο λαών. Η οικονομία υπήρξε πάντα ένας από τους καθοριστικούς παράγοντες που συνέβαλαν στη σύσφιγξη των ελληνο-γερμανικών σχέσεων. Η Γερμανία αποτελούσε και αποτελεί έναν από τους σημαντικότερους εμπορικούς εταίρους της Ελλάδας με υψηλό δείκτη συναλλαγών με κρατικούς και ιδιωτικούς φορείς. Η γερμανική τεχνολογία και το γερμανικό «know how», προσδίδουν μια μακροπρόθεσμη δυναμική στο σύστημα των οικονομικών συναλλαγών. Οι ριζικές αλλαγές στην Ευρώπη στις αρχές της δεκαετίας του 1990 δημιούργησαν νέα γεωπολιτικά δεδομένα. Η ενοποιημένη Γερμανία έχει ενδυναμώσει τον πολιτικό της ρόλο σε ευρωπαϊκό επίπεδο και σε αυτό συνέβαλε και η διεύρυνση της Ευρωπαϊκής Ένωσης προς ανατολάς. Ανάλογα και η Ελλάδα επωφελήθηκε από τις τελευταίες διεθνείς εξελίξεις και δημιούργησε νέα ερείσματα στην εξωτερική της πολιτική. Θα προσθέταμε ότι Γερμανία και Ελλάδα είναι οι πιο κερδισμένες χώρες της μεταψυχροπολεμικής περιόδου στον ευρωπαϊκό χώρο, που συνέβαλαν αποφασιστικά στην αποκατάσταση της σταθερότητας στα Βαλκάνια. [ ]

ΓΡΗΓΟΡΙΟΣ ΝΙΩΤΗΣ Από την άλλη πλευρά, η εικόνα της Γερμανίας στην Ελλάδα έχει ξεπεράσει τα παλαιά στερεότυπα. Το ελληνικό κοινό αποκτά ένα αυξανόμενο ενδιαφέρον σχετικά με την πολιτική και κοινωνική ζωή της Γερμανίας, όπως διαπιστώνεται και στον ημερήσιο Τύπο. Θα μπορούσαμε, μάλιστα, να υποστηρίξουμε ότι από όλες τις ευρωπαϊκές χώρες η Γερμανία κατέχει την πρώτη κατά σειρά θέση από άποψη ειδησεογραφίας. Στη νέα εποχή των ανοιχτών συνόρων και της πληροφορικής επανάστασης, Ελλάδα και Γερμανία, δύο βασικά μέλη της Ευρωπαϊκής Οικογένειας, προβάλλουν το ενδιαφέρον τους για μεγαλύτερη συνεργασία σε διμερές και πολυμερές επίπεδο και για συλλογική αντιμετώπιση των νέων προκλήσεων. Ο γνωστός Γερμανός πολιτικός και φίλος της Ελλάδας Hans-Dietrich Genscher, ο οποίος διαμόρφωσε την εξωτερική πολιτική της Γερμανίας για μια εικοσαετία, διακήρυττε σε ελληνικά και ξένα ακροατήρια την ταύτιση ελληνικού και ευρωπαϊκού πολιτισμού, διατυπώνοντας μάλιστα σε ομιλία του ότι «η Γερμανία δεν θα ξεχάσει ποτέ τη συμπαράσταση της Ελλάδας σε κρίσιμες και αποφασιστικές στιγμές της». Είναι σημαντικό λοιπόν σήμερα σε μια δύσκολη στιγμή της Ελλάδας, η Γερμανία να συμπαρασταθεί σθεναρά στην προσπάθεια της χώρας μας για έξοδο από την κρίση, προσπερνώντας κακοπροαίρετα δημοσιεύματα τα οποία δεν μπορούν να κάμψουν στο ελάχιστο τις ελληνο-γερμανικές σχέσεις. Οι ελληνο-γερμανικές σχέσεις δεν κατανοούνται πλέον, μόνο, στη διμερή τους διάσταση, αλλά ενσωματώνουν πολιτικές δραστηριότητες πολυμερούς συνεργασίας στη βάση της δυναμικής που αναπτύσσει η Ευρωπαϊκή Ένωση. Στο πλαίσιο της Ένωσης διαμορφώθηκαν ήδη οι προϋποθέσεις για κοινή πολιτική σε βασικά ευρωπαϊκά θέματα που ενισχύουν τη συναίνεση και τη συλλογική δράση. Και οι δύο χώρες αναγνωρίζουν πλέον το όφελος από μια ενεργό συμμετοχή τους στα όργανα της Ευρωπαϊκής Ένωσης και τάσσονται υπέρ της επιτάχυνσης της ευρωπαϊκής ολοκλήρωσης. Ιδιαίτερη σημασία έχει η συμμετοχή της Ελλάδας όχι μόνο στην Ευρωπαϊκή Ένωση, αλλά και στον πυρήνα του Eurogroup, γεγονός που δημιουργεί πλέγμα ασφαλείας, σταθερότητας και κοινής πορείας ανάμεσα σε όλες τις χώρες της Ευρωπαϊκής Ένωσης, όπου ο ρόλος της Γερμανίας είναι καθοριστικός και σημαντικός. Στην κρίσιμη αυτή συγκυρία για τη χώρα μας, το σύνολο του ελληνικού λαού έχει την πεποίθηση ότι, όπως η Ελλάδα ανέλαβε την ευθύνη έναντι του κοινού νομίσματος να επιβάλλει θυσίες στον ελληνικό λαό, έτσι και το σύνολο των ευ- [ ]

ΟΡO ΣΗΜΑ ΕΛΛΗΝΟ ΓΕΡΜΑΝΙΚΩΝ ΣΧΕΣΕΩΝ ρωπαϊκών χωρών θα δείξει την έμπρακτη στήριξή του. Και ακόμα περισσότερο περιμένουμε τη στήριξη της Γερμανίας. Άλλωστε, η αλληλεγγύη εκδηλώθηκε ήδη με τη συμφωνία δημιουργίας του μηχανισμού στήριξης της ελληνικής οικονομίας. Ολοκληρώνοντας, εκ μέρους του Προέδρου, θέλω να σας ευχαριστήσω θερμά για την παρουσία σας, να ευχαριστήσω ιδιαίτερα τη συνδιοργανώτρια Πρεσβεία της Γερμανίας στην Αθήνα και προσωπικά τον πρέσβη, κύριο Wolfgang Schultheiß, και να ευχηθώ καλή επιτυχία στις εργασίες του συμποσίου. [ ]

Wolfgang Schultheiß ΧΑΙΡΕΤΙΣΜΟΣ ΤΟΥ ΠΡΕΣΒΗ ΤΗΣ ΓΕΡΜΑΝΙΑΣ ΣΤΗΝ ΕΛΛΑ Α Aισθάνομαι εξαιρετική τιμή και ιδιαίτερη χαρά, που εσείς, κύριε Πρόεδρε της Δημοκρατίας, μετέχετε στην εκδήλωσή μας. Σας καλωσορίζω εγκάρδια. Κι εσάς, κύριε Αντιπρόεδρε της Βουλής των Ελλήνων, σας ευχαριστώ θερμά που εγκαινιάσατε την εκδήλωση αυτή. Ο Πρόεδρος, κύριος Πετσάλνικος, θα είναι μαζί μας στη συνέχεια. Ευχαριστώ θερμά κι εσάς, κύριε Bolz, για το γεγονός ότι διαθέσατε τους χώρους του Ινστιτούτου Goethe για την πραγματοποίηση της εκδήλωσης αυτής, που διοργανώνεται από την Πρεσβεία από κοινού με το Ίδρυμα της Βουλής των Ελλήνων για τον Κοινοβουλευτισμό και τη Δημοκρατία. Τέλος, ευχαριστώ τη Deutsche Bank και τη Deutsche Telekom, για το γεγονός ότι στήριξαν το εγχείρημα αυτό με τόση γενναιοδωρία. Οι πρώτες σκέψεις για τα Ορόσημα είχαν γίνει πριν από ενάμιση χρόνο. Το γεγονός ότι η εκδήλωση προγραμματίστηκε τελικά για την εφετινή άνοιξη, αποτελεί ευτυχή συγκυρία. Λίγες φορές μέχρι σήμερα η ανάδειξη των στενών και φιλικών σχέσεων μεταξύ της Ελλάδας και της Γερμανίας ήταν τόσο σημαντική. Τις δεκαετίες θετικών εντυπώσεων υπέρ της Ελλάδος, οι οποίες οφείλονται στον ενθουσιασμό για την αρχαιότητα, τη νοσταλγία για τη Μεσόγειο και τις θετικές εντυπώσεις από τους Έλληνες μετανάστες, που εδώ και 60 χρόνια έχουν ενσωματωθεί απόλυτα στη γερμανική κοινωνία, ακολούθησε τελείως απρόσμενα στη Γερμανία ένα κύμα επικριτικών, εν μέρει υπερβολικών και αφοριστικών, δημοσιευμάτων. Αυτή την αλλαγή στη στάση της γνώμης των μέσων μαζικής ενημέρωσης (ΜΜΕ) και όχι απαραίτητα της κοινή γνώμης, μπορώ να την παρομοιάσω μόνο με κάποιου είδους «ερωτική απογοήτευση». Θαυμάζαμε τους Έλληνες για τον τρόπο ζωής τους, ενδεχομένως τους ζηλεύαμε κιόλας, και τώρα βλέπουμε, πιθανόν προς ευχαρίστηση των ηθικολόγων, ότι τίποτα στη ζωή δεν είναι δωρεάν. Επιπλέον, οι κακές ειδήσεις έχουν πάντα μεγάλη απήχηση και η λέξη χαιρεκακία δεν είναι άγνωστη σε εμάς τους Γερμανούς. [ ]

ΟΡO ΣΗΜΑ ΕΛΛΗΝΟ ΓΕΡΜΑΝΙΚΩΝ ΣΧΕΣΕΩΝ Από την άλλη, η Γερμανία πάντα απολάμβανε στην Ελλάδα κύρος και αναγνώριση, ο Τύπος όμως διέκειτο συχνά επικριτικά απέναντί της. Αυτό είναι έκφραση ενός έντονου στους Έλληνες αισθήματος, πως απέναντι σε οποιαδήποτε υπόνοια κηδεμονίας ή εξωτερικής επιρροής πρέπει να υπάρξει σθεναρή αντίσταση. Σε αυτή την περίπτωση υπεισέρχεται πάντα και το αίσθημα ότι εμείς οι Γερμανοί οφείλουμε ακόμη κάτι στους Έλληνες από το Β Παγκόσμιο Πόλεμο. Ποιος οφείλει σε ποιον και εάν υπάρχει γενικότερη οφειλή, θα καταστεί πιθανώς σαφέστερο μετά τις δύο ημέρες των ομιλιών. Το παρελθόν μπορεί να μη μας δίνει σαφές πλάνο για το μέλλον, η γνώση του όμως μας δίνει ένα σημείο εκκίνησης και μια προοπτική για το μέλλον. Ύστερα από 200 χρόνια στενών ιστορικών δεσμών θα έπρεπε να γνωριζόμαστε αρκετά καλά, ώστε να μην υιοθετούμε προκαταλήψεις και επιφανειακές κρίσεις. Η πολιτική της Ομοσπονδιακής Κυβέρνησης είναι και παραμένει «φιλελληνική». Το ίδιο συμφέρον της Γερμανίας, όπως και της Ελλάδας, σε σχέση με την ευρωπαϊκή πολιτική, απαιτεί να γίνουν τα πάντα, ώστε να διατηρηθούν η Νομισματική Ένωση και η σταθερότητα του ευρώ. Η σταθερότητα του νομίσματος είναι για τους Γερμανούς μετά την τραυματική εμπειρία της δεκαετίας του 1920 ένα εξαιρετικά σημαντικό πολιτικό αγαθό. Αυτό σημαίνει αφενός ότι πρέπει να τηρείται το ευρωπαϊκό πλαίσιο κανόνων και εδώ πιθανόν είμαστε ιδιαίτερα αυστηροί, αφετέρου σημαίνει όμως ότι η Γερμανία δεν μπορεί και δεν θα αφήσει την οικονομική κατάσταση στην Ελλάδα να δημιουργήσει σοβαρό κίνδυνο για τη Νομισματική Ένωση και τη νομισματική σταθερότητα στην Ευρωζώνη. Με τη σωτηρία της Ελλάδας από μια σοβαρή οικονομική κρίση, οι έννοιες ίδιο συμφέρον και αλληλεγγύη καθίστανται ταυτόσημες. Θα έπρεπε να αποτελεί εγγύηση και για τους σκεπτικιστές ότι η Γερμανία δεν θα εγκαταλείψει την Ελλάδα, εάν η κατάσταση εκτραχυνθεί. Ο όρος εκτραχυνθεί μπορεί να επιδέχεται διαφορετικές ερμηνείες. Η ομοσπονδιακή καγκελάριος δεν φημίζεται και προσωπικά το βρίσκω καθησυχαστικό για τη λήψη εσπευσμένων αποφάσεων. Το ότι η Γερμανία θα σταθεί αλληλέγγυα στην Ελλάδα δεν χωράει αμφιβολία. Η απόφαση των υπουργών Οικονομικών της 11ης Απριλίου, η οποία υιοθετήθηκε από την κυρία Merkel, παρά την αναμενόμενη (και ασκηθείσα) κριτική στη Γερμανία, το αποδεικνύει. Πιστεύω ότι, υπό τις παρούσες συνθήκες, Ελλάδα και Γερμανία μπορούν να ατενίζουν το μέλλον με αισιοδοξία. Βέβαια δεν θα χαριστεί τίποτε σε κανέναν για υπαρκτούς λόγους και ο καθένας είναι υπεύθυνος για τον εαυτό του, αλλά τελικά είμαστε μαζί. Απόδοση στα ελληνικά: Στέργιος Ασπριώτης [ ]

Hans Eideneier Ο ΕΝΘΟΥΣΙΑΣΜOΣ ΓΙΑ ΤΗΝ ΕΛΛA Α ΣΤΗ ΓΕΡΜΑΝIΑ ΚΑΙ ΤΗΝ ΕΥΡΩΠΗ Οι γελοιογραφίες έχουν την εποχή αυτή μεγάλη πέραση στις ελληνο-γερμανικές σχέσεις, διαδραματίζοντας έναν επιθετικό έως ύπουλο ρόλο. Αν αυτήν τη στιγμή σας κουράζω με μια παλαιότερη γελοιογραφία του καλού μου φίλου, Κώστα Μητρόπουλου, σχεδιασμένη το 1980 για το βιβλίο μας Neugriechisch ist gar nicht so schwer [Τα ελληνικά δεν είναι και τόσο δύσκολα] μια μέθοδο διδασκαλίας των ελληνικών για γερμανόφωνους, θα χαμογελάσετε, παρατηρώντας τη, μάλλον συγκαταβατικά εγώ ωστόσο μπορώ να σας βεβαιώσω, πως στα 30 χρόνια που παρήλθαν από τότε, πολλοί αναγνώστες, που αυτοπροσδιορίζονταν ως φιλέλληνες, θεώρησαν τη γελοιογραφία αυτή ιδιαίτερα προκλητική. Όπως και να έχει η κατάσταση, λίγη προβοκάτσια δεν βλάπτει. Επομένως μου επιτρέπετε, ελπίζω, να βοηθήσω κατά κάποιον τρόπο στην ερμηνεία αυτής της γελοιογραφίας! Αρχίζω με τον άντρα, στη δεξιά μεριά της εικόνας, που χαμογελάει, φορώντας την αρχαία στολή του οπλίτη. Διακρίνονται η στρογγυλή ασπίδα διακοσμημένη με μαίανδρο, ο θώρακας, το ανοιχτό κράνος, οι περικνημίδες και το ακόντιο. Το βλέμμα και τα λόγια του απευθύνονται στον άντρα που στέκεται αντίκρυ του, ένα χαρακτηριστικό σύγχρονο κάτοικο αυτής εδώ της χώρας, όπως μπορούμε να υποθέσουμε από την τραγιά- [ ]

ΟΡO ΣΗΜΑ ΕΛΛΗΝΟ ΓΕΡΜΑΝΙΚΩΝ ΣΧΕΣΕΩΝ σκα, τα μαύρα μαλλιά και το μουστάκι: κάποιος Γιώργος, Κώστας, Δημήτρης ή Γιάννης δηλαδή. Το βλέμμα του τελευταίου δεν δείχνει φοβισμένο, μάλλον σαστισμένο, γεγονός που επιβεβαιώνεται από την κίνηση του αριστερού του χεριού, τυπική χειρονομία απορίας παλιά θα έπιανε τα γένια του, τώρα πιάνει το γυμνό του πιγούνι. Με τη στάση αυτή δηλώνεται σαφώς η προϊστορία της σκηνής: το δεξί χέρι, που τώρα αναπαύεται, είχε προηγουμένως κινηθεί με τη γνωστή, τυπική ερωτηματική κίνηση προς εκείνον τον καλόγνωμο ταξιδιώτη. Όταν αυτός του αποκαλύπτεται με το: «ΑΝΔΡΑ ΜΟΙ ΕΝΝΕΠΕ, ΜΟΥΣΑ, ΠΟ- ΛΥΤΡΟΠΟΝ...», η απορία δίνει τη θέση της στη βεβαιότητα: «AH! DEUTSCH!» αυτός μόνο Γερμανός μπορεί να είναι. Και για να μην σας ταλαιπωρώ περισσότερο, πρόκειται βέβαια για έναν από τους λεγόμενους φιλέλληνες! Χρειάζονται αποδείξεις; Πρώτον, ο εμφανής ενθουσιασμός του για τη χώρα και τους κατοίκους της, ακόμη και σε μια εποχή κατά την οποία απαντά ένας Γιώργος και όχι πια ένας Περικλής σε σταθμό τρένου, του οποίου οι ράγες ανήκουν στον 20ό αιώνα. Δεύτερον, η ταξιδιωτική του αμφίεση εντελώς εκτός τόπου και χρόνου για τη χώρα του ενθουσιασμού του, τεκμηριώνει την υποψία πως ήρθε σε αναζήτηση της αρχαίας κλασικής Ελλάδας. Τρίτον, ο αταίριαστος ρουχισμός, που διάλεξε σύμφωνα με τις επιταγές της ανθρωπιστικής παιδείας ο μορφωμένος αυτός οπλίτης, αποδεικνύει επίσης εντυπωσιακά πως κατά την προετοιμασία της συνάντησής του με τον πραγματικό Έλληνα δεν ασχολήθηκε ποσώς με τον τρόπο ζωής του, ούτε ενδιαφέρθηκε να πάρει τις σχετικές πληροφορίες. Τέταρτον, αν και προσεγγίζει με καλές προθέσεις το σύγχρονό του Έλληνα, γνωρίζοντας μια φάση της ελληνικής γλώσσας που χρησιμοποιούνταν 2.800 χρόνια πριν, δεν θα μπορέσει να συνεννοηθεί μαζί του. Πέμπτον, υπάρχει εξάλλου ο φόβος πως το θέμα δεν τον απασχολεί ιδιαίτερα και ότι ως κατεξοχήν φιλέλληνας αυτός στοχεύει προς τους Hellenen, τους Έλληνες, στους οποίους δεν συμπεριλαμβάνει το Γιώργο, εφόσον αυτός δεν αντιδρά αναλόγως στο παράθεμα από τον Όμηρο που προ ολίγου απήγγειλε. Με τη σύντομη αυτή ανάλυση της εικόνας αναφέρθηκα ήδη και στα πιο σημαντικά σημεία της εισήγησής μου. Το θέμα που μου ανατέθηκε να παρουσιάσω είναι: «Ο ενθουσιασμός για την Ελλάδα στη Γερμανία και την Ευρώπη». Και παρόλο που με τη φράση αυτή εννοούνται κατ αρχάς και κυρίως οι φιλέλληνες, είναι καλό που επιλέχτηκε ως τίτλος ένας σχετικά ουδέτερος και γενικότερος ορισμός. [ ]

HANS EIDENEIER Ας εξετάσουμε το θέμα από την ιστορικο-πολιτισμική του πλευρά. Ο φιλελληνισμός περιορίζεται ουσιαστικά στα τέλη του 18ου και στο πρώτο μισό του 19ου αιώνα. Ιδωμένος από την πλευρά της ιστορίας του πνεύματος, έχει να κάνει με το ρομαντισμό από πολιτικής πλευράς, με τον απελευθερωτικό αγώνα των Ελλήνων από την οθωμανική κυριαρχία, καθώς και τον απόηχο που είχε αυτός στην Ευρώπη. Ένα μεγάλο μέρος εξάλλου των φιλελλήνων της εποχής εκείνης ήταν Έλληνες του εξωτερικού που είχαν οργανωθεί, με στόχο την απελευθέρωση της πατρίδας τους. Εκτός από αυτό, θα φανεί στη συνέχεια πως δεν θεωρώ υποχρέωσή μου να παρακολουθήσω την ιστορική ερμηνεία του φιλελληνισμού. Φιλέλληνες λοιπόν είναι εξ ορισμού πλάσματα φιλικά διακείμενα προς τους Έλληνες, ενώ Έλληνες είναι κατ αρχάς φανταστικά όντα, τα οποία δημιούργησαν τα κλασικά αρχαία ελληνικά μνημεία. Έτσι, οι πρώτοι κατ όνομα φιλέλληνες, που απαντούν για παράδειγμα στον Ηρόδοτο, είναι ξένοι ηγεμόνες που ενδιαφέρθηκαν για τον ελληνικό πολιτισμό. Έναν σαφή, χρήσιμο, ορισμό δίνει ένας από τους σημαντικότερους εκπροσώπους της ίδιας της κλασικής εποχής, ο ρήτορας Ισοκράτης: «Ἡ πόλις ἡμῶν [...] τὸ τῶν Ἑλλήνων ὄνομα πεποίηκεν μηκέτι τοῦ γένους, ἀλλὰ τῆς διανοίας δοκεῖν εἶναι, καὶ μᾶλλον Ἕλληνας καλεῖσθαι τοὺς τῆς παιδεύσεως τῆς ἡμετέρας ἢ τοὺς τῆς κοινῆς φύσεως μετέχοντας». Ή για να εκφραστώ με τα λόγια του σημερινού Έλληνα πρωθυπουργού Γιώργου Παπανδρέου, παραθέτω απόσπασμα δημοσιεύματος από τη Süddeutsche Zeitung (15.2.2010): «Στο μέλλον θα υπάρχουν και Έλληνες ινδικής, αλβανικής και ουκρανικής καταγωγής. Ελληνισμός είναι η δική μας ιδιαίτερη άποψη του κόσμου, η δική μας κοσμοθεωρία, οι δικές μας αξίες: δημοκρατία, ισότητα, ανθρωπισμός». Τα λόγια του Ισοκράτη είναι η φράση-κλειδί για κάθε μελλοντικό προσδιορισμό του φιλελληνισμού, αλλά και για τη διάκριση των Hellenen από τους Έλληνες. Οι πρώτοι, που ασπάστηκαν τον ορισμό αυτόν και έθεσαν τη μόρφωσή τους υπό αυτό το αξίωμα, ήταν οι αρχαίοι Ρωμαίοι. Ως φορείς πολιτισμού ήταν στο σύνολό τους φιλέλληνες, ακόμη και χωρίς να αυτοχαρακτηρίζονται έτσι. Εξαιτίας του γεγονότος ότι η αρχαία ελληνική πνευματική ζωή που έλαβε χαρακτήρα προτύπου για τους επερχόμενους διαμορφώθηκε μέσα σε μια σχετικά σύντομη περίοδο, ευθύς εξαρχής δεν υπήρξε οποιοσδήποτε συσχετισμός με όσους κατοίκησαν μεταγενέστερα στις κλασικές περιοχές. Αυτό ίσχυε ήδη για την ελληνιστική εποχή και κατά την άνθηση της Αλεξάνδρειας και συνεχίστηκε έως και την εποχή της ίδρυσης της Νέας Ρώμης [ ]

ΟΡO ΣΗΜΑ ΕΛΛΗΝΟ ΓΕΡΜΑΝΙΚΩΝ ΣΧΕΣΕΩΝ δηλαδή της Κωνσταντινούπολης. Αν ο αυτοκράτορας Κωνσταντίνος ο Μέγας γνώριζε ελληνικά πράγμα που αμφισβητείται, τότε γνώριζε αυτά τα ελληνικά που έπρεπε να γνωρίζει κάθε μορφωμένος Ρωμαίος στο πλαίσιο της εκπαίδευσής του, και όχι τα σύγχρονά του ελληνικά, τα οποία είχαν διανύσει ήδη ένα διάστημα 700 χρόνων από τα ελληνικά της κλασικής εποχής. Όταν όμως και οι ίδιοι οι Έλληνες, που ζούσαν στη Ρωμαϊκή Αυτοκρατορία έγιναν χριστιανοί Ρωμαίοι, είχαν μεν ακόμη το πλεονέκτημα να επικαλούνται ως προγόνους τους, τους Hellenen τους εαυτούς τους όμως, όπως και όλοι οι ελεύθεροι πολίτες της Ρωμαϊκής Αυτοκρατορίας, τους αποκαλούσαν Ρωμαίους, επειδή τώρα οι Hellenen ήταν γι αυτούς οι προχριστιανοί ειδωλολάτρες. Κι ας μη ξεχνάμε ότι αυτός που έβαλε να κάψουν και να καταστρέψουν την περίφημη σε όλον τον κόσμο Βιβλιοθήκη των Hellenen στην Αλεξάνδρεια δεν ήταν άλλος από τον πατριάρχη Θεόφιλο το 389 μ.χ. Από την άλλη μεριά, οι πρώτοι μεγάλοι Πατέρες της χριστιανικής Εκκλησίας, επίσης τον 4ο αιώνα, όχι μόνο δεν αμφισβήτησαν τη ρωμαϊκή παράδοση του αρχαίου ελληνικού κλασικού πνεύματος, αλλά θεμελίωσαν πάνω σε αυτή και τις πνευματικές βάσεις της μεσαιωνικής Ρωμαϊκής Αυτοκρατορίας. Το αρχαίο ελληνικό πνεύμα, όχι μόνο διασώθηκε με αυτό τον τρόπο, αλλά αναπτύχθηκε, φτάνοντας μάλιστα σε νέα μεγάλη άνθηση στο τεράστιο αυτό χριστιανικό κράτος για πολλούς ακόμη αιώνες. 1 Η παιδεία παρέμεινε (αρχαία) ελληνική, επειδή συνδεόταν άμεσα με τους αρχαίους Έλληνες. Αλλά κι εμείς οι Γερμανοί παραλάβαμε από την Ελλάδα αυτές και μόνο τις απόψεις, τις οποίες μας προέβαλλαν ως πρότυπα αρχικά οι λεγόμενοι ουμανιστές και στη συνέχεια οι φιλέλληνες, σύμφωνα πάντα με τα δικά τους κριτήρια, και εμείς τις προσαρμόσαμε στο δικό μας πολιτισμό. Η Κεντρική Ευρώπη στο πλαίσιο της Αναγέννησης οδηγήθηκε καθ υπόδειξιν να παραλάβει αρχαία, και ειδικότερα, ελληνικά ιδεώδη ως προς την κοινωνική τάξη, να τα οικειοποιηθεί και να συμπεριφέρεται αναλόγως. Η υιοθέτηση αυτή είχε βέβαια διαφορετική εξέλιξη στις επιμέρους κεντροευρωπαϊκές κουλτούρες. Στις γερμανικές χώρες ο Διαφωτισμός επήλθε σε μια εποχή, όπου και η γερμανική γλώσσα όδευε προς την επικράτηση. Ο ίδιος ο Μαρτίνος Λούθηρος με τη μετάφραση της Βίβλου είχε συμβάλλει αποφασιστικά σε αυτό. Ένα γεγονός ωστόσο, που σχετίζεται με τη μετάφραση αυτή, είναι τουλάχιστον εξίσου σημαντικό με την άρση της κυριαρχίας των λατινικών που επέβαλε η Καθολική Εκκλησία: ο Λούθηρος μεταφράζει την Παλαιά Διαθήκη από τα εβραϊκά, αλλά την Καινή Διαθήκη, τη μεταφράζει από τα ελληνικά, εφόσον αυτή είχε γραφτεί εξαρχής στα ελληνικά. [ ]

HANS EIDENEIER Ο κεντροευρωπαϊκός ουμανισμός αναπτύχθηκε στο μεταξύ τόσο αυτόνομα και έφτασε σε τέτοια ακμή, που κάθε προσπάθεια επιρροής έξωθεν, για παράδειγμα από φορείς του σύγχρονου ελληνικού πολιτισμού, να θεωρείται ως ανάμειξη στις εσωτερικές πνευματικές και ιδεολογικές υποθέσεις της κάθε χώρας. «Graecia transvolavit Alpes» τελεία και παύλα. Ακόμη και όταν στις αρχές του 19ου αιώνα έγιναν εφικτές οι περιηγήσεις στη χώρα της επαγγελίας των ευγενών προγόνων, ο κίνδυνος αναγκαστικής προσγείωσης και ανατροπής της ιδεαλιστικής εικόνας ήταν τόσο μεγάλος και συγγνωστός, που η γνωριμία και ο συγχρωτισμός με ανθρώπους που αυτοαποκαλούνταν Ρωμιοί και που τη γλώσσα τους δεν την καταλάβαινες με το πρώτο άκουσμα, να θεωρούνται πράγματα παρακινδυνευμένα και ανεπιθύμητα. Στη χώρα μας λοιπόν πρώτο μέλημα ήταν πάντα η υπεράσπιση μιας ανθρωπιστικής ιδεολογίας, της οποίας κύριο χαρακτηριστικό ήταν η όσο το δυνατόν απόλυτη διατήρηση της απόστασης από τους ζωντανούς φορείς της γλώσσας. Εμείς οι ίδιοι ξέρουμε πολύ καλά ποιο είναι το καλύτερο για την εθνική παιδεία της νεολαίας μας, ενώ οι σπουδές της κλασικής φιλολογίας έχουν φτάσει στη χώρα μας σε τέτοια ύψη, που οι Έλληνες δεν μπορούσαν ούτε να φανταστούν. Εξάλλου, βοηθήσαμε αυτούς τους σύγχρονους Έλληνες κατά πολλούς και διάφορους τρόπους! Όταν, για παράδειγμα, τους επιστήσαμε την προσοχή στο ότι προφέρουν λανθασμένα τα αρχαία ελληνικά και ότι τα πρόβατα βελάζουν φωνάζοντας «μπεε μπεε» και όχι «βι βι», όπως μας παραδίδει ο Αριστοφάνης. Το γεγονός ότι οι Έλληνες αγανακτούσαν μπροστά σε τέτοιες αποκαλύψεις δεν συντελούσε, ως γνωστόν, στην αύξηση του ενδιαφέροντος γι αυτούς από μέρους των Γερμανών ουμανιστών! Εξάλλου, ήδη οι Βυζαντινοί είχαν επισύρει τη δυσαρέσκεια των φιλολόγων, επειδή συνέτασσαν την πρόθεση από με αιτιατική. Ως πρώτο συμπέρασμα παραθέτω ένα απόσπασμα από το έξοχο άρθρο της Danae Coulmas «Ελληνισμός ως πολιτιστικό επίτευγμα»: 2 «Το πιεστικό ερώτημα που κάνει την εμφάνισή του είναι μήπως η πρόσληψη της Αρχαιότητας από τη Δύση δεν θα ήταν λιγότερο απομακρυσμένη από αυτή των ίδιων των Ελλήνων, αν δεν είχε βαθύνει τόσο πολύ κατά τη χριστιανική εποχή το χάσμα της θρησκείας και της πολιτικής ισχύος ανάμεσα στη Δύση και την Ανατολή, και ακόμη περισσότερο ανάμεσα στη Ρώμη και στην Ανατολική Ρώμη, αν η Δύση δεν είχε στυλιζάρει το Βυζάντιο ως τον κατεξοχήν εχθρό, που το μόνο που του αξίζει είναι η περιφρόνηση και αν δεν το είχε μειώσει ως την έσχατη προσωποποίηση της παρακμής, αλλά και αν το Βυζάντιο, από τη δική του πλευρά, δεν [ ]

ΟΡO ΣΗΜΑ ΕΛΛΗΝΟ ΓΕΡΜΑΝΙΚΩΝ ΣΧΕΣΕΩΝ αντιμετώπιζε τη Δύση με την ανάλογη δυσπιστία. Γιατί αποτέλεσμα αυτής της εκατέρωθεν στάσης είναι βέβαια μια διαχρονική άγνοια. Παρ όλες τις ζωντανές δοσοληψίες σε άλλους τομείς, π.χ. στο εμπόριο, η Δύση δεν ενδιαφέρθηκε να λάβει υπόψη την περαιτέρω εξέλιξη των Ελλήνων και, κατά συνέπεια, ούτε και την εξέλιξη της ελληνικής παιδείας, όπως αυτή διατηρήθηκε και καλλιεργήθηκε από την ελληνορθόδοξη Χριστιανοσύνη». Η 12η Σεπτεμβρίου 1683, ημερομηνία της μάχης του Κάλενμπεργκ προ των πυλών της Βιέννης, είχε φέρει τη Δυτική Ευρώπη σε κατάσταση αλλοφροσύνης μπροστά στον κίνδυνο των Τούρκων τρομοκρατών. Η αναζήτηση της σωτηρίας στους αρχαίους Έλληνες ταυτίστηκε με μια γερμανική αυτογνωσία. Οι κορυφές του ρομαντισμού κατακτήθηκαν στη Γερμανία, με αποτέλεσμα το βλέμμα να μπορεί να ατενίζει από ψηλά σε εκείνη τη φανταστική Αρκαδία. Πρέπει να τονιστεί για μία ακόμη φορά, για να μας γίνει συνειδητό, ότι ένας ποιητής του μεγέθους ενός Johann Christian Friedrich Hölderlin (1770-1843) μια ζωή ολόκληρη δεν ονειρευόταν παρά μιαν εποχή ωραιότερη, που θα είχε ήδη διαμορφωθεί στην κλασική Ελλάδα, μιαν εποχή όπου θα ίσχυε «εκ νέου το πνεύμα» και θα προετοιμάζονταν συνθήκες, τις οποίες ο ίδιος περιέγραφε ποιητικά ως «επιστροφή των Θεών» και «νέα αυτοκρατορία της νέας θεότητας». Ο Johann Wolfgang von Goethe διάλεξε για μότο των δύο του βιβλίων, που εκδόθηκαν το 1816 και το 1817, με τίτλο Italienische Reise [Ταξίδι στην Ιταλία], το παλιό «Et in Arcadia ego» διαμορφωμένο σε «Auch ich in Arkadien» (Κι εγώ στην Αρκαδία). Και όταν βρέθηκε στη Σικελία, και ο κόμης Waldeck τον κάλεσε να ταξιδέψουν με το ιστιοφόρο του στην Ελλάδα, σημείωνε στο ημερολόγιό του ότι μπροστά στην προοπτική του ταξιδιού, δεν ήταν ικανός να αρθρώσει λέξη. Και δεν ταξίδεψε. Τι θα έβλεπαν εκεί τελικά; Αυτή η Ελλάδα, αυτή η Αρκαδία, ήταν αποκύημα της φαντασίας τους και μόνο, και αυτό ήταν τόσο στο Hölderlin όσο και στον Goethe τελείως συνειδητό, φυσικά. Η ταύτιση αυτού του φανταστικού, ρομαντικά εξυψωμένου και εξιδανικευμένου αρχαίου τοπίου με την πραγματικότητα εκεί κάτω, στη νότια άκρη των Βαλκανίων, δεν ήταν εφικτή. 3 Στο πλαίσιο των απελευθερωτικών αγώνων του πρώτου μισού του 19ου αιώνα, οι παρεξηγήσεις συσσωρεύονται και από τις δύο πλευρές. Οι φιλέλληνες, ως γνήσιοι φίλοι των Hellenen, εννοώντας με τον όρο αυτό τα μεγάλα πνεύματα της κλασικής εποχής του Ελληνισμού, θέλησαν να βοηθήσουν τους κατοίκους των ευγενών αυτών περιοχών, ώστε να απελευθερωθούν από την έξωθεν και μάλιστα μωαμεθανική κυριαρχία. Εκτός από τη φρικτή βρομιά και την απόλυτη ένδεια, συνάντησαν εδώ κατοίκους που αυτοαποκαλούνταν Ρωμαίοι, Ρωμιοί, [ ]