ΣΧΟΛΗ ΝΟΜΙΚΩΝ ΟΙΚΟΝΟΜΙΚΩΝ ΚΑΙ ΠΟΛΙΤΙΚΩΝ ΕΠΙΣΤΗΜΩΝ

ΣΧΟΛΗ ΝΟΜΙΚΩΝ ΟΙΚΟΝΟΜΙΚΩΝ ΚΑΙ ΠΟΛΙΤΙΚΩΝ ΕΠΙΣΤΗΜΩΝ ΤΜΗΜΑ ΝΟΜΙΚΗΣ ΜΑΘΗΜΑ: ΕΦΑΡΜΟΓΕΣ ΔΗΜΟΣΙΟΥ ΔΙΚΑΙΟΥ ΕΡΓΑΣΙΑ: ΤΑ ΣΥΝΤΑΓΜΑΤΙΚΑ ΔΙΚΑΙΩΜΑΤΑ ΤΟΥ ΠΑΙΔΙΟΥ ΚΑΘΗΓΗΤΗΣ: ΑΝΔΡΕΑΣ ΔΗΜΗΤΡΟΠΟΥΛΟΣ ΟΝΟΜΑΤΕΠΩΝΥΜΟ: ΚΟΥΡΤΗ ΜΑΡΙΑ Α.Μ. : 1340200100282 ΕΑΡΙΝΟ ΕΞΑΜΗΝΟ 2008

ΠΕΡΙΕΧΟΜΕΝΑ ΕΙΣΑΓΩΓΗ σελ.3 ΠΡΩΤΟ ΜΕΡΟΣ Α. ΣΥΝΤΑΓΜΑΤΙΚΑ ΔΙΚΑΙΩΜΑΤΑ σελ. 6 Β. ΠΑΙΔΙ σελ.7 Γ. ΣΥΝΤΑΓΜΑ ΚΑΙ ΠΑΙΔΙ σελ.8 1) ΤΑ ΜΗΤΡΙΚΑ ΘΕΜΕΛΙΩΔΗ ΔΙΚΑΙΩΜΑΤΑ σελ.8 2) ΛΟΙΠΑ ΣΥΝΤΑΓΜΑΤΙΚΑ ΔΙΚΑΙΩΜΑΤΑ σελ.10 Δ. ΔΙΕΘΝΕΣ ΔΙΚΑΙΟ ΚΑΙ ΠΑΙΔΙ σελ.16 1) ΑΝΑΔΡΟΜΗ ΣΤΗ ΔΙΕΘΝΗ ΠΡΟΣΤΑΣΙΑ ΤΟΥ ΠΑΙΔΙΟΥ σελ.16 2) ΕΥΡΩΠΑΪΚΗ ΣΥΜΒΑΣΗ ΤΩΝ ΔΙΚΑΙΩΜΑΤΩΝ ΤΟΥ ΑΝΘΡΩΠΟΥ (ΕΣΔΑ) σελ.17 3) ΔΙΕΘΝΗΣ ΣΥΜΒΑΣΗ ΤΟΥ Ο.Η.Ε. (ΔΣΔΠ) σελ.18 ΔΕΥΤΕΡΟ ΜΕΡΟΣ Α) ΟΙΚΟΓΕΝΕΙΑΚΟ ΔΙΚΑΙΟ ΚΑΙ ΠΑΙΔΙ σελ.26 Β) ΕΡΓΑΤΙΚΟ ΔΙΚΑΙΟ ΚΑΙ ΠΑΙΔΙ σελ.27 Γ) ΠΟΙΝΙΚΟ ΔΙΚΑΙΟ ΚΑΙ ΠΑΙΔΙ σελ.28 ΤΡΙΤΟ ΜΕΡΟΣ ΣΥΜΠΕΡΑΣΜΑ ΛΗΜΜΑΤΑ ΒΙΒΛΙΟΓΡΑΦΙΑ ΝΟΜΟΛΟΓΙΑ σελ.31 σελ.31 σελ.33 σελ.34 2

ΔΙΑΓΡΑΜΜΑ ΠΕΡΙΕΧΟΜΕΝΩΝ ΕΙΣΑΓΩΓΗ ΠΡΩΤΟ ΜΕΡΟΣ Α. ΣΥΝΤΑΓΜΑΤΙΚΑ ΔΙΚΑΙΩΜΑΤΑ Β. ΠΑΙΔΙ Γ. ΣΥΝΤΑΓΜΑ ΚΑΙ ΠΑΙΔΙ Γ1. ΜΗΤΡΙΚΑ ΘΕΜΕΛΙΩΔΗ ΔΙΚΑΙΩΜΑΤΑ Γ1.1. Το δικαίωμα για σεβασμό της ανθρώπινης αξίας Γ1.2. Το δικαίωμα για ισότητα του νόμου Γ1.3. Το δικαίωμα στην ελευθερία Γ2. ΛΟΙΠΑ ΣΥΝΤΑΓΜΑΤΙΚΑ ΔΙΚΑΙΩΜΑΤΑ Γ2.1. Άρθρο 7 παρ. 2 του Συντάγματος Γ2.2. Άρθρο 9 παρ. 1 εδ.β του Συντάγματος Γ2.3. Άρθρο 9 παρ. 1 εδ. α του Συντάγματος Γ2.4. Άρθρο 11 παρ. 1 του Συντάγματος Γ.2.5. Άρθρο 12 παρ. 1 του Συντάγματος Γ2.6. Άρθρο 13 παρ. 1 του Συντάγματος Γ2.7. Άρθρο 14 παρ. 1 του Συντάγματος Γ2.8. Άρθρο 16 παρ. 2 και 4 εδ. α του Συντάγματος Γ2.9. Άρθρο 20 παρ. 1 του Συντάγματος Γ2.10. Άρθρο 21 παρ. 1 του Συντάγματος Γ2.11. Άρθρο 22 παρ. 1 του Συντάγματος Γ2.12. Άρθρο 96 παρ.3 του Συντάγματος Δ. ΔΙΕΘΝΕΣ ΔΙΚΑΙΟ ΚΑΙ ΠΑΙΔΙ Δ1) ΑΝΑΔΡΟΜΗ ΣΤΗ ΔΙΕΘΝΗ ΠΡΟΣΤΑΣΙΑ ΤΟΥ ΠΑΙΔΙΟΥ Δ2) ΕΥΡΩΠΑΪΚΗ ΣΥΜΒΑΣΗ ΤΩΝ ΔΙΚΑΙΩΜΑΤΩΝ ΤΟΥ ΑΝΘΡΩΠΟΥ (ΕΣΔΑ) Δ3) ΔΙΕΘΝΗΣ ΣΥΜΒΑΣΗ ΤΟΥ Ο.Η.Ε. (ΔΣΔΠ) Δ3.1. Άρθρο 1 της ΔΣΔΠ Δ3.2. Άρθρο 2 της ΔΣΔΠ Δ3.3. Άρθρο 3 της ΔΣΔΠ Δ3.4. Άρθρο 5 της ΔΣΔΠ Δ3.5. Άρθρο 6 της ΔΣΔΠ Δ3.6. Άρθρο 7 της ΔΣΔΠ Δ3.7. Άρθρο 8 της ΔΣΔΠ Δ3.8. Άρθρο 9 της ΔΣΔΠ Δ3.9. Άρθρο 10 της ΔΣΔΠ Δ3.10. Άρθρο 12 της ΔΣΔΠ Δ3.11. Άρθρο 13 της ΔΣΔΠ Δ3.12. Άρθρο 14 της ΔΣΔΠ Δ3.13. Άρθρο 15 της ΔΣΔΠ 3

Δ3.14. Άρθρο 16 της ΔΣΔΠ Δ3.15. Άρθρο 20 της ΔΣΔΠ Δ3.16. Άρθρο 24 της ΔΣΔΠ Δ3.17. Άρθρο 25 της ΔΣΔΠ Δ3.18. Άρθρο 26 της ΔΣΔΠ Δ3.19. Άρθρο 27 της ΔΣΔΠ Δ3.20. Άρθρο 28 της ΔΣΔΠ Δ3.21. Άρθρο 30 της ΔΣΔΠ Δ3.22. Άρθρο 31 της ΔΣΔΠ Δ3.23. Άρθρο 32 της ΔΣΔΠ Δ3.24. Άρθρο 36 της ΔΣΔΠ ΔΕΥΤΕΡΟ ΜΕΡΟΣ Α. ΟΙΚΟΓΕΝΕΙΑΚΟ ΔΙΚΑΙΟ ΚΑΙ ΠΑΙΔΙ Α1. Δικαίωμα στο όνομα και στο επώνυμο Α2. Δικαίωμα του παιδιού στην έκφραση της γνώμης του Α3. Δικαίωμα του παιδιού στα προσωπικά του αποκτήματα Α4. Δικαίωμα επικοινωνίας του παιδιού με τους γονείς του Β. ΕΡΓΑΤΙΚΟ ΔΙΚΑΙΟ ΚΑΙ ΠΑΙΔΙ Γ. ΠΟΙΝΙΚΟ ΔΙΚΑΙΟ ΚΑΙ ΠΑΙΔΙ Γ1. Ο ΑΝΗΛΙΚΟΣ ΩΣ ΘΥΜΑ Γ2. Ο ΑΝΗΛΙΚΟΣ ΩΣ ΔΡΑΣΤΗΣ ΤΡΙΤΟ ΜΕΡΟΣ Α. ΣΥΜΠΕΡΑΣΜΑΤΑ Β. ΛΗΜΜΑΤΑ Γ. ΒΙΒΛΙΟΓΡΑΦΙΑ Δ. ΝΟΜΟΛΟΓΙΑ 4

ΕΙΣΑΓΩΓΗ Η παρούσα εργασία αναφέρεται στη συνταγματική προστασία του παιδιού και ειδικότερα στα δικαιώματά τους, τα οποία αναγνωρίζονται και κατοχυρώνονται στο Σύνταγμα του 1975/1986/2001. Στο δεύτερο μέρος του ισχύοντος Συντάγματος τα περισσότερα συνταγματικά δικαιώματα έχουν ως αποδέκτη και το παιδί. Ωστόσο το άρθρο που προστατεύει ρητά το παιδί είναι το 21 («η παιδική ηλικία τελεί υπό την προστασία του κράτους»), με το οποίο δηλώνεται εμφανώς η πρόθεση του κράτους να αναλάβει την ευθύνη για την προστασία των ανηλίκων. Ιδιαιτέρως σημαντικά είναι και διεθνή κείμενα που διαπραγματεύονται το σχετικό θέμα με κυρίαρχα τη Διεθνή Σύμβαση για τα δικαιώματα του παιδιού.(δσδπ) και την Ευρωπαϊκή Σύμβαση Δικαιωμάτων του ανθρώπου( ΕΣΔΑ). Στο πρώτο μέρος της εργασίας γίνεται ειδική μνεία στην κατοχύρωση των δικαιωμάτων του παιδιού στο ελληνικό συνταγματικό δίκαιο και στο διεθνές δίκαιο προστασίας ανθρωπίνων δικαιωμάτων Στο δεύτερο μέρος της εργασίας θα εξεταστούν τα δικαιώματα των παιδιών από τη σκοπιά άλλων κλάδων του δικαίου και συγκεκριμένα του Οικογενειακού δικαίου(σχέσεις γονέων-τέκνων), του Εργατικού δικαίου (ανάληψη υποχρεώσεως για παροχή εργασίας) και του Ποινικού δικαίου(αντιμετώπιση ανηλίκου ως θύμα και ως εγκληματίας). 5

ΠΡΩΤΟ ΜΕΡΟΣ Α. ΣΥΝΤΑΓΜΑΤΙΚΑ ΔΙΚΑΙΩΜΑΤΑ Σκόπιμο είναι αρχίζοντας αυτή την εργασία να αναφερθούν ορισμένα πράγματα από τη γενική θεωρία περί συνταγματικών δικαιωμάτων. Με τον όρο «συνταγματικά δικαιώματα» εννοούμε τα παρεχόμενα στα άτομα και ως μέλη του κοινωνικού συνόλου, θεμελιώδη, πολιτικά, κοινωνικά και οικονομικά δικαιώματα, τα οποία αποτελούν κατά το συντακτικό νομοθέτη τις βασικές εξειδικεύσεις της ανθρώπινης αξίας και των οποίων το περιεχόμενο στρέφεται κατά της κρατικής και κάθε άλλης εξουσίας, το προστατευτικό τους περιεχόμενο στρέφεται μόνο προς το κράτος αξιώνοντας την παροχή βοήθειας για την απόκρουση κάθε απειλής, το δε εξασφαλιστικό, εφόσον αναγνωρίζεται, στρέφεται επίσης προς το κράτος, αξιώνοντας την παροχή των απαραίτητων μέσων για την άσκηση του δικαιώματος. 1 Όλα τα συνταγματικά δικαιώματα έχουν ατομικό και κοινωνικό χαρακτήρα. Ο κοινωνικός τους χαρακτήρας τονίστηκε με την πάροδο των ετών όταν το κράτος μεταβλήθηκε από κράτος αποχής σε προστατευτικό κράτος δικαίου. Η σε βάρος των ιδιωτών προστατευτική υποχρέωση απαιτεί τη μεσολάβηση του νομοθέτη. Όσον αφορά τη συνταγματική προστασία του παιδιού συναντά κανείς τη νομοθετική αυτή μεσολάβηση στα πλαίσια των άρθρων του αστικού και του ποινικού δικαίου. Φορέας των συνταγματικών δικαιωμάτων είναι ο άνθρωπος ως πρόσωπο, ως άτομο και ως μέλος του κοινωνικού συνόλου 2. Σχετικά με το θέμα του κατά πόσο τα παιδιά είναι φορείς δικαιωμάτων ή όχι πρέπει να γίνει μια διαφοροποίηση. Η «ικανότητα ατομικού δικαιώματος» δεν είναι ταυτόσημη με την «ικανότητα ασκήσεως ατομικού δικαιώματος», δηλαδή η ικανότητα να είναι κάποιος φορέας ατομικού δικαιώματος δεν ταυτίζεται με την ικανότητά του να το ασκεί. 3 Επομένως η ικανότητα του ατομικού δικαιώματος ξεκινά με τη γέννηση του ατόμου, ενώ η ικα- 1.Α.Δημητρόπουλος, -Συνταγματικά Δικαιώματα- Γενικό μέρος(σάκκουλας-2005) 2.Α. Μανιτάκης,- Το Υποκείμενο των συνταγματικών δικαιωμάτων κατά το άρθρο 25 παρ. 1 του Συντάγματος 3.Π.Δ.Δαγτόγλου,- Συνταγματικό Δίκαιο, Ατομικά δικαιώματα Α 6

νότητα ασκήσεως του ατομικού δικαιώματος καθίσταται πλήρης με τη συμπλήρωση του δέκατου όγδοου έτους της ηλικίας του ατόμου, αφού νωρίτερα αναλαμβάνει ο νόμιμος αντιπρόσωπός του. Τα συνταγματικά δικαιώματα των παιδιών απορρέουν από τις διατάξεις 2,4 και 5 προστασίας της ισότητας, της ελευθερίας και της αξίας του ατόμου καταρχάς και ειδικότερα από το άρθρο 21 για την προστασία της οικογένειας. Βέβαια είναι σχετικές και οι διατάξεις των άρθρων 29 παρ.1 για τα τμήματα νέων των πολιτικών κομμάτων και 96 παρ. 3 για τα δικαστήρια ανηλίκων Β. ΠΑΙΔΙ Στο σημείο αυτό κρίνεται ορθό να γίνει μια αναφορά στον ορισμό της λέξης «παιδί», καθώς αυτή δεν ορίζεται ούτε στο Σύνταγμα ούτε σε άλλο ελληνικό νομικό κείμενο. Σύμφωνα λοιπόν με τον Γ. Μπαμπινιώτη στη λέξη «παιδί» αναφέρει τα εξής: α)το μικρής ηλικίας άτομο, κυρίως αυτό που βρίσκεται μεταξύ βρεφικής και εφηβικής ηλικίας β) το μικρής ηλικίας άτομο, του οποίου η σωματική και πνευματική ανάπτυξη δεν έχει ακόμα ολοκληρωθεί. Σύμφωνα με τον Μάνεση 4 ο όρος «παιδική ηλικία» που χρησιμοποιείται στο Σύνταγμα δεν είναι ακριβής και δεν αποδίδει σωστά τη βούληση του συντακτικού νομοθέτη. Διότι η κατά κυριολεξία παιδική ηλικία λήγει με την εφηβεία, η οποία τερματίζεται με την ενηλικίωση του ατόμου. Ωστόσο στο ισχύον δίκαιο με τον όρο ανηλικότητα εννοείται η ηλικιακή περίοδος του ανθρώπου μέχρι να συμπληρώσει το δέκατο όγδοο έτος της ηλικίας του και κατά συνέπεια περιλαμβάνεται και η εφηβεία. Κατά την περίοδο αυτή ο ανήλικος-παιδί έχει περιορισμένα δικαιώματα και υποχρεώσεις. Ο περιορισμός αυτός οφείλεται στην ιδιαίτερη φύση του παιδιού, στην σωματική και πνευματική του ανωριμότητα. Παράλληλα όμως λόγω της ιδιαιτερότητας αυτής χρήζει αυξημένης προστασίας από την κοινωνία. Το δίκαιο ανηλίκων αποτελεί ένα σύνολο κανόνων τόσο του ιδιωτικού όσο και του δημοσίου δικαίου. Οι κανόνες αυτοί είναι ρυθμιστικοί δικαιωμάτων και υποχρεώσεων με κύριο σκοπό την προστασία των ανηλίκων μελών της κοινωνίας. Η ανάπτυξη του 4.Α.Μάνεσης,- Η πραγμάτωση της συνταγματικής προστασίας της ανήλικης νεότητας στο ισχύον δίκαιο. 7

κλάδου αυτού του δικαίου ξεκίνησε πιο δυναμικά στην Ευρώπη στις αρχές του 20 ου αιώνα, ενώ σημαντικό ρόλο διαδραμάτισε η «αγγλοσαξονική δικαστηριακή πρακτική» 5. Στο δίκαιο ανηλίκων περιλαμβάνονται κανόνες διαφόρων κλάδων του δικαίου, όπως του αστικού, του ποινικού, του εμπορικού, του αστυνομικού, του εργατικού, των κοινωνικών ασφαλίσεων και της νομοθεσίας για τον τύπο. Επιπροσθέτως εμπλουτίζεται από διατάξεις διεθνών κειμένων όπως η Διεθνής Σύμβαση του Ο.Η.Ε. για τα δικαιώματα του παιδιού( που κυρώθηκε από την Ελλάδα με τον νόμο 2101/1992), το Διεθνές Σύμφωνο για τα ατομικά και πολιτικά δικαιώματα(που κυρώθηκε από την Ελλάδα με τον νόμο 2462/1997), οι Συστάσεις της Επιτροπής Υπουργών του Συμβουλίου της Ευρώπης. 6 Στο ελληνικό δίκαιο, όπως και σε άλλες ευρωπαϊκές χώρες εμφανίζεται η διάκριση των πηγών του σε κοινές και αυτόνομες. Στις κοινές πηγές, οι οποίες παρέχουν ρυθμίσεις σχετικά με τις αξιόποινες πράξεις και την αντιμετώπιση των ανηλίκων που εγκληματούν, ανήκουν το Σύνταγμα, ο Ποινικός Κώδικας, διατάξεις αστυνομικού περιεχομένου και ειδικοί ποινικοί νόμοι. Στις αυτόνομες πηγές ανήκουν ειδικές διατάξεις για τη λειτουργία των δικαιωμάτων, τα ιδρύματα αγωγής και οι υπηρεσίες επιμελητών ανηλίκων. Γ. ΣΥΝΤΑΓΜΑ ΚΑΙ ΠΑΙΔΙ 1) ΤΑ ΜΗΤΡΙΚΑ ΘΕΜΕΛΙΩΔΗ ΔΙΚΑΙΩΜΑΤΑ Τα μητρικά θεμελιώδη δικαιώματα είναι τα εξής: 1) Το δικαίωμα για σεβασμό της ανθρώπινης αξίας( αρ. 2 Σ/τος) 2) Το δικαίωμα για ισότητα του νόμου( αρ. 4 Σ/τος) 3) Το δικαίωμα στην ελευθερία ( αρ. 5 παρ. 3 Σ/τος) Ειδικότερα:1)Άνθρωπος και ανθρώπινη αξία συνιστούν μια πραγματική δικαιϊκή ταυτότητα. Η ανθρώπινη αξία ταυτιζόμενη με 5.Ν.Ε.Κουράκης,-Το δίκαιο παραβατών ανηλίκων 6.Κ.Δ.Σπινέλλη- Α.Τρωιανού,- Δίκαιο Ανηλίκων (Εκδ. Σάκκουλα,1992) 8

τον άνθρωπο δεν είναι αξία- ιδέα αλλά αξία-πραγματικότητα. 7 Η ανθρώπινη αξία εδραιώνεται στην ελευθερία και την ισότητα. Η αξία του ανθρώπου προστατεύεται από το Σύνταγμά μας για όλους τους ανθρώπους, συνεπώς και για τα παιδιά. Το παιδί μέσα στα πλαίσια της οικογένειας που μεγαλώνει αλλά και μέσα στην κοινωνία πρέπει να προστατεύεται και να είναι σεβαστή η αξία του από το κράτος και από κάθε άνθρωπο ειδικότερα. Το Σύνταγμα στο αρ. 2 καθιερώνει μια αντικειμενική συνταγματική αρχή από την οποία απορρέουν ατομικά δικαιώματα. Η διάταξη αυτή καθιερώνει αυτοτελές δικαίωμα και μάλιστα ανώτατο μητρικό δικαίωμα του οποίου φορείς είναι και τα παιδία, που μπορούν να το ασκούν όπως κάθε άνθρωπος. 2) Στο άρθρο 4 του Συντάγματος καθιερώνεται η αρχή της ισότητας, η οποία διακρίνεται σε νομική και πραγματική. Η νομική ισότητα διακρίνεται σε τυπική (ισότητα των πολιτών ενώπιον του νόμου) και σε ουσιαστική (ισότητα του νόμου ενώπιον των πολιτών). Στο κείμενο κατοχυρώνεται η νομική ισότητα, δηλαδή όλοι οι Έλληνες είναι ίσοι απέναντι στο νόμο. Ωστόσο πρέπει να γίνει αντιληπτό ότι ισότητα δε σημαίνει την ίδια μεταχείριση όλων των περιπτώσεων. Ισότητα υπάρχει μόνο στην ομοιότητα. Αυτό σημαίνει ότι όταν ο κοινός νομοθέτης θέτει περιορισμούς ανάλογα με την ηλικία του φορέα του δικαιώματος, δεν παραβιάζει την αρχή της ισότητας. Η ισότητα εμφανίζεται σε δύο μορφές, αφενός τη θετική (αρχή ίσης μεταχείρισης), αφετέρου την αρνητική (απαγόρευση διακρίσεων). Μέσα στην οικογένεια η ισότητα αποκτά ιδιαίτερη σημασία καθώς ρυθμίζει τις σχέσεις γονέων και τέκνων, εκφραζόμενη ως αρχή της ίσης μεταχείρισης των παιδιών ανεξαρτήτως φύλου και πεποιθήσεων. Παρατηρείται δηλαδή η έκφραση της αρχής της ισότητας μέσα στο πρώτο περιβάλλον που διαμορφώνει την προσωπικότητά του ένα παιδί. 3) Η προσωπική ελευθερία του ανθρώπου είναι υλική, πνευματική και κοινωνική. Και στις τρεις εκφάνσεις της μπορούμε να αναγνωρίσουμε το σεβασμό που πρέπει να έχουν τα παιδιά από τους υπόλοιπους ανθρώπους του κοινωνικού συνόλου, από την οικογένειά τους και από το κράτος, καθώς και την προστασία της ελευθερίας τους από το κράτος. Τα παιδιά πρέπει να είναι ελεύθερα, να μην είναι υπόδουλοι σε κανέναν. Να κινούνται ελεύθερα αλλά πάντα με την επίβλεψη όσων ασκούν την επιμέλειά τους. Πρέπει επίσης να αναπτύσσουν ελεύθερα την 7. Α. Δημητρόπουλος- Συνταγματικά δικαιώματα, Ειδικό μέρος 9

προσωπικότητά τους και να μη γίνονται σε καμία περίπτωση δέκτες καταπίεσης μέσα στο οικογενειακό τους περιβάλλον. Η ελεύθερη ανάπτυξη της προσωπικότητας αποτελεί αντικειμενική αρχή και θεμελιώδες μητρικό δικαίωμα και κατοχυρώνεται στο άρθρο 5 παρ. 1 του Συντάγματος. Στην παράγραφο 2 του ίδιου άρθρου ορίζεται ότι «Όλοι όσοι βρίσκονται στην Ελληνική Επικράτεια απολαμβάνουν την απόλυτη προστασία της ζωής, της τιμής και της ελευθερίας τους..», τονίζοντας κατά αυτόν τον τρόπο ότι η «εν γένει προσωπική ελευθερία» 8 είναι ένα πανανθρώπινο δικαίωμα με διάκριση ανάμεσα στους ημεδαπούς και αλλοδαπούς μόνο στην ελευθερία κινήσεως και εγκαταστάσεως. 2) ΛΟΙΠΑ ΣΥΝΤΑΓΜΑΤΙΚΑ ΔΙΚΑΙΩΜΑΤΑ Άρθρο 7 παρ. 2 του Συντάγματος «Τα βασανιστήρια,οποιαδήποτε σωματική κάκωση, βλάβη υγείας, ή άσκηση ψυχολογικής βίας, καθώς και κάθε άλλη προσβολή της ανθρώπινης αξιοπρέπειας απαγορεύονται και τιμωρούνται, όπως νόμος ορίζει.» Το άρθρο αυτό αναμφισβήτητα αποτελεί αναφαίρετο δικαίωμα και ενός παιδιού, το οποίο δεν πρέπει να υφίσταται κανέναν σωματικό ή ψυχικό πόνο, που να αποσκοπεί στην υποταγή της θέλησής του η στον εξευτελισμό του. Άρθρο 9 παρ. 1 εδ.β του Συντάγματος «Η ιδιωτική και οικογενειακή ζωή του ατόμου είναι απαραβίαστη.» Στη διάταξη αυτή προστατεύονται όλες οι εκφάνσεις της ιδιωτικής ζωής εκτός από το άσυλο της κατοικίας, την ελευθερία της επικοινωνίας και την ελευθερία της θρησκευτικής συνείδησης. Η ιδιωτική ζωή νοείται ως ένας πυρήνας στον οποίο το κάθε άτομο κυριαρχεί και έχει την αξίωση να μην επιδέχεται καμία επέμβαση. Η οικογενειακή ζωή, που προστατεύεται στη διάταξη αφορά κατά κύριο λόγο τα παιδιά, τα οποία εξελίσσουν και αναπτύσσουν την προσωπικότητά τους μέσα στην οικογένεια. Η εν λόγω προστασία εκτείνεται σε όλα τα παιδιά ανεξαιρέτως, ανεξάρτητα από το εάν είναι παιδιά γεννημένα εντός ή εκτός γάμου, παιδιά υιοθετημένα ή αποκτηθέντα με φυσικό τρόπο. 8. Π.Δ.Δαγτόγλου,- Συνταγματικό Δίκαιο, Ατομικά δικαιώματα Α 10

Άρθρο 9 παρ. 1 εδ. α του Συντάγματος «Η κατοικία του καθενός είναι άσυλο» Σύμφωνα με τον ορισμό που δίνει ο Δαγτόγλου κατοικία είναι ο κάθε χώρος που ο άνθρωπος ορίζει ως τον μη γενικά προσιτό χώρο διαβίωσης και εργασίας του. 9 Η προστασία του ασύλου κατοικίας συνίσταται στην απαγόρευση των κρατικών οργάνων να εισέλθουν ή να παραμείνουν εντός της κατοικίας του ατόμου, όταν αυτό δεν το γνωρίζει ή δεν το θέλει. Φορέας του δικαιώματος αυτού είναι κάθε άνθρωπος που διαμένει στην κατοικία και κατά συνέπεια φορείς είναι και τα παιδιά. Άρθρο 11 παρ. 1 του Συντάγματος «Οι Έλληνες έχουν το δικαίωμα να συνέρχονται ήσυχα και χωρίς όπλα.» Στη διάταξη αυτή οι Έλληνες απολαμβάνουν το δικαίωμα του συνέρχεσθαι, δηλαδή της συμμετοχής σε δημόσια συνάθροιση, όπου οι παρευρισκόμενοι επιδιώκουν κοινό σκοπό. Στο μέτρο που ορίζει ο νομοθέτης τα παιδιά ως φορείς αυτού του δικαιώματος, το οποίο δεν απαιτεί δικαιοπρακτική ικανότητα, δεν το απολαμβάνουν και το θέμα αυτό έχει απασχολήσει το διεθνή νομικό κόσμο και συγκεκριμένα έχει λάβει θέση η Διεθνής Σύμβαση για τα Δικαιώματα του Παιδιού (όπως θα παρατεθεί παρακάτω). Άρθρο 12 παρ. 1 του Συντάγματος «Οι Έλληνες έχουν το δικαίωμα να συνιστούν ενώσεις και μη κερδοσκοπικά σωματεία, τηρώντας τους νόμους, που ποτέ όμως δε μπορούν να εξαρτήσουν την άσκηση του δικαιώματος αυτού από προηγούμενη άδεια.» Ως προς το συγκεκριμένο δικαίωμα έχουν τεθεί από τον νομοθέτη κριτήρια και περιορισμοί για τη συμμετοχή των ανηλίκων σε ενώσεις ή σωματεία. Αξίζει να αναφερθούν ως χαρακτηριστικά παραδείγματα το κριτήριο της δικαιοπρακτικής ικανότητας ή της συναίνεσης των γονέων και ο περιορισμός ως προς τον μη κερδοσκοπικό χαρακτήρα της ένωσης ή του σωματείου 10. Άρθρο 13 παρ. 1 του Συντάγματος «Η ελευθερία της θρησκευτικής συνείδησης είναι απαραβίαστη. Η απόλαυση των ατομικών και πολιτικών δικαιωμάτων δεν εξαρτάται από τις θρησκευτικές πεποιθήσεις του καθενός.» 9 Π.Δ.Δαγτόγλου- Συνταγματικό Δίκαιο, Ατομικά δικαιώματα Α (σελ. 403) 10 Εφετείο Αθηνών 6095/1985 Ελλ. Δικ/νη 1985 σελ. 1366-1368 11

Τόσο στο άρθρο του Συντάγματος όσο και στο άρθρο 18 της Οικουμενικής Διακήρυξης Δικαιωμάτων του Ανθρώπου και στο άρθρο 9 της Ευρωπαϊκής Σύμβασης για τα Δικαιώματα του Ανθρώπου κατοχυρώνεται η ελευθερία της θρησκευτικής συνείδησης. Θρησκεία είναι το σύνολο των δοξασιών που αναφέρονται στην υπόσταση του θείου. Η θρησκευτική ελευθερία και η θρησκευτική ισότητα αποτελούν τα θεμελιώδη του θρησκευτικού χώρου και η προστασία τους συνίσταται στο να θεωρείται απαραβίαστη τόσο η θρησκευτική συνείδηση όσο και η ελευθερία της λατρείας 11. Ειδικό θέμα σημαντικής σπουδαιότητας και ιδιαίτερου προβληματισμού αποτελεί η θρησκευτική εκπαίδευση ανηλίκων. Το δικαίωμα επιλογής θρησκείας και θρησκευτικής εκπαιδεύσεως των ανηλίκων ανήκει στους γονείς τους. Το δικαίωμα αυτό που είναι συγχρόνως και υποχρέωση αποτελεί σπουδαίο μέρος της γονικής μέριμνας 12. Η θρησκευτική εκπαίδευση ανηλίκων περιλαμβάνει όχι μόνο την τυπική διδασκαλία αλλά και την εν γένει μόρφωση του παιδιού. Ωστόσο τίθεται θέμα σύγκρουσης μεταξύ αυτού του δικαιώματος των γονέων και της κρατικής υποχρέωσης για παροχή «παιδείας» με ειδικότερη έκφανση την ανάπτυξη θρησκευτικής συνείδησης. Για την αποφυγή της σύγκρουσης απαιτείται αφενός να εκπληρώνεται η κρατική υποχρέωση ως προς τη θρησκευτική διδασκαλία αφετέρου να παρέχεται στους γονείς το δικαίωμα να αποσύρουν τα παιδιά τους από τη θρησκευτική εκπαίδευση καθώς επίσης και από τον σχολικό εκκλησιασμό και τη σχολική προσευχή 13. Φορέας του δικαιώματος της θρησκευτικής ελευθερίας είναι κάθε άνθρωπος. Μάλιστα απαγορεύονται οι διακρίσεις βάσει της θρησκευτικής συνείδησης του καθενός και αυτό έχει ως αποτέλεσμα οι γονείς να μη δικαιούνται να προβαίνουν σε διακρίσεις ανάμεσα στα παιδιά τους λόγω θρησκευτικών πεποιθήσεων αφού αυτό το θέμα δεν εμπίπτει στο πεδίο σχέσεων γονέων τέκνων. Το δικαίωμα του παιδιού ασκείται από τους γονείς και όπου ο νόμος ορίζει αντί για τους γονείς αποφασίζει το δικαστήριο ή ειδικός επίτροπος. (ΑΚ 1512, 1517) Τέλος για την προστασία τόσο του υπέρτερου δημοσίου συμφέροντος όσο και των δικαιωμάτων όλων των παιδιών συνίσταται η θρησκευτική ουδετερότητα των σχολείων και 11 ΑΠ 480/1992 Ελλ. Δικ/νη 1992 σελ. 1573-1574 12 Ο ΑΠ δεχόταν ακόμα και μετά τον Β Παγκόσμιο Πόλεμο ότι ο πατέρας μπορεί να διαπράξει προσηλυτισμό (απαγορευμένο) εις βάρος του ανήλικου παιδιού του (ΑΠ 1326/1948, Θέμις 1949,155) 13 Π.Δ.Δαγτόγλου- Συνταγματικό Δίκαιο, Ατομικά δικαιώματα Α (σελ. 446επ.) 12

ειδικότερα η μη προβολή θρησκευτικών συμβόλων και ιδεών, ώστε να διασφαλίζεται η θρησκευτική ειρήνη. Άρθρο 14 παρ. 1 του Συντάγματος «Καθένας μπορεί να εκφράζει και να διαδίδει προφορικά, γραπτά και δια του τύπου τους στοχασμούς του τηρώντας τους νόμους του Κράτους.» Η ελευθερία έκφρασης περιλαμβάνει την ελευθερία γνώμης και πληροφορίας. Όπως κάθε άνθρωπος, έτσι και το κάθε παιδί δικαιούται να εκφράζει την προσωπική του άποψη και να μεταδίδει- λαμβάνει πληροφορίες. Ωστόσο επιτρέπεται η θέσπιση περιορισμών στην ελευθερία έκφρασης των παιδιών μόνο όμως μετά από νομοθετική πρόβλεψη. Άρθρο 16 παρ. 2 και 4 εδ. α του Συντάγματος «Η παιδεία αποτελεί βασική αποστολή του Κράτους και έχει σκοπό την ηθική, πνευματική, επαγγελματική και φυσική αγωγή των Ελλήνων, την ανάπτυξη της εθνικής και θρησκευτικής συνείδησης και τη διάπλασή τους σε ελεύθερους και υπεύθυνους πολίτες.» «Όλοι οι Έλληνες έχουν δικαίωμα δωρεάν παιδείας, σε όλες τις βαθμίδες της, στα κρατικά εκπαιδευτήρια.» Βασικό δικαίωμα των παιδιών είναι το δικαίωμα στην παιδεία, η οποία αποτελεί την καλλιέργεια του ανθρωπίνου πνεύματος. Η παιδεία αφορά την πνευματική υπόσταση του ανθρώπου και κατά συνέπεια αποτελεί βασική προϋπόθεση για την ενάσκηση δικαιωμάτων του πνευματικού χώρου. Χαρακτηριστικό του ισχύοντος Συντάγματος είναι η κατοχύρωση του δικαιώματος της δωρεάν παιδείας από νομικά πρόσωπα δημοσίου δικαίου, το οποίο βέβαια επιβάλλεται από την καθιέρωση του κοινωνικού κράτους δικαίου που απονέμει στο εν λόγω δικαίωμα εξασφαλιστικό- διεκδικητικό χαρακτήρα 14. Βέβαια όπως κάθε δικαίωμα που κατοχυρώνεται στο Σύνταγμα, έχει και η παιδεία προστατευτικό και αμυντικό περιεχόμενο και συνεπώς τριτενεργεί, δεχόμενη απειλές τόσο κρατικές όσο και ιδιωτικές. Το δικαίωμα στην παιδεία αποτελεί «δικαίωμα του πολίτη και καθήκον του Κράτους 15»Στο άρθρο 16 καθιερώνεται η ελευθερία του ατόμου να αποφασίζει ελεύθερα αν, πώς και πού θα εκπαιδευτεί 16. Η ελευθερία της παιδείας έχει τρεις ειδικότερες εκφάνσεις: α) την ελευθερία προσβάσεως στην παιδεία. Κάθε άνθρωπος έχει 14 Α. Δημητρόπουλος- Γενική Συνταγματική Θεωρία 15 Σκουρής -Δίκαιο της Παιδείας, Θες/κη 1988 (σελ. 8) 16 Π.Δ.Δαγτόγλου- Συνταγματικό Δίκαιο, Ατομικά δικαιώματα Α (σελ. 807) 13

δικαίωμα να λάβει μόρφωση οποιουδήποτε βαθμού και πιθανή απαγόρευση κρίνεται ως αντισυνταγματική. Η ακώλυτη απόλαυση της ελευθερίας στην παιδεία είναι ασυμβίβαστη με την καθιέρωση υψηλών διδάκτρων, τα οποία θα καθιστούσαν δυσχερή την απρόσκοπτη πρόσβαση από τις οικονομικά ασθενέστερες τάξεις. Ωστόσο η εξάρτηση της εισαγωγής στα εκπαιδευτήρια που παρέχουν τη μη υποχρεωτική εκπαίδευση από εισαγωγικές εξετάσεις δε θεωρείται ασυμβίβαστη με την ακώλυτη απόλαυση της ελευθερίας στην παιδεία. β) την ελευθερία αποχής από την παιδεία. Καθένας είναι ελεύθερος να απέχει από την εκπαίδευση, πλην όμως έχει την υποχρέωση να παρακολουθήσει τη βασική εκπαίδευση, η οποία δεν μπορεί να είναι μικρότερη από εννιά χρόνια (άρθρο 16 παρ. 3). Στην Ελλάδα το θέμα ρυθμίζει ο ν. 1566/1985, που ορίζει ότι η βασική εκπαίδευση είναι εννιά χρόνια (βέβαια μπορεί να αυξηθεί αλλά όχι και να μειωθεί) και προβλέπει την ποινική τιμωρία όσων έχουν την επιμέλεια ανηλίκου και δεν φροντίζουν για την εγγραφή του στη βασική εκπαίδευση και την εποπτεία της φοίτησής του βάσει του άρθρου 458 ΠΚ. γ) την ελευθερία επιλογής θρησκευτικής και φιλοσοφικής κατεύθυνσης της παιδείας και εκπαιδευτηρίου. Η ελευθερία αυτή απορρέει από την ελεύθερη ανάπτυξη της προσωπικότητας και από τη θρησκευτική ελευθερία, ενώ ταυτόχρονα περιλαμβάνει και την επιλογή του είδους, του μέρους και του εκπαιδευτηρίου. Άρθρο 20 παρ. 1 του Συντάγματος «Καθένας έχει δικαίωμα στην παροχή έννομης προστασίας από τα δικαστήρια και μπορεί να αναπτύξει σ αυτά τις απόψεις του για τα δικαιώματα ή τα συμφέροντά του, όπως νόμος ορίζει.» Πρόκειται για διάταξη που κατοχυρώνει το θεμελιώδες δικονομικό δικαίωμα της προσφυγής 17 κάθε ατόμου στη δικαιοσύνη, ώστε να προστατεύσει τα ατομικά και κοινωνικά του δικαιώματα. Άρθρο 21 παρ. 1 του Συντάγματος «Η οικογένεια, ως θεμέλιο της συντήρησης και της προαγωγής του Έθνους, καθώς και ο γάμος, η μητρότητα και η παιδική ηλικία τελούν υπό την προστασία του Κράτους.» Στην διάταξη αυτή τίθεται ένας αξιολογικός κανόνας, ότι δηλαδή ο γάμος και η οικογένεια αποτελούν τον πυρήνα κάθε ανθρώπινης κοινωνίας και συνεισφέρουν στην προαγωγή του Έθνους. Το ίδιο συμβαίνει και με τη μητρότητα και την παιδική 17 Π.Δ.Δαγτόγλου- Συνταγματικό Δίκαιο, Ατομικά δικαιώματα Β (σελ 1411 επ.) 14

ηλικία, ως βασικοί θεσμοί μέσα στο πλαίσιο της οικογένειας. Το ότι οι άνω θεσμοί τελούν υπό την προστασία του Κράτους συνεπάγεται ότι κατά τη θέσπιση νομοθετικών μέτρων είναι δυνατόν να εισάγονται ευνοϊκότερες ρυθμίσεις υπέρ αυτών που αποτελούν την οικογένεια, χωρίς όμως να παραβιάζεται η αρχή της ισότητας. Η οικογένεια νοείται ως την πυρηνική οικογένεια, την οποία απαρτίζουν οι γονείς με τα άγαμα ανήλικα ή ενήλικα τέκνα τους. Η παιδική ηλικία προστατεύεται από το Σύνταγμα χωρίς διακρίσεις. Σε περιπτώσεις που σε μια κατάσταση όπως η παιδική ηλικία, είναι σύμφυτη με αδυναμίες και αυξημένες ανάγκες, η υποχρέωση του Κράτους να απέχει από τη σφαίρα του δικαιώματος ατονεί και υπερισχύει η υποχρέωσή του να λαμβάνει θετικά μέτρα προς ενίσχυση, αναβάθμιση και προστασία του δικαιώματος έναντι σε κάθε προσβολή του. Φορείς του δικαιώματος όπως κατοχυρώνεται στο άρθρο 21 παρ. 1 είναι όλα τα παιδιά κάτω των 18 ετών, που υπόκεινται στην κρατική προστασία. Οι δύο βασικοί άξονες προστασίας είναι η υγεία και η εκπαίδευση. Σήμερα έχουν γίνει βήματα προς τη διαμόρφωση ενός ευρύτερου πλαισίου προστασίας των παιδιών και ειδικότερα των αρρώστων παιδιών ή αυτών που έχουν υπάρξει θύματα κακομεταχείρισης. Άρθρο 22 παρ. 1 του Συντάγματος «Η εργασία αποτελεί δικαίωμα και προστατεύεται από το Κράτος, που μεριμνά για τη δημιουργία συνθηκών απασχόλησης όλων των πολιτών και για την ηθική και υλική εξύψωση του εργαζόμενου αγροτικού και αστικού πληθυσμού.» Το δικαίωμα αυτό απευθύνεται σε όλα τα φυσικά πρόσωπα, αλλά ταυτόχρονα ο νόμος ορίζει ένα κατώτατο όριο ηλικίας, κάτω από το οποίο τα άτομα δε δικαιούνται να εργαστούν για το συμφέρον των ίδιων ή τρίτων. Ειδικότερα απαγορεύεται σε ανηλίκους κάτω των 15 ετών να εργάζονται. 18 Άρθρο 96 παρ.3 του Συντάγματος «Ειδικοί νόμοι ορίζουν τα σχετικά με δικαστήρια ανηλίκων, στα οποία επιτρέπεται να μην εφαρμόζονται οι διατάξεις των άρθρων 93 παρ. 2 και 97. Οι αποφάσεις των δικαστηρίων αυτών μπορεί να μην απαγγέλλονται δημόσια.» Τα δικαστήρια ανηλίκων ιδρύθηκαν με τον α.ν. 2135/1939. Οι διατάξεις που μπορεί να μην εφαρμόζονται στα εν λόγω 18 Ν. 1182/1981 15

δικαστήρια αφορούν αφενός στη δημοσιότητα των συνεδριάσεων αφετέρου στα περί εκδικάσεως των κακουργημάτων, των πολιτικών εγκλημάτων και των εγκλημάτων που τελούνται δια του τύπου. Δ. ΔΙΕΘΝΕΣ ΔΙΚΑΙΟ ΚΑΙ ΠΑΙΔΙ 1) ΑΝΑΔΡΟΜΗ ΣΤΗ ΔΙΕΘΝΗ ΠΡΟΣΤΑΣΙΑ ΤΟΥ ΠΑΙΔΙΟΥ Η διεθνής κοινωνία έχει κάνει πολλά βήματα για την προστασία του παιδιού από τις συνεχείς παραβιάσεις των δικαιωμάτων τους. 19 Οι προσπάθειες αρχίζουν στα τέλη του 19 ου αιώνα-αρχές 20 ου αιώνα, όταν στα πλαίσια της Κοινωνίας των Εθνών έγιναν προσπάθειες για την απαγόρευση της δουλείας των παιδιών, ενώ συνεχίστηκαν με τη Διεθνή Οργάνωση Εργασίας, όπου προστατευόταν η εργασία του παιδιού. Ωστόσο η πρώτη διεθνής πράξη που αναφέρεται αποκλειστικά στην προστασία του παιδιού ήταν η Διακήρυξη των Δικαιωμάτων του παιδιού που υιοθετήθηκε στη Γενεύη το 1924, στα πλαίσια της Κοινωνίας των Εθνών. Στη Διακήρυξη αυτή τονίζεται ότι υποχρέωση όλων των ανθρώπων είναι η προστασία του παιδιού με κάθε τρόπο. Μετά το Β Παγκόσμιο Πόλεμο η Οικουμενική Διακήρυξη των Δικαιωμάτων του ανθρώπου (1948) κατέγραψε πολλά θεμελιώδη δικαιώματα, δύο από τα οποία αναφέρονται στην προστασία του παιδιού: ειδικότερα το άρθρο 25 παρ. 2 προστατεύει τη μητρότητα και την παιδική ηλικία, ενώ το άρθρο 26 προστατεύει το δικαίωμα στην εκπαίδευση, κατοχυρώνοντας έτσι το δικαίωμα του παιδιού να λάβει τη στοιχειώδη μόρφωση. Αργότερα το 1959 υιοθετήθηκε από τη Γενική Συνέλευση των Η.Ε. η Διακήρυξη των Δικαιωμάτων του παιδιού, όπου προβλέπεται ότι το παιδί πρέπει να λαμβάνει ειδική προστασία, να του παρέχονται ευκαιρίες για σωστή ανάπτυξη, να απολαμβάνει τα αγαθά της κοινωνικής ασφάλισης, να μορφώνεται και να προστατεύεται από κάθε μορφής εκμετάλλευση και σκληρότητα. Λίγα χρόνια αργότερα, το 1966 η Γενική Συνέλευση του Ο.Η.Ε. υιοθέτησε δύο σημαντικές διεθνείς πράξεις: το Σύμφωνο για τα Ατομικά και Πολιτιστικά δικαιώματα και το Σύμφωνο για τα Οικονομικά, Κοινωνικά και Πολιτιστικά δικαιώματα. Στο πρώτο 19 Νάσκου-Περράκη- Η Διεθνής Σύμβαση του Ο.Η.Ε. για τα δικαιώματα του παιδιού και η εσωτερική έννομη τάξη, ερμηνεία κατ άρθρο. (σελ. 15-17) 16

προστατεύεται το παιδί στο άρθρο 6 παρ.5( απαγόρευση θανατικής ποινής για εγκλήματα που διαπράχθηκαν από άτομα κάτω των 18 ετών), στο άρθρο 14 παρ. 4 ( ποινική διαδικασία για ανήλικες), στο άρθρο 23 παρ. 4 ( προστασία παιδιών μετά τη διάλυση γάμου), στο άρθρο 24 ( ειδική προστασία των παιδιών και δικαίωμα στο όνομα). Στο δεύτερο προστατεύεται το παιδί στο άρθρο 10 ( προστασία παιδιών και εφήβων) και στο άρθρο 13 ( δικαίωμα στην εκπαίδευση). Η προστασία του παιδιού σε παγκόσμιο επίπεδο συμπληρώνεται με ρυθμίσεις που περιέχονται σε μια σειρά διεθνών συμβάσεων και αποφάσεων. Ενδεικτικά αξίζει να αναφερθεί η Σύμβαση κατά των διακρίσεων στην Εκπαίδευση του 1960. Σε περιφερειακό επίπεδο η προστασία του παιδιού κατοχυρώνεται α) με την Ευρωπαϊκή Σύμβαση για το νομικό καθεστώς των παιδιών που γεννήθηκαν χωρίς γάμο των γονέων τους και κυρώθηκε στην Ελλάδα με τον νόμο ν. 1702/1987, σκοπός της οποίας ήταν η προστασία αυτών των παιδιών και η νομική τους εξίσωση ως προς τα δικαιώματά τους με τα παιδιά γεννημένα σε γάμο. β) με την Ευρωπαϊκή Σύμβαση για την άσκηση των δικαιωμάτων του παιδιού και κυρώθηκε στην Ελλάδα με τον νόμο ν. 2502/1997, στην οποία επιδιώκεται η προώθηση των συμφερόντων του παιδιού, ο σεβασμός της γνώμης τους για τα θέματα που τα αφορούν και η προσφυγή στις δικαστικές αρχές. 2) ΕΥΡΩΠΑΪΚΗ ΣΥΜΒΑΣΗ ΤΩΝ ΔΙΚΑΙΩΜΑΤΩΝ ΤΟΥ ΑΝΘΡΩΠΟΥ (ΕΣΔΑ) Η Ευρωπαϊκή Σύμβαση των Δικαιωμάτων του Ανθρώπου ψηφίστηκε στη Ρώμη στις 4 Νοεμβρίου 1950 από τα κράτη-μέλη του Συμβουλίου της Ευρώπης. Η ΕΣΔΑ είχε ως απώτερο στόχο την ενίσχυση ορισμένων ανθρωπίνων δικαιωμάτων, τα οποία είχαν ήδη διατυπωθεί στην Οικουμενική Διακήρυξη των Δικαιωμάτων του Ανθρώπου( Παρίσι 1948). Η ΕΣΔΑ θεσπίστηκε μετά το τέλος του Β Παγκοσμίου Πολέμου, όταν υπήρχε η ανάγκη της προστασίας της ιδιωτικής ζωής και της εξασφάλισης της ελευθερίας των ατόμων από παράνομες κρατικές παρεμβάσεις. Η ΕΣΔΑ κυρώθηκε με τον νόμο ν. 2329/1953, καταγγέλθηκε κατά τη διάρκεια της δικτατορίας και τελικά τέθηκε σε ισχύ με το ν.δ. 54/1974. Μέχρι σήμερα έχει τροποποιηθεί με 14 Πρωτόκολλα και αποτελεί μία σύμβαση που επηρεάζει δραστικά τις εσωτερικές 17

βιοτικές δημόσιες ή ιδιωτικές σχέσεις καθώς στα κράτη που εισήχθη εφαρμόστηκε άμεσα ως εσωτερικό δίκαιο. 3) ΔΙΕΘΝΗΣ ΣΥΜΒΑΣΗ ΤΟΥ Ο.Η.Ε. (ΔΣΔΠ) Η Διεθνής Σύμβαση για τα Δικαιώματα του Παιδιού (ΔΣΔΠ) υπεγράφη από τα κράτη- μέρη του Ο.Η.Ε. το 1989 και κυρώθηκε στην Ελλάδα με τον νόμο ν. 2101/1992. Αποτελεί το πρώτο διεθνές κείμενο που καταγράφει συστηματικά τα δικαιώματα του παιδιού. Η ηθική σημασία της σύμβασης έγκειται στο γεγονός ότι όλα τα ελεύθερα και δημοκρατικά κράτη κατοχύρωσαν τα δικαιώματα του παιδιού, περιορίζοντας αυταρχικά καθεστώτα, που έθεταν φραγμούς στην ελεύθερη ανάπτυξη της παιδικής ηλικίας. Για την αποτελεσματική εφαρμογή της σύμβασης απαιτείται σχεδιασμός τόσο σε κρατικό επίπεδο όσο και σε επίπεδο διακρατικής συνεργασίας. Ο σχεδιασμός περιλαμβάνει η χάραξη πολιτικών, την αναθεώρηση της νομοθεσίας και την ευαισθητοποίηση της δικαστικής εξουσίας 20. Εφόσον η Ελλάδα κύρωσε τη Σύμβαση, σύμφωνα με το άρθρο 28 πρ.1 του Συντάγματος αποτελεί αναπόσπαστο μέρος του εσωτερικού δικαίου και έχει τυπική δύναμη υπέρτερη από οποιαδήποτε άλλη νομοθετική διάταξη, είτε ειδικότερη είτε μεταγενέστερη. Όμως σε περίπτωση σύγκρουσης του ελληνικού Συντάγματος με την ΔΣΔΠ, υπερισχύει το Σύνταγμα ως ο θεμελιώδης νόμος του Κράτους. Δεδομένου ότι η ελληνική έννομη τάξη δεν έχει ένα οργανωμένο σύστημα δικαίου για τους ανηλίκους και το ίδιο το Σύνταγμα δεν αναφέρεται ρητά και διεξοδικά στα δικαιώματά τους, η ΔΣΔΠ αποτελεί σημείο αναφοράς για την ενσωμάτωση των δικαιωμάτων του παιδιού στο εσωτερικό δίκαιο. Η ΔΣΔΠ αποτελείται από 54 άρθρα που ομαδοποιούνται σε τρία μέρη. Στο πρώτο μέρος (1-41) αναφέρονται τα δικαιώματα του παιδιού, το δεύτερο μέρος (42-45) περιγράφει το μηχανισμό ελέγχου και το τρίτο (46-54) αφορά στις τελικές διατάξεις. Στο μέρος αυτό της εργασίας θα γίνει μια εκτενής αναφορά στα συνταγματικά δικαιώματα των παιδιών όπως αυτά κατοχυρώνονται στη ΔΣΔΠ. Εκτός όμως από τα δικαιώματα που καθιερώνει το ίδιο το Σύνταγμα, κατοχυρώνονται και επιπλέον δικαιώματα για το παιδί λόγω της ιδιαιτερότητας της ηλικίας και της 20 Νάσκου-Περράκη- Η Διεθνής Σύμβαση του Ο.Η.Ε. για τα δικαιώματα του παιδιού και η εσωτερική έννομη τάξη, ερμηνεία κατ άρθρο. (σελ. 13) 18

ανάγκης ειδικής μέριμνας. Η παράθεση των δικαιωμάτων θα γίνει με τη σειρά που είναι καταγεγραμμένα στη ΔΣΔΠ και θα αναλύονται με βάση την ελληνική πραγματικότητα, νομοθεσία και νομολογία. Άρθρο 1 της ΔΣΔΠ Στο άρθρο αυτό δίνεται ο ορισμός του παιδιού, σύμφωνα με τον οποίο «παιδί είναι κάθε ανθρώπινο ον κάτω των 18 ετών, εκτός κι αν σύμφωνα με τους νόμους της χώρας του ενηλικιώνεται νωρίτερα» Άρθρο 2 της ΔΣΔΠ «Αρχή της μη διάκρισης» :Το άρθρο αυτό αποτελεί ηθική επιταγή της μεταχείρισης όλων των παιδιών ως όντων ίσης αξίας, απαγορεύοντας τις διακρίσεις σχετικά με τα δικαιώματα και τις ελευθερίες που κατοχυρώνει. Κατά συνέπεια διευρύνεται ο κύκλος των φορέων του δικαιώματος της ισότητας του άρθρου 4 παρ. 1 του Σ/τος περιλαμβάνοντας και τα παιδιά μη ελληνικής καταγωγής. Άρθρο 3 της ΔΣΔΠ «Αρχή της προστασίας του συμφέροντος του παιδιού- Δικαιώματα και υποχρεώσεις τρίτων» : Εδώ περιλαμβάνεται μια πολύ σημαντική αρχή, η οποία δεν κατοχυρώνεται ρητά στο ελληνικό Σύνταγμα, και αφορά στην προστασία των συμφερόντων του παιδιού έναντι αποφάσεων νομοθετικής ή δικαστικής εξουσίας ή διοικητικών αρχών. Συνεπώς τα κράτη έχουν την υποχρέωση να προτάσσουν τα δικαιώματα των παιδιών έναντι άλλων κοινωνικών ομάδων, αφιερώνοντας και μεγαλύτερους οικονομικούς πόρους προς την κατεύθυνση αυτή και πάντα σεβόμενα τα δικαιώματα και τις υποχρεώσεις των γονέων, των επιτρόπων και όσων άλλων έχουν την επιμέλεια των παιδιών. Άρθρο 5 της ΔΣΔΠ «Ρόλος γονέων, κηδεμόνων και κοινότητας» : Τα Συμβαλλόμενα Κράτη έχουν την υποχρέωση να σέβονται την ευθύνη και το καθήκον των γονέων προκειμένου να παράσχουν στο παιδί τον προσανατολισμό και τις κατάλληλες συμβουλές για την άσκηση των δικαιωμάτων που του αναγνωρίζονται. Προστατεύεται ο θεσμός της γονικής μέριμνας και το άρθρο αυτό αποκτά άμεση ισχύ, δημιουργεί αγώγιμες αξιώσεις και κάθε σχετική εσωτερική διάταξη θα πρέπει να ερμηνεύεται χωρίς να παραβιάζονται οι αρχές της μη διάκρισης και του συμφέροντος του παιδιού. Άρθρο 6 της ΔΣΔΠ «Δικαίωμα στη ζωή και την ανάπτυξη» : Πρωταρχικό δικαίωμα του παιδιού είναι το δικαίωμα στη ζωή, που κατοχυρώνεται και στο ελληνικό Σύνταγμα ( αρ. 5 παρ. 2 ). Το δικαίωμα στην επιβίωση 19

επιβάλλει στα κράτη να λαμβάνουν μέτρα ώστε να διασφαλίζεται η ποιοτική επιβίωση των παιδιών. Επίσης πρέπει να ληφθούν μέτρα για την αντιμετώπιση της παιδικής θνησιμότητας και για τη βελτίωση των συνθηκών ανάπτυξης των παιδιών, η οποία προϋποθέτει τροφή, ιατροφαρμακευτική περίθαλψη και εκπαίδευση. Παρ όλα αυτά υποστηρίζεται ότι η αναγνώριση του δικαιώματος στη ζωή δε συνεπάγεται και αναγνώριση του δικαιώματος σε ένα συγκεκριμένο επίπεδο διαβίωσης. Επίσης υποστηρίζεται ότι η προληπτική προστασία του δικαιώματος στη ζωή δε φτάνει στο σημείο να προφυλάσσει το άτομο από σοβαρό κίνδυνο ή απειλή 21. Άρθρο 7 της ΔΣΔΠ «Δικαίωμα στο όνομα, στην ιθαγένεια, Δικαίωμα να γνωρίζει τους γονείς του.»: Εδώ προστατεύεται η ταυτότητα του παιδιού και κατοχυρώνεται η ιθαγένεια δηλαδή ο δημοσίου δικαίου δεσμός ενός ατόμου με την πολιτεία, στο λαό της οποίας ανήκει. Το παιδί που έχει τη ελληνική ιθαγένεια απολαμβάνει το σύνολο των ατομικών, κοινωνικών και πολιτικών δικαιωμάτων, τα οποία ενδεχομένως δεν απολαμβάνουν πλήρως οι αλλοδαποί ή ανιθαγενείς. Επίσης με το δικαίωμα στο όνομα το άτομο αποκτά βιολογική και νομική υπόσταση. Το όνομα αποκτά αυξημένη σημασία εξατομίκευσης για όσα παιδιά γεννήθηκαν εκτός γάμου των γονέων τους. Τέλος διασφαλίζεται και το δικαίωμα εγγραφής στο Ληξιαρχείο μετά τη γέννηση με τη οποία προστατεύεται η ταυτότητα του παιδιού και το δικαίωμά του να γνωρίζει την ταυτότητα των γονέων του. 22 Τα κράτη μέρη θα βεβαιώνουν την εφαρμογή των τριών ανωτέρω δικαιωμάτων σύμφωνα με την εσωτερική τους νομοθεσία και με τις υποχρεώσεις που έχουν αναλάβει και από άλλες διεθνείς συνθήκες. Άρθρο 8 της ΔΣΔΠ «Δικαίωμα σε μια ταυτότητα»: Πρόκειται για συναφές με το προηγούμενο δικαίωμα, που ενσωματώνεται για πρώτη φορά σε διεθνή σύμβαση των ανθρωπίνων δικαιωμάτων και κατοχυρώνεται όχι μόνο ο σεβασμός του δικαιώματος του παιδιού στην ταυτότητα, αλλά και η προστασία όταν μερικά στοιχεία αφαιρεθούν από αυτήν. 21 Το Ευρωπαϊκό Δικαστήριο Δικαιωμάτων του Ανθρώπου δε δέχτηκε ότι παραβιάστηκε το δικαίωμα ζωής της προσφεύγουσας η οποία προσβλήθηκε από λευχαιμία, λόγω της έκθεσης του πατέρα της πριν από τη γέννησή της, σε ακτινοβολία κατά τη διάρκεια πυρηνικών δοκιμών καθώς δεν αποδείχθηκε ότι οι κρατικές αρχές είχαν επαρκή γνώση των κινδύνων ώστε να προβούν στη λήψη προστατευτικών μέτρων. 22 Η ελληνική έννομη τάξη διασφαλίζει το δικαίωμα γνώσης των γονέων από το τέκνο, με εξαίρεση την περίπτωση της υιοθεσίας ( ΑΚ 1559 παρ. 2 ) 20

Άρθρο 9 της ΔΣΔΠ «Δικαιώματα σε περίπτωση χωρισμού από τους γονείς.»: Η ΔΣΔΠ αντιλαμβάνεται την οικογένεια ως τη βασική μονάδα στην οποία μπορεί να στηριχτεί μια κοινωνία. Στο εν λόγω άρθρο ρυθμίζεται το ζήτημα της στέρησης της επιμέλειας του τέκνου από έναν ή και τους δύο γονείς του. Η αφαίρεση της επιμέλειας γίνεται από αρμόδια αρχή, για προβλεπόμενους από το νόμο λόγους και μέσω της νόμιμης διαδικασίας. Επιπλέον είναι αναγκαίο να κατοχυρώνεται και το δικαίωμα ακρόασης των εμπλεκομένων στην υπόθεση. Στην παρ. 3 του άρθρου διασφαλίζεται η επικοινωνία του τέκνου που ζει χωριστά από τον ένα ή τους δύο γονείς του. Άρθρο 10 της ΔΣΔΠ «Δικαίωμα στην επανένωση»: Το έχει κάθε παιδί που ζει μακριά από τους γονείς το λόγω εμπόλεμων καταστάσεων, ή μετανάστευσης ή διαφορετικής καταγωγής των γονέων του. Άρθρο 12 της ΔΣΔΠ «Δικαίωμα έκφρασης»: Με τη διάταξη αυτή κατοχυρώνεται η δυνατότητα των ανηλίκων να εκφράζουν τη γνώμη τους για κάθε θέμα που τους αφορά ανάλογα με την ηλικία τους και το βαθμό ωριμότητάς τους. Αποτελεί εγγύηση των θεσμών της προηγούμενης ακρόασης, καθώς και της παροχής έννομης δικαστικής προστασίας. Στην πρώτη παράγραφο παρέχεται ένας οδηγός για τη ζωή του ανηλίκου σε όλες τις εκφάνσεις της, ενώ στη δεύτερη αναφέρονται διοικητικές ή δικαστικές διαδικασίες, στις οποίες εμπλέκεται ο ανήλικος και γι αυτό η γνώμη του είναι άξια λόγου 23. Άρθρο 13 της ΔΣΔΠ «Ελευθερία έκφρασης και διαχείρισης πληροφοριών και ιδεών»: Η ελευθερία έκφρασης διαιρείται σε τρεις επιμέρους ελευθερίες: ελευθερία αναζήτησης, ελευθερία λήψης και ελευθερία διάδοσης και λήψης πληροφοριών οποιουδήποτε είδους. Το δικαίωμα της έκφρασης ανήκει σε κάθε παιδί, οι δε απόψεις του εκφράζονται προφορικά, γραπτά, μέσω τύπου ακόμα και μέσω της τέχνης. Το δικαίωμα αυτό υπόκειται σε περιορισμούς αρκεί οι περιορισμοί αυτοί να προβλέπονται από το νόμο και να τίθενται με απώτερο σκοπό το σεβασμό των δικαιωμάτων των άλλων, ή για λόγους διαφύλαξης της εθνικής ασφάλειας, της δημόσιας υγείας και των δημοσίων ηθών. Άρθρο 14 της ΔΣΔΠ «Ελευθερία της σκέψης, της συνείδησης και της θρησκείας»: Η σκέψη, η συνείδηση και οι θρησκευτικές πεποιθήσεις είναι 23 Με τη ΔΣΔΠ εναρμονίζονται οι διατάξεις του ΑΚ 1511, 1555, 1556 και 1647 21

παράγοντες που διαμορφώνουν την προσωπικότητα του ανθρώπου και συνεπώς φορέας αυτού του δικαιώματος είναι το παιδί, όμως στην άσκησή του καθοδηγείται από τους γονείς ή τους νόμιμους εκπροσώπους του. Αξίζει να αναφερθεί ότι στο ζήτημα της θρησκευτικής ελευθερίας κατά τη διάρκεια των προπαρασκευαστικών εργασιών η ισλαμική αντιπροσωπεία πρόβαλε έντονες αντιρρήσεις διότι σύμφωνα με το Κοράνι δε νοείται η αλλαγή της πίστης του παιδιού. Άρθρο 15 της ΔΣΔΠ «Ελευθερία συνεταιρισμού και ειρηνικής συνάθροισης»: Ορίζεται ότι τα παιδιά είναι φορείς των δικαιωμάτων του συνέρχεσθαι και του συνεταιρίζεσθαι. Αποτελεί τη νομική βάση για να συστήσουν οι ανήλικοι εθελοντικές οργανώσεις και σχολικά σωματεία. Η ελευθερία της συνένωσης καλύπτει τις ενώσεις στις οποίες η συμμετοχή είναι εκούσια. Η ελευθερία της συνάθροισης δεν παράγει έννομα αποτελέσματα και άρα κάθε ανήλικος είναι φορέας του δικαιώματος από τότε που διαθέτει τη στοιχειώδη ωριμότητα για να το ασκήσει αυτοπροσώπως. Η ωριμότητα αυτή είναι ζήτημα πραγματικό και αποδεικνύεται από το γεγονός της ίδιας της συμμετοχής. Το δικαίωμα όμως διοργάνωσης μιας συνάθροισης προϋποθέτει δικαιοπρακτική ικανότητα και κατά συνέπεια περιορίζεται μερικώς. Άρθρο 16 της ΔΣΔΠ «Σεβασμός της ιδιωτικής ζωής»: Το δικαίωμα αυτό αποτελεί όψη του δικαιώματος της προσωπικότητας του παιδιού. Προστατεύεται ακόμα η τιμή και η υπόληψη του και φυσικά η προστασία παρέχεται όταν το δικαίωμα υφίσταται προσβολές αυθαίρετες και παράνομες. Απαγορεύεται κάθε μέτρο παρακολούθησης, και ελέγχου της ιδιωτικής και οικογενειακής συμπεριφοράς του παιδιού με οποιοδήποτε μέσο και γενικότερα οι κατ οίκον έρευνες που διεξάγονται μόνο στην ποινική διαδικασία και μόνο με την παρουσία εκπροσώπου της δικαστικής εξουσίας. Άρθρο 20 της ΔΣΔΠ «Πρόβλεψη εναλλακτικής επιμέλειας» : Ένα παιδί που διαβιώνει σε ένα ακατάλληλο για το ίδιο οικογενειακό περιβάλλον έχει δικαίωμα να μεταφερθεί σε ένα υγιές περιβάλλον το οποίο θα αποτελεί πρόσφορο έδαφος για την ανάπτυξή του. Το γεγονός της ανυπαρξίας ή της ακαταλληλότητας του οικογενειακού περιβάλλοντος αξιώνει ιδιαίτερη κρατική μέριμνα. Άρθρο 24 της ΔΣΔΠ «Δικαίωμα στην υγεία και στις ιατρικές υπηρεσίες»: Στο προοίμιο του Καταστατικού της Παγκόσμιας Οργάνωσης Υγείας ορίζεται η υγεία ως η κατάσταση της πλήρους σωματικής, ψυχικής και 22

κοινωνικής ευημερίας. Στο άρθρο κατοχυρώνεται όχι μόνο το δικαίωμα πρόσβασης στη θεραπεία αλλά και το δικαίωμα στην αποκατάσταση. Η Σύμβαση ορίζει ότι τα κράτη υποχρεούνται να κινηθούν προς ορισμένες κατευθύνσεις: α) μείωση της βρεφικής και παιδικής θνησιμότητας β) έμφαση στην πρωτοβάθμια περίθαλψη γ) διασφάλιση θρεπτικών τροφών και πόσιμου ύδατος δ) αρμόζουσα ιατρική φροντίδα των μητέρων πριν και μετά τον τοκετό ε) διαπαιδαγώγηση γονέων και παιδιών σε θέματα υγείας στ) πρόληψη και οικογενειακός προγραμματισμός ζ) κατάργηση βλαπτικών για τα παιδιά πρακτικών. Άρθρο 25 της ΔΣΔΠ «Ιατρική παρακολούθηση σε ανάδοχη οικογένεια»: Πρόκειται για τα δικαιώματα του παιδιού που έχει απομακρυνθεί από το οικογενειακό του περιβάλλον και ζει πλέον σε μια ανάδοχη οικογένεια για λόγους θεραπείας ή προστασίας της σωματικής ή πνευματικής του υγείας για περιοδική επιθεώρηση της παρεχόμενης θεραπείας. Το δικαίωμα αυτό θα υλοποιείται με περιοδικές εξετάσεις του παιδιού για την καλύτερη επίτευξη θετικών αποτελεσμάτων. Το δικαίωμα για επανεξέταση της θεραπείας συνάδει με το δικαίωμα κάθε ασθενούς να συγκατατεθεί ή να αρνηθεί κάθε θεραπεία που του παρέχεται. Άρθρο 26 της ΔΣΔΠ «Δικαίωμα στην κοινωνική ασφάλιση»: Το παιδί δικαιούται να απολαμβάνει τους θεσμούς της κοινωνικής ασφάλισης, της κοινωνικής πρόνοιας και της παροχής υπηρεσιών υγείας. Τα κράτη υποχρεούνται στη λήψη μέτρων για την προστασία αυτού του δικαιώματος σύμφωνα με την εσωτερική έννομη τάξη 24. Το κράτος υποχρεούται να δημιουργήσει κατάλληλες δημόσιες υγειονομικές και ασφαλιστικές δομές για την ανακούφιση των αυξημένων οικονομικών αναγκών από την κακή κατάσταση της υγείας ορισμένων πολιτών, συχνά και παιδιών. Άρθρο 27 της ΔΣΔΠ «Δικαίωμα για ένα κατάλληλο επίπεδο ζωής»: Στο εν λόγω δικαίωμα εμπεριέχεται και το δικαίωμα για αδιάκοπη βελτίωση των συνθηκών ζωής του παιδιού. Βέβαια το δικαίωμα αυτό ανήκει στις υποχρεώσεις και τα καθήκοντα των γονέων αλλά αναμφισβήτητα απαιτείται και αρωγή από το κάθε κράτος, τουλάχιστον ως προς τη συνδρομή οικονομικών μέσων ειδικότερα στο πεδίο της σίτισης, της ένδυσης και της στέγασης. Άρθρο 28 της ΔΣΔΠ 24 Το δικαίωμα του παιδιού στην κοινωνική ασφάλιση δεν είναι ρητά συνταγματικά κατοχυρωμένο. 23

«Δικαίωμα στην εκπαίδευση»: Κατοχυρώνεται για πρώτη φορά σε διεθνές επίπεδο, και συνεπάγεται την ίση πρόσβαση όλων στη μόρφωση, την αρχή της δωρεάν φοίτησης, και της μη διακρατικής μεταχείρισης των σπουδαστών. Συγκεκριμένα κατοχυρώνονται οι παρακάτω υποχρεώσεις: α) παροχή υποχρεωτικής στοιχειώδους εκπαίδευσης δωρεάν β) ίση δυνατότητα πρόσβασης στη δευτεροβάθμια εκπαίδευση γ) ίση δυνατότητα πρόσβασης στην τεχνική και ανώτατη εκπαίδευση. Επίσης πρέπει να ληφθούν μέτρα για τη σωστή διοίκηση των σχολείων σεβόμενη την αξιοπρέπεια του παιδιού. Το άρθρο 29 της ΔΣΔΠ αναφέρεται στους σκοπούς της εκπαίδευσης του παιδιού παρέχοντας μια γενική ρήτρα για τον θεωρητικό προσανατολισμό της παιδείας. Βασικός άξονας είναι ο σεβασμός στην προσωπικότητα, η προαγωγή της κοινωνικής συνοχής, η ενδυνάμωση των ατομικών δικαιωμάτων, η προστασία για την είσοδο στο κοινωνικό σύνολο. Η παρ. 2 του άρθρου 29 ενθαρρύνει την ίδρυση ιδιωτικών εκπαιδευτικών ιδρυμάτων που θα λειτουργούν κατά τα πρότυπα των κρατικών 25. Άρθρο 30 της ΔΣΔΠ «Δικαίωμα μειονοτήτων στην πολιτιστική ζωή, στη θρησκεία και στη γλώσσα»: Το άρθρο αυτό αφορά παιδιά- μέλη μειονοτήτων και κατοχυρώνει τα δικαιώματά τους στη θρησκεία, στον πολιτισμό και στη γλώσσα. Αποτελεί περίπτωση απαγόρευσης αρνητικών διακρίσεων εξαιτίας εθνικής καταγωγής, γλώσσας ή θρησκείας. Άρθρο 31 της ΔΣΔΠ «Δικαίωμα στην ανάπαυση»: Το δικαίωμα αυτό υπόκειται σε διαβαθμίσεις και συγκεκριμένα από την ανάπαυση και το παιχνίδι ως την παραγωγή πολιτιστικού έργου από την πλευρά των παιδιών, προστατεύονται όλες οι δραστηριότητες που ανήκουν στις κατηγορίες αυτές. Άρθρο 32 της ΔΣΔΠ «Δικαίωμα προστασίας από την οικονομική εκμετάλλευση και την επικίνδυνη εργασία»: Τα κράτη μέλη πρέπει να λάβουν μέτρα και ειδικότερα να ορίσουν α) ένα κατώτατο όριο ηλικίας των παιδιών για εργασία β) τις ώρες εργασίας και τις συνθήκες εργασίας του παιδιού γ ) ποινές που θα επιβάλλονται από τη μη εφαρμογή της παρούσας διάταξης. Άρθρο 36 της ΔΣΔΠ «Δικαίωμα προστασίας ως καταναλωτής»: Το δικαίωμα αυτό συνδέεται με τη συνεχώς αυξανόμενη επιρροή των μέσων μαζικής ενημέρωσης και των προτύπων που αυτά προβάλλουν. Η 25 Άξιο μνείας είναι ότι κανένα από τα δύο άρθρα που αναφέρονται στην εκπαίδευση δεν περιλαμβάνει θέματα που να αφορούν στη σωματική τιμωρία των παιδιών ή στον περιορισμό της. 24

ελληνική τηλεοπτική νομοθεσία περιλαμβάνει ειδικές ρυθμίσεις για την προστασία του ανηλίκου από αθέμιτους επηρεασμούς. Πέρα από τα ανωτέρω δικαιώματα η ΔΣΔΠ προνοεί για ορισμένες ειδικές περιπτώσεις προαγωγής των δικαιωμάτων του παιδιού. Ειδικότερα : άρθρο 22- προστασία παιδιού πρόσφυγα άρθρο 23- προστασία παιδιού με ειδικές ανάγκες άρθρο 38- προστασία παιδιού κατά τη διάρκεια των ενόπλων συρράξεων άρθρο 33- προστασία παιδιού από τη λήψη ουσιών και ψυχοτροπικών υποκατάστατων άρθρο 39- προστασία παιδιού θύματος από οποιαδήποτε μορφή κακομεταχείρισης Το παιδί εκτός από τα δικαιώματά του έχει και ορισμένες υποχρεώσεις προς το κοινωνικό περιβάλλον στο οποίο κινείται. Οι υποχρεώσεις αυτές περιορίζουν τα δικαιώματά του προς όφελος του συνόλου. Η Σύμβαση περιορίζει το δικαίωμα της ελεύθερης έκφρασης και πληροφόρησης, την ελευθερία θρησκείας και πίστης και η ελευθερία συνεταιρισμού και ειρηνικής συνάθροισης. 25

ΔΕΥΤΕΡΟ ΜΕΡΟΣ Α) ΟΙΚΟΓΕΝΕΙΑΚΟ ΔΙΚΑΙΟ ΚΑΙ ΠΑΙΔΙ Ένα από τα βασικά δικαιώματα του παιδιού είναι το δικαίωμα στη γονική μέριμνα των γονέων 26. Η γονική μέριμνα αφορά τόσο σε παιδιά γεννημένα με γάμο των γονέων τους όσο και σε παιδιά γεννημένα εκτός γάμου των γονέων τους και εξασφαλίζει την προστασία των προσωπικών και περιουσιακών συμφερόντων του παιδιού. Βασικά δικαιώματα του παιδιού που πηγάζουν από την υποχρέωση του κράτους για άσκηση της γονικής μέριμνας είναι 1)Η επιμέλεια: Στο άρθρο 1518 του ΑΚ αναφέρονται ενδεικτικά τα θέματα που εντάσσονται στην επιμέλεια 2) Η ανατροφή: αναφέρεται στη γενική διαμόρφωση της προσωπικότητας του παιδιού 3) Η μόρφωση: αναφέρεται στη γενική παιδεία και καλλιέργεια του πνεύματος του παιδιού 4) Η εκπαίδευση: αναφέρεται στην εξασφάλιση ανάλογα με τις κλίσεις και τις δυνατότητες του παιδιού, των αναγκαίων σπουδών του. Δικαίωμα στο όνομα και στο επώνυμο Η επιλογή του κύριου ονόματος του παιδιού γίνεται από τους γονείς με δήλωση στο ληξίαρχο ταυτόχρονα με τη δήλωση για τη γέννηση του παιδιού. Όσον αφορά στο δικαίωμα για το επώνυμο υπάρχει ξεχωριστή ρύθμιση για τα παιδιά γεννημένα μέσα σε γάμο και γι αυτά που γεννήθηκαν εκτός γάμου. Σύμφωνα με το άρθρο 1505 ΑΚ το επώνυμο των τέκνων προσδιορίζεται με κοινή και αμετάκλητη δήλωση των γονέων και θα πρέπει υποχρεωτικά να είναι κοινό για όλα τα τέκνα, ενώ στο άρθρο 1506 ΑΚ το τέκνο που γεννήθηκε χωρίς γάμο των γονέων του και δεν έχει αναγνωριστεί η πατρότητά του, αποκτά το επώνυμο της μητέρας του. Με τη υιοθεσία το τέκνο αποκτά το επώνυμο των θετών γονέων του.(ακ 1563) 27 Δικαίωμα του παιδιού στην έκφραση της γνώμης του Το άρθρο 1511 παρ. 3 ΑΚ αντιμετωπίζει το τέκνο ως αυτόνομη προσωπικότητα και επιβάλλει στους γονείς την υποχρέωση να συνεκτιμούν τη γνώμη των τέκνων τους, εφόσον βέβαια το παιδί έχει την απαιτούμενη ωριμότητα. 26 Θανάσης Παπαχρήστου, Εγχειρίδιο οικογενειακού Δικαίου- Σάκκουλας 1998 (σελ. 271-305) 27 Αρ. Μάνεσης, Η πραγμάτωση της συνταγματικής προστασίας της ανήλικης νεότητας στο ισχύον δίκαιο (σελ. 318-319) 26

Δικαίωμα του παιδιού στα προσωπικά του αποκτήματα Εάν ο ανήλικος εργάζεται, ό,τι αποκτά από την επαγγελματική του δραστηριότητα, αποτελεί ατομική περιουσία και την διαχειρίζεται ελεύθερα χωρίς ανάμειξη των γονέων του. Επίσης στο άρθρο 1521 ΑΚ ορίζεται ότι η διοίκηση των γονέων δεν εκτείνεται στα περιουσιακά στοιχεία που περιέρχονται στον ανήλικο από δωρεά ή διαθήκη με τον όρο αποκλεισμού από τη διοίκηση του ενός ή και των δύο γονέων του και της διαχείρισης αυτών από τον ίδιο τον ανήλικο. Δικαίωμα επικοινωνίας του παιδιού με τους γονείς του Αποτελεί ένα βασικό δικαίωμα των παιδιών των οποίων οι γονείς βρίσκονται σε διάσταση ή είναι διαζευγμένοι ή ο γάμος τους είναι ελαττωματικός, ώστε να υφίσταται λόγος ακυρώσεώς του 28. Τα παιδιά έχουν δικαίωμα να επικοινωνούν με τον γονέα που δε διαμένουν, ακόμα κι αν αυτός δεν ασκεί τη γονική μέριμνα, μετά από απόφαση του δικαστηρίου. Ωστόσο με τη μεσολάβηση ακραίων καταστάσεων και για την προστασία της υγείας και της ψυχοπνευματικής ακεραιότητας του παιδιού, προβλέπεται ο αποκλεισμός επικοινωνίας με απόφαση του δικαστηρίου. Β) ΕΡΓΑΤΙΚΟ ΔΙΚΑΙΟ ΚΑΙ ΠΑΙΔΙ Στην ελληνική νομοθεσία προβλέψεις για την προστασία ανήλικων εργαζομένων συναντώνται ήδη στο ν. ΔΚΘ/1912. Βέβαια το σύγχρονο νομικό πλαίσιο στηρίζεται κυρίως στο Ν. 1837/1987 που αφορά την προστασία ανηλίκων κατά την απασχόληση. Βάσει αυτού του νόμου ανήλικοι θεωρούνται όσοι δεν έχουν συμπληρώσει το 18 ο έτος, ενώ σε ανήλικους που δεν έχουν συμπληρώσει το 15 ο έτος απαγορεύεται η απασχόληση σε οποιαδήποτε εργασία.(άρθρο 2 παρ.1) Ωστόσο στο άρθρο 3 επιτρέπεται η απασχόληση ανηλίκων και κάτω των 15 ετών σε θεατρικές παραστάσεις, μουσικές εκτελέσεις, επιδείξεις μόδας κλπ μετά από άδεια της Επιθεωρήσεως Εργασίας για χρονικό διάστημα όχι μεγαλύτερο από τρεις μήνες εφόσον δε βλάπτεται η σωματική και ψυχική υγεία τους και η ηθική τους. Δεν επιτρέπεται η απασχόληση ανηλίκων σε εργασίες επικίνδυνες, βαριές ή ανθυγιεινές ή σε εργασίες που εμποδίζουν την ελεύθερη ανάπτυξη της προσωπικότητάς τους. Αυτές οι εργασίες προσδιορίζονται με την 130627/1990 απόφαση του Υπουργού Εργασίας. 28 Ν. 1329/1983 27