ΒΑΣΙΛΙΚΉ ΚΑΡΑΚΊΤΣΟΥ. Αθήνα. Η γέννηση ενός δημόσιου χώρου. Ηόρος εἰμί τες Ἀγορᾶς

ΒΑΣΙΛΙΚΉ ΚΑΡΑΚΊΤΣΟΥ Αθήνα Η γέννηση εν δημόσιου χώρου Ηόρ εἰμί τες Ἀγορᾶς

Πρόλογ έη aρχαία Αγορά αποτελεί τμήμα του ιστορικού κέντρου της σύγχρονης Αθήνας και ιδιαίτερο κομμάτι της ιστορίας και του πολιτισμού της. Από τα τέλη του 6ου αιώνα π.χ. και για οκτακόσια χρόνια αποτέλεσε το αστικό της κέντρο και ως εκ τούτου το επίκεντρο της δημόσιας ζωής. Στόχ του εκπαιδευτικού φακέλου είναι να ζωντανέψει την καρδιά της αρχαίας πόλης, φωτίζοντας τις βασικές πτυχές της δημόσιας ζωής όπως αποτυπώθηκαν στο χώρο κατά τον 5ο αιώνα π.χ. Την εποχή αυτή η Αθήνα είχε συγκροτηθεί σε μία αυτόνομη πόλη κράτ και το κέντρο της διέθετε όλα τα δημόσια κτίρια για τη λειτουργία εν ολοκληρωμένου δημοκρατικού πολιτεύματ. Για το βιβλίο του μαθητή επινοήθηκε μία ιστορία που αποτυπώνει τη δημόσια ζωή μέσα από μία πορεία στους δρόμους του άστεως και στους χώρους της aρχαίας Αγοράς. Με τον τρόπο αυτό τα παιδιά μπορούν να αντιληφθούν άμεσα την ατμόσφαιρα του αρχαίου κέντρου και να εξοικειωθούν με τις επιμέρους λειτουργίες του. Το βιβλίο του δασκάλου ακολουθώντας την ίδια δομή προσφέρει περισσότερο ενημερωτικό υλικό. Οι δραστηριότητες που προτείνονται ενισχύουν το διάλογο, την παρατήρηση και το παιχνίδι πάνω σε συγκεκριμένες θεματικές. Πρόθεσή μας είναι να σας δώσουμε τις γενικές κατευθύνσεις και τις ιδέες μας, τις οποίες θα αναπτύξετε ανάλογα με τις δικές σας δυνατότητες έτσι ώστε να προσεγγίσουν οι μαθητές το χώρο βιωματικά και δημιουργικά με το δικό τους τρόπο. 2

Η Αττική των κλασικών χρόνων Τανάγρα Θήβαι Ωρωπ ΙΩΤ Ωρωπία Ραμνούς Αφίδναι Αιγόσθενα 6 8 Δεκέλεια Αχαρναί Μεγαρίς Χολαργ Ελευσίς 8 9 4 Μεσογαία 6 1 Εκάλη Παραλία 3 Κηφισιά 7 9 Πεντέλη Μαραθών 2 2 5 Γαργηττ 4 Άστυ Παλλήνη 6 2 10 3 ΑΘΗΝΑΙ 8 1 7 9 Σαλαμίς Σφηττ 7 Σα Αίγινα ρω νικ 1 5 3 Αναργυρούς Λαύρειον Ανάφλυστ 10 4 5 Θορικ ν. Ελένη 3

Η πόλη και ο οίκ Η Αθήνα είναι μία πόλη με ζωή μερικών χιλιάδων ετών, η οποία αποτυπώνεται στο ιστορικό της τοπίο. Ο ιδιαίτερ αυτ χαρακτήρας της διαμορφώθηκε από πολλούς παράγοντες τόσο περιβαλλοντικούς όσο και ιστορικούς. Στην αρχαιότητα η διαύγεια του αττικού ουρανού θεωρήθηκε εγγύηση ευτυχίας και υμνήθηκε από τους ποιητές, ενώ τα βουνά, οι χαμηλοί λόφοι και τα ποτάμια συνδέθηκαν με τους πρώτους μύθους της πόλης και επηρέασαν τις δραστηριότητες των κατοίκων. Οι αρχαίοι χαρακτήριζαν την αττική γη λεπτόγεα, δηλαδή άγονη, εκτ από την πεδιάδα ανάμεσα στον Υμηττό και το Λαύριο, τη Μεσογαία, που είναι η πιο γόνιμη και καλά καλλιεργημένη. Στην περιοχή αυτή αφθονούν κυρίως οι ελιές και τα αμπέλια. Στο υπόλοιπο τμήμα της Αττικής που βρέχεται από τη θάλασσα, την παραλία, δημιουργούνται φυσικοί όρμοι, κατάλληλοι για ναυτικές και εμπορικές δραστηριότητες. Αυτές οι δύο γεωγραφικές ενότητες αποτελούν και τη λεγόμενη χώρα σε αντίθεση με ένα περιορισμένο σε έκταση τμήμα, το άστυ, που αναπτύσσεται γύρω από το βράχο της Ακρόπολης. Παρ όλα αυτά, οι Αθηναίοι της κλασικής περιόδου αντιλαμβάνονταν την πόλη λιγότερο ως γεωγραφική έκταση και περισσότερο ως πολιτική οντότητα. Το σώμα των πολιτών χωριζόταν, ανάλογα με τον τόπο διαμονής του καθεν, σε δήμους που ήταν όπως και σήμερα εδαφικές όσο και πολιτικές μονάδες. Βασικό κύτταρο της πόλης κράτους ήταν ο οίκ, δηλαδή το σύνολο ανθρώπων, ζώων και κτημάτων. Ο οίκ εξασφάλιζε προστασία για τα μέλη του και εγγυάτο τη διατήρηση της οικογένειας άρα και της πόλης μέσα από τις βασικές διαδικασίες της κοινωνικής ζωής, όπως τη γέννηση, το γάμο, τις θρησκευτικές τελετές και τα συμπόσια. 4

Ο ρόλ του κάθε μέλους μέσα στον οίκο ήταν καθορισμέν έτσι ώστε να εξασφαλίζεται η εύρυθμη λειτουργία του. Οι γυναίκες, που την εποχή αυτή στερούντο πολιτικών δικαιωμάτων, είχαν αυξημένες ευθύνες μέσα στο σπίτι. Φρόντιζαν για τη διαρκή κάλυψη των αναγκών σε τρόφιμα και ρούχα, επιτηρούσαν και φρόντιζαν τους οικόσιτους δούλους και αναλάμβαναν την ανατροφή των παιδιών όσο ήταν μικρά. Στην πραγματικότητα ο περιορισμ των γυναικών στο εσωτερικό του οίκου, με εξαίρεση τις θρησκευτικές γιορτές, αφορούσε περισσότερο εκείνες των ανώτερων οικονομικά οικογενειών γιατί οι λιγότερο εύπορες επωμίζονταν εργασίες και εκτ σπιτιού. Σε αντίθεση με τη γυναίκα, ο ενήλικας άντρας ζούσε ελάχιστες ώρες εντ του οίκου και κατ αναλογία ο ρόλ του είναι αρκετά περιορισμέν μέσα σε αυτόν. Η ενασχόλησή του είτε με κάποιο επάγγελμα είτε με τη δημόσια ζωή απορροφούσε το μεγαλύτερο μέρ του χρόνου του μακριά από την οικογενειακή εστία. Η κοινωνία της Αθήνας ήταν μία κοινωνία ανδρών με κέντρο την Αγορά όπου ήταν συγκεντρωμένες οι βασικές λειτουργίες της πόλης. Σε συνθήκες άμεσης δημοκρατίας η βασική υποχρέωση του Αθηναίου απέναντι στην πόλη ήταν η συμμετοχή του στις δημόσιες υποθέσεις. Βασική προϋπόθεση για να αποκτήσει κάποι το δικαίωμα της άμεσης συμμετοχής στα κοινά ήταν το φύλο και η γνησιότητα της αθηναϊκής καταγωγής. Μόνο τα αγόρια που ήταν γεννημένα από γονείς Αθηναίους μπορούσαν, αφού ενηλικιωθούν, να αποκτήσουν αυτό το δικαίωμα και να αναλάβουν τις συνακόλουθες υποχρεώσεις. Αυτό συνέβαινε στην ηλικία των δεκαοχτώ χρονών. Τότε ο έφηβ γράφεται στους επίσημους δημοτικούς καταλόγους και δίνει όρκο προκειμένου να ξεκινήσει τη στρατιωτική του θητεία που είναι και η πρώτη του υποχρέωση πρ την πόλη. 5

Η αρχαία Αθήνα εντ του Θεμιστόκλειου τείχους τον 5ο αι. π.χ. ΙΕΡΑ ΟΔΟΣ ΑΚΑΔΗΜ «Δημόσιον Σήμα» ΙΠΠΙΟΣ ΚΟΛΩΝΟΣ Έξω «Κεραμεικ Κεραμεικ» Ήριες Πύλες Αχαρνικές Πύλες ΑΧΑΡΝΕΣ Λόφ Λυκαβηττού ΠΕΙΡΑΣ Ιερά Πύλη Θριάσιες Πύλες «Έσω Κεραμεικ» Η ρ ι δ α ν ό ς Πύλη ΘΕΜΙΣΤΟΚΛΕΙΟ ΤΕΙΧΟΣ Πειραϊκές Πύλες Δήμιες Πύλες Οδ Μελίτης Μελίτη ΑΓΟΡΑ Οδ Παναθηναίων «Πύλες Διοχάρους» ΜΕΣΟΓΕ «Λύκειον» Αριστοτέλη Λόφ Νυμφών Οδ Μαρµαροτεχνιτών ΑΡΕΙΟΣ ΠΑΓΟΣ Περίπατ Πνύκα Κοίλη Θέατρο Διονύσου Ωδείο Περικλέους «Πύλες Αιγέως» Ι λ ι σ ό ς Ολυμπιείο Μακρά Τείχη ΠΕΙΡΑΣ Πύλη Πύλη Λόφ Μουσών (Φιλοπάππου) Φαληρικό Τείχ Άλαδε Πύλες ΦΑΛΗΡΟ Ιτώνιες Πύλες Διόμειες Διόμιες Πύλες Λόφ Αρδηττού ΣΟΥΝΙΟ Κυνόσαργες 6

Το Άστυ Η κάτω πόλη και οι συντεχνίες των τεχνιτών Εργάτες δουλεύουν στον κλίβανο, ενώ άλλοι συνδέουν τα μέρη εν μπρούτζινου αγάλματ. Στου τοίχους κρέμονται μήτρες, σφυριά, πριόνια και αναθηματικές πλάκες. Η πόλη της Αθήνας την κλασική εποχή ήταν ένα αυτόνομο κράτ, γεγον που υποδηλώνεται και από τον πολεοδομικό της χαρακτήρα. Όπως οι περισσότερες πόλεις κράτη της αρχαιότητας, περιβαλλόταν από τείχ μέσα στο οποίο συγκροτήθηκαν και εξελίχθηκαν κατά τον 5ο αιώνα οι σημαντικότερες λειτουργίες της δημόσιας ζωής. Η μορφή της βέβαια και το ρυμοτομικό της σχέδιο επηρεάστηκε από το φυσικό της τοπίο. Το έδαφ είναι ανώμαλο με πολλούς λόφους του Αγοραίου Κολωνού, των Νυμφών, της Πνύκας και του Αρδηττού, και χειμάρρους. Γι αυτό και οι δρόμοι, οι περισσότεροι χωμάτινοι, στενεύουν απότομα και είναι ακανόνιστοι καθώς ακολουθούν τα φυσικά περάσματα ανάμεσα στους λόφους. Επιπλέον, η πόλη της κλασικής Αθήνας αναπτύσσεται πάνω στον παλιό οικισμό όπως αυτ είχε αρχίσει να διαμορφώνεται την αρχαϊκή εποχή χωρίς κάποιον ειδικό σχεδιασμό. Το ελεύθερο και ακανόνιστο αυτό πολεοδομικό σύστημα, βάσει του οποίου αναπτύχθηκε η πόλη της Αθήνας, καθιερώθηκε να ονομάζεται αττικό. Από τα ανασκαφικά δεδομένα και τις φιλο- 7

Η θέα πρ το λιμάνι του Πειραιά από την Μελίτη. Κατάλοιπα αρχαίων κτισμάτων στη συνοικία της Μελίτης. λογικές πηγές γνωρίζουμε ότι στο σύνολό της η κάτω πόλη, δηλαδή το τμήμα που βρίσκεται νοτιοδυτικά της Ακρόπολης, δεν ήταν ιδιαίτερα φροντισμένη. Τα περισσότερα σπίτια ήταν πολύ μικρά με ισόγειο και ίσως έναν όροφο. Αυτό συνέβαινε γιατί οι Αθηναίοι πρόσφεραν περισσότερο στους θεούς τους πολυτελείς κατοικίες παρά εξασφάλιζαν ανέσεις για τους ίδιους. Στη δημοκρατική Αθήνα, όπου όλοι οι πολίτες ήταν ίσοι, η ιδιωτική πολυτέλεια αποτελούσε σκάνδαλο. Η αντίθεση ανάμεσα στην επιβλητικότητα των ναών της Ακρόπολης και στην αταξία που επικρατούσε στην κάτω πόλη είναι χαρακτηριστική. Στις λαϊκές συνοικίες νότια και νοτιοδυτικά ζούσαν και εργάζονταν τεχνίτες, έμποροι και βιοτέχνες όπως στο δήμο της Μελίτης που βρίσκεται ανάμεσα στον Άρειο Πάγο και το λόφο των Νυμφών. Τα σπίτια ήταν παράλληλα και εργαστήρια ή μαγαζιά, όπως φαίνεται από ένα σύμπλεγμα κτισμάτων που βρέθηκε στους πρόποδες του Άρειου Πάγου. Στη συνοικία αυτή θα πρέπει να ήταν συγκεντρωμένοι κυρίως οι μαρμαροτεχνίτες 8

Αγορά: η γέννηση εν δημόσιου χώρου και οι μεταλλουργοί γιατί βρέθηκαν μεγάλες ποσότητες ακατέργαστου μαρμάρου και ίχνη εγκαταστάσεων που χρησίμευαν για τη χύτευση χάλκινων αγαλμάτων. Το βιοτεχνικό χαρακτήρα αυτής της περιοχής ενισχύει η ύπαρξη ναού πρ τιμήν του Ηφαίστου και της Αθηνάς Εργάνης στο ύψωμα του Αγοραίου Κολωνού, των θεών που λατρεύονταν ως προστάτες των καλών τεχνών και της τεχνουργίας. Στην κλασική εποχή τα επαγγέλματα των τεχνιτών συνετέλεσαν όχι μόνο στην οικονομική δύναμη αλλά και στην καλλιτεχνική υπεροχή της πόλης. Στα εργαστήριά τους δεν κατασκευάζονταν μόνο τα απολύτως απαραίτητα για τη ζωή, όπως είδη ρουχισμού, εργαλεία και όπλα, αλλά και περίτεχνα αγγεία, γλυπτά και κοσμήματα, που αποτελούσαν τα πιο εκλεπτυσμένα γνωρίσματα μιας ευημερούσας κοινωνίας. Τα κεραμικά εργαστήρια, τα χαλκουργεία, τα εργαστήρια μαρμαρογλυπτικής αποτελούσαν σημαντικές επιχειρησιακές μονάδες και κατανέμονταν σε γειτονιές γύρω από το κέντρο της πόλης που ήταν η Αγορά. Ο όρ «Αγορά» προέρχεται από το αρχαίο ρήμα «αγείρω» που σημαίνει συγκεντρώνω και υποδηλώνει το χώρο συνάθροισης, εκεί όπου «αγοράζουν», δηλαδή συχνάζουν οι κάτοικοι της πόλης. Ως κέντρο της δημόσιας ζωής φιλοξενούσε λειτουργίες και κτίρια με οικονομικό, πολιτικό και θρησκευτικό χαρακτήρα που δεν διαχωρίζονταν πάντα ξεκάθαρα μεταξύ τους. Στην αρχαία Αθήνα δεν είναι αυτόνομη η θρησκεία από την κοσμική ζωή ούτε η πολιτική από την κοινωνική δραστηριότητα. Ήδη από την μυκηναϊκή εποχή ο άναξ συγκαλούσε τις συνελεύσεις στην Ακρόπολη που ήταν το θρησκευτικό και διοικητικό κέντρο της πόλης. Μετά την κατάργηση της βασιλείας και το σταδιακό εκδημοκρατισμό της εξουσίας, ο βράχ αφιερώθηκε αποκλειστικά στη λατρεία των θεών και δημιουργήθηκε στα βορειοανατολικά του ένας χώρ για τα δημόσια οικοδομήματα. Ο πρώτ αυτ δημόσι χώρ, που βρίσκεται κοντά στην Ακρόπολη, καλείται Αγορά του Θησέα γιατί σύμφωνα με την παράδοση εκείν ήταν που συνοίκησε τις 9

Αναπαράσταση της αρχαίας Αγοράς στα μέσα του 4ου αι. π.χ. 12 10 8 9 6 4 11 7 1 3 5 2 1. Πλατεία Αγοράς 5. Ποικίλη Στοά 9. Παλαιό Βουλευτήριο 2. Οδ Παναθηναίων 6. Στοά του Ελευθερίου Δι 10. Νέο Βουλευτήριο 3. Βωμ των Δώδεκα Θεών 4. Μνημείο των Επώνυμων Ηρώων 7. Νότια Στοά 8. Θόλ 11. Βασίλει Στοά 12. Να Ηφαίστου και Αθηνάς Εργάνης 10

κώμες της Αττικής, ανοίγοντας το δρόμο για τη δημιουργία του αθηναϊκού κράτους. Στις αρχές του 6ου αιώνα π.χ. οι πολιτικές μεταρρυθμίσεις που συντελέστηκαν με τον Σόλωνα και αργότερα με τον Κλεισθένη επέβαλαν την επέκταση της πρώτης Αγοράς στο χώρο που απλωνόταν ανατολικά του Αγοραίου Κολωνού, ανάμεσα στον Άρειο Πάγο και τον ποταμό Ηριδανό, εκεί όπου εκτεινόταν το αρχαίο νεκροταφείο της πόλης. Το μέρ ήταν κατάλληλο γιατί γειτνίαζε με την παλαιότερη Αγορά και την Ακρόπολη, ήταν ελεύθερο από κτίσματα και βρισκόταν κοντά σε πηγές νερού. Τον 5ο αιώνα π.χ. ο χώρ διατηρήθηκε στο μεγαλύτερο μέρ του ανοιχτ. Σε μεσογειακές πόλεις όπως η Αθήνα, όπου οι κάτοικοι ζούσαν το περισσότερο διάστημα έξω από τα σπίτια τους, οι περισσότερες θρησκευτικές, εμπορικές και πολιτικές λειτουργίες της δημόσιας ζωής γίνονταν σε υπαίθριους, μη στεγασμένους χώρους. Τα λιγοστά κτίρια της Αγοράς βρίσκονταν παραταγμένα στα δυτικά, κάτω από το λόφο του Αγοραίου Κολωνού και στα νότια. Στο κέντρο είχε διαμορφωθεί μια μεγάλη πλατεία με σκιερά δέντρα και κοσμούνταν με τους πρώτους ανδριάντες ηρώων και επιφανών ανδρών. Η κύρια είσοδ στο χώρο αυτό γινόταν από την κεντρική πύλη της πόλης, το Δίπυλο, που βρισκόταν στη συνοικία του Κεραμεικού. Από εκεί ξεκινούσε ο «δρόμ», η βασική οδική αρτηρία της πόλης που συνέδεε το άστυ με την ύπαιθρο και ένωνε την Αγορά, το σημείο αναφοράς της δημόσιας ζωής, με την Ακρόπολη, το θρησκευτικό κέντρο της πόλης. Ως επίσημ δρόμ ήταν πλατύς και χαλικόστρωτ και στο ύψ της πλατείας, κοσμούνταν από τις λεγόμενες ερμαϊκές στήλες που στήνονταν σε διόδους, σταυροδρόμια και εισόδους καθώς ο θε Ερμής θεωρούνταν και προστάτης των περασμάτων. Αγορά: Εμπορικό κέντρο Μέσα στο χώρο της Αγοράς η εμπορική δραστηριότητα αναπτυσσόταν κατά μήκ της οδού των Παναθηναίων, στα βόρεια και ανατολικά της δημόσιας πλατείας. Εκεί είχαν διαμορφωθεί ειδικοί χώροι για την πώληση κάθε προϊόντ, που ονομάζονταν «κύκλοι», όπως αυτοί που προμήθευαν το ψάρι, το 11

Αναπαράσταση της Οδού των Παναθηναίων. κρέας, τα αρώματα, το στάρι, το κρασί και το λάδι. Χωρίζονταν μεταξύ τους με κινητούς φράχτες και άνοιγαν συγκεκριμένες ώρες της ημέρας όπως ορίζει ο κανονισμ. Εκείνη την εποχή τα μαγαζιά δεν ήταν παρά πρόχειρες κατασκευές σαν αυτές που συναντούμε σήμερα στις εμποροπανηγύρεις και τις λαϊκές αγορές γι αυτό δεν έχουν βρεθεί ίχνη τους στο χώρο. Τα περισσότερα έιχαν τη μορφή ξύλινης παράγκας σκεπασμένης με δέρματα ή με καλαμωτές ή ακόμα υπαίθριων πάγκων που στήνονταν στα ελεύθερα τετράγωνα ανάμεσα στις αλέες των δέντρων. Γεωργοί και τεχνίτες πουλούσαν οι ίδιοι τα προϊόντα τους χωρίς μεσάζοντα. Αυτοί που έμεναν στους αγροτικούς δήμους μετέφεραν στην Αγορά πεζή ή με κάρα τα προϊόντα τους, λαχανικά, φρούτα, λάδι και κρασί. Επειδή η εμπορική δραστηριότητα ήταν σε ιδιαίτερη ακμή την εποχή αυτή, το κράτ είχε ορίσει δημόσιους υπαλλήλους για την επιτήρηση της αγοράς. Οι αγορανόμοι φρόντιζαν ώστε να εφαρμόζονται σωστά οι τιμές που είχαν καθοριστεί από το κράτ, ενώ οι μετρονόμοι έλεγχαν τα μέτρα και τα Έμποροι ζυγίζουν κομμάτια υφάσματ. 12

Αγοραπωλησία αμφορέα. Ο πελάτης δεξιά ετοιμάζεται να πληρώσει τον καταστηματάρχη. σταθμά που χρησιμοποιούνταν στο ζύγισμα των προϊόντων. Από όσους ανέπτυσσαν εμπορική δραστηριότητα στην Αγορά τα πρωτεία κατείχαν οι μέτοικοι. Αυτοί, παρακινημένοι από την οικονομική άνθηση και το φιλελευθερισμό με τον οποίο αντιμετώπιζε η πόλη της Αθήνας τους ξένους, είχαν μετοικήσει εδώ για να βελτιώσουν τις συνθήκες της ζωής τους. Η πόλη τούς επέτρεπε να ζουν στο έδαφ της χωρίς βέβαια να τους παραχωρεί το δικαίωμα να ασχολούνται με την πολιτική και να έχουν ακίνητη ιδιοκτησία. Εξασκούσαν κυρίως τα λεγόμενα ελεύθερα επαγγέλματα όπως είναι η βιοτεχνία και το εμπόριο. Εκτ από τους μετοίκους, η οικονομία της Αθήνας στηριζόταν κατά ένα μεγάλο ποσοστό στους δούλους, οι οποίοι δούλευαν στα εργαστήρια και τα μαγαζιά της Αγοράς κάτω από την επίβλεψη του κυρίου τους. Προέρχονταν κατά κανόνα από άλλες περιοχές από τότε που ο Σόλων απαγόρευσε με το νόμο της Σεισάχθειας την υποδούλωση Αθηναίων πολιτών λόγω χρεών. Η αγοραπωλησία τους γινόταν σε κάποιο υπαίθριο χώρο της πλατείας μία φορά το μήνα με πλειστηριασμό και η τιμή τους εξαρτιόταν από την ηλικία, το φύλο, την καταγωγή, τις σωματικές και πνευματικές τους ικανότητες. Αγορά: Κοινωνικ χώρ Η Αγορά ως κέντρο της πόλης και της δημόσιας ζωής ήταν κατεξοχήν χώρ κοινωνικ. Οι Αθηναίοι της κλασικής εποχής καλλιεργούσαν το λόγο είτε αυτ ήταν πολιτικ είτε φιλοσοφικ είτε με τη μορφή κοινωνικού κουτσομπολιού. Τα μαγαζιά εκτ από χώροι εμπορικών συναλλαγών ήταν και μέρη συναντήσεων και κοινωνικών συναναστροφών. 13

Το σπίτι και υποδηματοποιείο του Σίμωνα σήμερα. Τα κουρεία, τα αρωματοπωλεία και τα υποδηματοποιεία της Αγοράς προτιμούνταν ιδιαίτερα από τους Αθηναίους, οι οποίοι περνούσαν αρκετές ώρες εκεί κουβεντιάζοντας και ανταλλάσσοντας τα νέα της ημέρας. Στο υποδηματοποιείο του Σίμωνα που βρίσκεται στη νοτιοδυτική γωνία της Αγοράς, έξω από τον δημόσιο χώρο, λέγεται πως σύχναζαν αρκετοί νέοι που δεν μπορούσαν να μπουν στην Αγορά. Εκεί έρχονταν για να συναντήσουν το Σωκράτη που επισκεπτόταν συχνά το κατάστημα. Ο Σίμων, που εκτ από σκυτοτόμ ήταν και φιλόσοφ, κρατούσε σημειώσεις από τις συζητήσεις με τον Σωκράτη που είναι γνωστές ως «σκυτικοί διάλογοι». Ιδιαίτερα συχνές ήταν οι συνευρέσεις και οι έντονες συζητήσεις μέσα στις στοές που χτίζονται εκείνη την εποχή στην Αγορά. Τα κτίρια αυτά λόγω της μορφής τους πρόσφεραν προστασία από το δυνατό ήλιο και τις ξαφνικές μπόρες. Η πιο παλιά και δημοφιλής στοά ήταν η Ποικίλη, που σημαίνει πολύχρωμη, γιατί τους τοίχους της κοσμούσαν ζωγραφικοί πίνακες με γνωστά μυθολογικά και ιστορικά θέματα. Η θέση της στο χώρο ήταν πολύ καίρια γιατί βρισκόταν στη συμβολή δύο δρόμων που οδηγούσαν στην αγορά. Ως κεντρικό και ευπαρουσίαστο δημόσιο κτίριο η στοά ήταν χώρ ιδιαίτερα προσφιλής σε όσους σύχναζαν στην Αγορά. 14

Η περιοχή της Ποικίλης Στοάς σήμερα. Γι αυτό το λόγο εκεί συναθροίζονταν οι φιλόσοφοι που έβρισκαν συγκεντρωμένο ακροατήριο για τις διδασκαλίες τους, οι ταχυδακτυλουργοί και όσοι κατάφερναν να κερδίσουν χρήματα προσφέροντας ψυχαγωγία στο πλήθ, ακόμα και οι ζητιάνοι. Σήμερα τα κατάλοιπα του κτιρίου βρίσκονται εκτ του αρχαιολογικού χώρου, βόρεια της οδού Αδριανού. Αγορά: Θρησκευτικό κέντρο Η Αγορά ως κέντρο δημόσιας ζωής προστατευόταν από τους θεούς της πόλης και ήταν χώρ ιερ. Για το λόγο αυτό τα όριά της χαράσσονταν με μεγάλη προσοχή. Ο θρησκευτικ της χαρακτήρας όμως δεν διαχωριζόταν από το δημόσιο. Κάθε δραστηριότητα, διοικητική, εμπορική και κοινωνική γινόταν υπό την προστασία εν ή περισσότερων θεών. Γι αυτό το λόγο οι ναοί και τα ιερά δεν βρίσκονταν σε ένα ξεχωριστό μέρ μέσα στην Αγορά, αλλά συχνά συστεγάζονταν με τα δημόσια κτίρια και γειτνίαζαν με τα μαγαζιά. Ο Να του Ηφαίστου και της Αθηνάς Εργάνης (γνωστ ως Θησείο), των θεών που προστάτευαν τις τέχνες και τα επαγγέλματα, δέσποζε στο ύψωμα του Αγοραίου Κολωνού όπου συγκεντρώνονταν τα εργαστήρια των τεχνιτών. Η Στοά του Ελευθερίου Δι, όπου λατρευόταν ο Δίας ως θε της ελευθερίας και όπου απολάμβαναν τιμές όσοι είχαν συμβάλει στην ελευθερία και την ασφάλεια της πόλης, βρισκόταν μαζί με τα διοικητικά κτίρια στη δυτική πλευρά της Αγοράς. Ακόμα, η Αθηνά και ο Δίας 15

Ο Να του Ηφαίστου και της Αθηνάς Εργάνης σήμερα (Θησείο). Η Στοά του Ελευθερίου Δι σήμερα. Κάτοψη του Ναού του Ηφαίστου και της Αθηνάς Εργάνης. 16

Το Μνημείο των Επώνυμων Ηρώων σήμερα. είχαν τέμεν μέσα στο Βουλευτήριο, όπου λατρεύονταν ως Αθηνά Βουλαία και Δίας Βουλαί. Στην Αγορά οι κάτοικοι της πόλης απέδιδαν τιμές και σε ήρωες που είχαν ταυτιστεί με τις πολιτικές αλλαγές και το δημοκρατικό πολίτευμα. Ο Θησέας, οι τυραννοκτόνοι και οι επώνυμοι άρχοντες αλλά και αφηρημένες ιδέες όπως η Δημοκρατία κι η Νίκη έγιναν συμβολικές μορφές και τιμήθηκαν με αγάλματα από τα οποία μόνο το Μνημείο των Επωνύμων Ηρώων έχει σωθεί. Εκτ από τους ναούς, τους βωμούς και τα αγάλματα που πρόσδιναν στο χώρο ιδιαίτερο χαρακτήρα ως θρησκευτικό κέντρο, ο βασικ δρόμ της πόλης που την διέσχιζε ονομάστηκε Οδ των Παναθηναίων γιατί συνδεόταν με την σπουδαιότερη λατρεία της πόλης. Αυτό το δρόμο ακολουθούσε η πομπή των Παναθηναίων την ημέρα της γιορτής για να μεταφέρει στην Ακρόπολη το πέπλο της θεάς Αθηνάς, προστάτιδας της πόλης. Κατά μήκ του στήνονταν ξύλινες εξέδρες, τα «ικρία», για να παρακολουθεί το πλήθ τους αγώνες δρόμου και τις αρματοδρομίες που περιλάμβανε η γιορτή. Η Οδ των Παναθηναίων σήμερα. 17

Τμήμα του περιβόλου του Βωμού των Δώδεκα Θεών όπως σώζεται σήμερα. Στην επίσημη είσοδο της Αγοράς κοντά στην Οδό των Παναθηναίων είχε στηθεί και ο Βωμ των Δώδεκα Θεών, χώρ ιερ αν κρίνει κανείς από τη λειτουργία του ως ασύλου για τους ικέτες της πόλης. Γι αυτό το λόγο αργότερα μετονομάστηκε σε βωμό του ελέους. Ο βωμ θεωρούνταν η καρδιά της πόλης γιατί ήταν το κεντρικό ορόσημο από όπου υπολόγιζαν τις χιλιομετρικές αποστάσεις μεταξύ της Αθήνας και των άλλων πόλεων. Σήμερα είναι ορατή μόνο μια γωνία του περιβόλου του, γιατί ο υπόλοιπ χώρ βρίσκεται κάτω από τη σιδηροδρομική γραμμή. Αγορά: Πολιτικό κέντρο Για να εξυπηρετηθούν οι ανάγκες μιας πόλης με δημοκρατικό πολίτευμα χτίστηκαν στην Αγορά κτίρια με καθαρά πολιτικό χαρακτήρα, στα οποία είχαν πρόσβαση μόνο οι Αθηναίοι πολίτες. Αυτά συγκεντρώθηκαν στη δυτική πλευρά του δημόσιου χώρου και στέγασαν λειτουργίες και πρόσωπα που προέκυψαν από τις μεταρρυθμίσεις του Κλεισθένη. Σύμφωνα με τις μεταρρυθμίσεις αυτές, το σώμα των Αθηναίων πολιτών χωρίστηκε σε δέκα φυλές που κάθε μια είχε για προστάτη έναν ήρωα της Αττικής, από τον οποίο έπαιρνε το όνομά της. Σε κάθε φυλή ανήκαν πολίτες από τις τρεις γεωγραφικές περιοχές της Αττικής, το άστυ, τη μεσογαία και την παραλία. Τα μέλη της κάθε φυλής πολεμούσαν μαζί και έκαναν τις δικές τους συνεδριάσεις και γιορτές. Με αυτόν τον τρόπο ο Κλεισθένης αναδιοργάνωσε τον εδαφικό χώρο της Αττικής ανακατανέμοντας τους κατοίκους. Έτσι, έδεσε στενά τα διάφορα τμήματα της Αττικής ολοκληρώνοντας την προσπάθεια ενοποίησης που είχε ξεκινήσει πριν από αυτόν κι έκανε τον κάθε πολίτη υπεύθυνο 18

Η Θόλ σήμερα. Αναπαράσταση του εσωτερικού της Θόλου. για τη διοίκηση της πόλης. Καθένας ήταν πλέον δηλωμέν επίσημα με το όνομά του, το όνομα του πατέρα του και το όνομα του δήμου από τον οποίο καταγόταν και μπορούσε να αναλάβει όλα τα δημόσια αξιώματα. Μέσα από το σώμα των Αθηναίων πολιτών κληρώνονταν κάθε χρόνο 50 πολίτες από κάθε φυλή που αποτελούσαν τη Βουλή των 500. Με αυτόν τον τρόπο ανάδειξης βουλευτής μπορούσε να γίνει κάθε Αθηναί πολίτης που είχε ολοκληρώσει τη στρατιωτική του θητεία και ήταν πάνω από 30 χρονών. Οι βουλευτές προετοίμαζαν όλα τα θέματα και κυρίως τους νόμους που επρόκειτο να συζητηθούν από όλους τους πολίτες στην Εκκλησία του Δήμου. Καταρτούσαν, δηλαδή, τα λεγόμενα «προβουλεύματα», απαραίτητα για την εισαγωγή οποιουδήποτε θέματ στη συνέλευση των πολιτών. Για να διευκολύνεται το έργο της Βουλής και να ελέγχεται η εξουσία των βουλευτών, κάθε μήνα κληρωνόταν μία από τις 10 φυλές που είχε τη γενική εποπτεία του πολιτεύματ. Οι 50 βουλευτές αυτής της φυλής αποτελούσαν το σώμα των πρυτάνεων και η φυλή τους ονομαζόταν πρυτανεύουσα. 19

Η Περιοχή του Παλαιού και Νέου Βουλευτηρίου σήμερα. Αναπαράσταση του εσωτερικού του Βουλευτηρίου. Οι πρυτάνεις συγκαλούσαν τη βουλή και τη γενική συνέλευση των πολιτών και είχαν το γενικό έλεγχο του κρατικού μηχανισμού. Ο επιστάτης των πρυτάνεων ήταν πρόεδρ της βουλής και της Εκκλησίας του Δήμου και κρατούσε τη σφραγίδα του κράτους και τα κλειδιά των ναών, όπου φυλασσόταν ο θησαυρ της πόλης. Η εξουσία του διαρκούσε μόνο ένα εικοσιτετράωρο για να αποφεύγεται η κατάχρηση. Για τις εργασίες της Βουλής και της πρυτανεύουσας φυλής δημιουργήθηκαν ειδικοί χώροι στη δυτική πλευρά της Αγοράς. Οι πρυτάνεις είχαν ως έδρα τη Θόλο όπου συνεδρίαζαν και δέχονταν τους κήρυκες και τους πρέσβεις ξένων πόλεων. Στο χώρο αυτό σιτίζονταν και μπορούσαν να διαμένουν ώστε να βρίσκονται σε επιφυλακή σε περιπτώσεις άμεσης ανάγκης. Μέρ των καθηκόντων τους ήταν και η καθημερινή τέλεση θυσιών και προσφορών στους θεούς ώστε να εξασφαλίζεται η διαρκής εύνοιά τους. Γι αυτό το λόγο ο χώρ είχε ιερό χαρακτήρα. Τέλ, το κτίριο χρησιμοποιούνταν και ως αρχείο γιατί εκεί φυλάσσονταν τα επίσημα μέτρα και σταθμά του κράτους. Οι βουλευτές για τις τακτικές συνεδριάσεις τους, 20

Χάλκινες ψήφοι. τις οποίες μπορούσαν να παρακολουθήσουν όλοι οι πολίτες, χρησιμοποιούσαν το Βουλευτήριο. Το εσωτερικό του κτιρίου χωριζόταν με ένα ξύλινο κιγκλίδωμα σε δύο χώρους, την αίθουσα συνεδριάσεων, που είχε ξύλινες σειρές εδωλίων σε σχήμα Π για να κάθονται οι βουλευτές, και τον προθάλαμο από όπου μπορούσαν να παρακολουθούν οι απλοί πολίτες. Στο κτίριο φυλάσσονταν τα πρωτότυπα δημόσια έγγραφα, οι νόμοι και οι συνθήκες του κράτους. Για την καλύτερη ενημέρωση του Αθηναίου πολίτη όσον αφορά στις κρατικές υποθέσεις, είχε στηθεί μπροστά από τη Θόλο και το Βουλευτήριο το Μνημείο των Επώνυμων Ηρώων. Ονομάστηκε έτσι γιατί πάνω στη λίθινη βάση του ήταν τοποθετημένα τα αγάλματα των δέκα μυθικών ηρώων της Αττικής που είχαν δώσει τα ονόματά τους στις φυλές. Στο μέρ αυτό αναρτώνταν «οι εφημερίδες τοίχου» της εποχής, δηλαδή ξύλινες πινακίδες που περιείχαν προσχέδια νόμων, στρατολογικούς καταλόγους και τιμητικά ψηφίσματα. Έτσι, ο πολίτης ενημερωνόταν για οτιδήποτε αφορούσε τόσο αυτόν όσο και την πόλη. Η πολιτική στην αρχαία Αθήνα δεν ήταν επάγγελμα που αφορούσε μία συγκεκριμένη κατηγορία πολιτών, αλλά ανήκε δικαιωματικά σε όλους γι αυτό καθένας θεωρείτο υπεύθυν για τη δημόσια ζωή. Επειδή οι πολίτες γνώριζαν τους νόμους του κράτους, απέδιδαν οι ίδιοι και τη δικαιοσύνη. Τα μέλη της Ηλιαίας, του λαϊκού δικαστηρίου της Αθήνας, ήταν έξι χιλιάδες, δηλαδή εξακόσιοι Αθηναίοι που κληρώνονταν από κάθε φυλή, για να ασκούν τα δικαστικά τους καθήκοντα για ένα χρόνο. Με αυτό τον τρόπο κάθε πολίτης μπορούσε να κληρωθεί Ηλιαστής και να δικάσει τουλάχιστον για μία φορά στη ζωή του, αρκεί να είχε συμπληρώσει το τριακοστό έτ της ηλικίας του και να μην είχε χάσει τα πολιτικά του δικαιώματα. Επιπλέον, για να είναι εφικτή η συμμετοχή και των οικονομικά ασθενέστερων, είχε θεσπιστεί ο δικαστικ μισθ που ήταν δύο με τρεις οβολοί. Η Ηλιαία, την οποία αποτελούσαν έξι χιλιάδες μέλη, δίκαζε τις περισσότερες δίκες είτε επρόκειτο για ιδιωτικές υποθέσεις είτε για δημόσιες που σχετίζονταν με το γενικό συμφέρον. Οι ηλιαστές κατανέμονταν σε τμήματα που συνεδρίαζαν χωριστά. Η τελική επιλογή γινόταν την ίδια μέρα της 21

Δικαστικές ταυτότητες που φέρουν τα στοιχεία του ενόρκου. Τοποθετούνταν στις υποδοχές του κληρωτηρίου, προκειμένου να κληρωθούν οι δικαστές. δίκης με μία σύνθετη διαδικασία κλήρωσης που σκοπό είχε να μην πληροφορηθούν οι διάδικοι τα ονόματα των δικαστών και έτσι να αποφευχθούν περιπτώσεις δωροδοκίας. Δεν γνωρίζουμε πού ακριβώς συνέρχονταν οι Ηλιαστές. Το πιθανότερο είναι ότι οι συνεδριάσεις των δικαστηρίων γίνονταν σε κάποιο ανοιχτό μέρ μέσα στην Αγορά. Οι βασικές αρχές του δημοκρατικού πολιτεύματ, όπως διαμορφώθηκαν τον 5ο αιώνα π.χ., ήταν η ισοκρατία, η ισονομία και η ισηγορία, αφού όλοι οι Αθηναίοι πολίτες, πλούσιοι και φτωχοί, είχαν τα ίδια δικαιώματα και τις ίδιες υποχρεώσεις απέναντι στο κράτ και στους νόμους και μπορούσαν να έχουν όλοι δικαίωμα λόγου για τα κοινά. Η Εκκλησία του Δήμου, η γενική συνέλευση των πολιτών, ήταν το κυρίαρχο όργανο του κράτους, γιατί αποφάσιζε για όλα τα θέματα που αφορούσαν στη ζωή μιας πόλης. Ψήφιζε νόμους, έλεγχε τους άρχοντες, επέβαλε ποινές όπως τον οστρακισμό και έπαιρνε θέσεις σε θέματα εξωτερικής πολιτικής. Οι εργασίες της Εκκλησίας ξεκινούσαν νωρίς το πρωί και γίνονταν κυρίως στο χώρο της Πνύκας, εκτ και αν χρειαζόταν «δήμ πληθύων», 22

Το Βήμα της Πνύκας σήμερα. 23

δηλαδή πλήρη απαρτία 6.000 πολιτών, όπως συνέβαινε σε περιπτώσεις οστρακοφορίας. Στην αρχή γινόταν θυσία και με το αίμα των ζώων χαρασσόταν ένας ιερ κύκλ μέσα στον οποίο γινόταν η συνέλευση. Στη συνέχεια ο επιστάτης των πρυτάνεων που προέδρευε ζητούσε από τον κήρυκα να διαβάσει την αναφορά της Βουλής. Η Εκκλησία αποφάσιζε με ανάταση του χεριού για κάθε θέμα εκτ αν έκρινε πως χρειαζόταν κάποια συζήτηση. Σε αυτήν την περίπτωση ο κήρυκας έκανε την ερώτηση «ποι θέλει να αγορεύσει;». Κάθε πολίτης είχε το δικαίωμα να ζητήσει το λόγο και να κάνει παρατηρήσεις ή να υποβάλει προτάσεις. Για να πάρει το λόγο φορούσε ένα στεφάνι μυρτιάς που τον καθιστούσε ιερό πρόσωπο. Σήμερα είναι δύσκολο να συλλάβει κανείς τη λειτουργία του χώρου ως πυρήνα της δημόσιας ζωής, καθώς και το ρόλο του Αθηναίου πολίτη μέσα σε αυτόν. Ο σύγχρον άνθρωπ έπαψε να έχει ενεργή και άμεση συμμετοχή στα πολιτικά πράγματα αφού εκλέγει αντιπροσώπους για τις δημόσιες υποθέσεις. Η σημερινή δημοκρατία είναι αντιπροσωπευτική και λειτουργεί βάσει εν εκλογικού συστήματ. Παρόλα αυτά, οι βασικές αρχές της ισονομίας, της ισοκρατίας και της ισηγορίας αποτέλεσαν πρότυπο και οδηγό για τις μεταγενέστερες δημοκρατικές κοινωνίες. Παράλληλα, ο δημόσι χώρ της σύγχρονης πόλης δεν είναι πια τόσο συγκεντρωτικ. Καθώς και η ίδια πόλη έχει μεγαλώσει, οι διοικητικές, πολιτικές, εμπορικές, θρησκευτικές, κοινωνικές και πολιτιστικές λειτουργίες της δημόσιας ζωής έχουν εξαπλωθεί σε διάφορα κέντρα. Παρόλα αυτά, ο χώρ της aρχαίας Αγοράς παραμένει η καρδιά της αρχαίας Αθήνας και αναπόσπαστο κομμάτι του ιστορικού κέντρου της σύγχρονης πόλης. 24

Θέματα 1. Σχολιάστε το ρόλο των ανδρών και των γυναικών μέσα στη σημερινή τονται; Με ποιο τρόπο σήμερα το κράτ ελέγχει την ποιότητα των για οικογένεια. Ποιες είναι οι ευθύνες του καθένα μέσα στο σπίτι σήμερα και σε προϊόντων και τις τιμές; Συγκρίνετε τις σημερινές σφραγίδες των αγορανόμων συζήτηση τι διαφέρουν από εκείνες που είχαν την κλασική εποχή; και τις ζυγαριές των μπακάληδων με τα αρχαία μέτρα και σταθμά. 2. Χρησιμοποιήστε ένα σύγχρονο χάρτη της πόλης σας για να συζητήσετε τις 5. Βρείτε στη σημερινή πόλη χώρους που λειτουργούν όπως η Ποικίλη Στοά της διαφορές και τις ομοιότητες που έχει σε αρχαίας Αγοράς. 3. σχέση με το άστυ της αρχαίας Αθήνας. Παρατηρήστε το μέγεθ της, τη χάραξη των δρόμων της, τη δόμηση και την ύπαρξη ανοιχτών δημόσιων χώρων. Εντοπίστε στο χάρτη της πόλης σας το κέντρο και παρατηρήστε τη θέση 6. Υπάρχουν σήμερα επαγγέλματα που προστατεύονται από κάποιον άγιο; Θυμηθείτε τους ναυτικούς και τους εκπαιδευτικούς. Με ποιόν άγιο συνδέεται περισσότερο η πόλη σας και πώς γιορτάζεται η μέρα που είναι που έχει μέσα στη πόλη. Τι είδους αφιερωμένη σε αυτόν; 4. κτίρια συναντά κανείς εκεί και σε ποιες κατηγορίες μπορεί να τα κατατάξει; Τι προϊόντα πωλούνται σήμερα στις σύγχρονες λαϊκές αγορές και πώς εκθέ- 7. Συζητήστε τη βασική διαφορά του σημερινού πολιτεύματ από το δημοκρατικό πολίτευμα της αρχαίας Αθήνας. 25

Δραστηριότητες Το παιχνίδι των δέκα φυλών Το παιχνίδι των δέκα φυλών θα είναι μία Τανάγρα Τανάγρα Θήβαι Ι ΩΤ σημαντική πολιτική μεταρρύθμιση και στη του δήμου που κατοικεί. Με τον τρόπο Ραμνούς Τανάγρα Δεκέλεια Αιγόσθενα Αχαρναί Σφηττ Σα ρω ν ικ Άστ υ ρω ν ικ Αίγινα ς Γαργηττό Παλλήνη Σαλαμίς ύς Σα Αναργυρο ρω ν ικ Λαύρειον Θορικ Ανάφλυστ Λαύρειον αυτό θα φτιάξει την ταυτότητά του ως Αθηναίου πολίτη. Αίγινα Θορικ Για να φτιάξετε το παιχνίδι Για να παίξετε το παιχνίδι 1. Θα φωτοτυπήσετε δέκα φορές τη σελ. 29 1. Για να χωριστεί η τάξη στις δέκα φυλές που περιέχει τις τρεις βασικές καρτέλες του Κλεισθένη, οι μαθητές φορώντας τις του παιχνιδιού και τα ονόματα των δέκα ταυτότητες κατανέμονται πρώτα σε φυλών της αρχαίας Αθήνας. τρεις ομάδες σύμφωνα με τις γεωγραφικές Ανάφλυστ Θορικ Ανάφλυστ Σφηττ ς Αναργυρο Λαύρειον Κηφισιά Πεντέλη ΑΘ ΗΝ ΑΙ Γαργηττό Παλλήνη ύς Σα Σαλαμίς Ο/Η Χολαργ Ελευσίς Μεγ αρί ς Σφηττ ύς Αχαρναί Άστ υ Αναργυρο Μαραθών Εκάλη Παρ αλί α Κηφισιά Πεντέλη ΑΘ ΗΝ ΑΙ Παλλήνη Σαλαμίς ΑΘ ΗΝ ΑΙ εύκολα τον αρχαιολογικό χώρο της αρχαίας Αγοράς. Μεγ αρί ς ς Γαργηττό Άστ υ Μεγ αρί ς Χολαργ Κηφισιά Πεντέλη Χολαργ Ραμνούς Αφίδναι Μαραθών Αχαρναί Ελευσίς Εκάλη Παρ αλί α Ωρω πία Δεκέλεια Αιγόσθενα Εκάλη Παρ αλί α Μαραθών Ελευσίς Ωρωπ συνέχεια να γνωρίσετε με ευχάριστο τρόπο Αιγόσθενα Αφίδναι Ραμνούς Δεκέλεια Ωρω πία στην το όνομα του πατέρα του και το όνομα καταλάβετε Ι ΩΤ Αφίδναι Ωρωπ Παραλία συμπληρώσει μία να Ωρωπ θα καταρχήν Ωρω πία Ι ΩΤ παιδί καρτέλα που θα πάρει το όνομά του, Θήβαι 4. Κάθε ομαδική δραστηριότητα που θα σας βοηθήσει Θήβαι Αίγινα του μο από το Δή Τανάγρα Θήβαι Ωρωπ ΙΩΤ Ωρωπ ΙΩΤ Μεσογαία Ραμνούς Δεκέλεια Αιγόσθενα Παραλία Εκάλη Αχαρναί Ελευσίς Χολαργ Ελευσίς Μεγαρίς Γαργηττ Χολαργ Άστυ Γαργηττ Παλλήνη Σαλαμίς Αναργυρούς Πεντέλη ΑΘΗΝΑΙ Σφηττ ν ικ Μαραθών Κηφισιά Παλλήνη Σαλαμίς ρω Εκάλη Αχαρναί ΑΘΗΝΑΙ Σα Παραλία Μαραθών Πεντέλη Άστυ Ραμνούς Δεκέλεια Κηφισιά Μεγαρίς Ωρωπία Αφίδναι Αφίδναι Αιγόσθενα Τανάγρα Θήβαι Ωρωπία Ανάφλυστ Σα Ο/Η ρω ν ικ Αναργυρούς Λαύρειον Αίγινα Θορικ 2. Θα συμπληρώσετε πάνω στις καρτέλες Σφηττ Λαύρειον Αίγινα Ανάφλυστ Θορικ του από το Δήμο Τανάγρα Ωρωπ Ωρωπ ία Θήβαι Τανάγρα ΙΩΤ Ραμνούς Άστυ Αιγόσθενα Αχαρναί Εκάλη Μαραθών Άστυ ΑΘΗΝ ΑΙ Μεγα ρίς Θήβαι Τανάγρα ΙΩΤ Εκάλη Μαραθών Χολαργ Άστυ ΑΘΗΝ ΑΙ Σφηττ Μεγα ρίς Χολαργ Άστυ Αναργυρούς ΑΘΗΝ ΑΙ Σφηττ Λαύρειον Ανάφλυστ Ο/Η Σα Θορικ Αίγινα του ρω Σαλαμίς ν ικ Σα Λαύρειον Ανάφλυστ μαθητές θα πρέπει να μοιραστούν έτσι να το γράψετε μόνοι σας είτε να κόψετε ώστε κάθε φυλή που θα δημιουργηθεί να Θορικ Αίγινα Εκάλη Μαραθών Πεντέλη ρω ν ικ έχει τουλάχιστον δύο μαθητές. Κάθε φυλή μπορεί να συγκεντρώσει πληροφορίες για Γαργηττ Παλλήνη σε σκληρό χαρτόνι και θα ανοίξετε την τον μυθικό ήρωα με τον οποίο συνδέεται Αναργυρούς τρύπα που φαίνεται στο πάνω μέρ Λαύρειον Ανάφλυστ από το Δήμο Σφηττ Αναργυρούς το όνομα της ίδιας φυλής. Μπορείτε είτε Κηφισιά Ελευσίς Σαλαμίς καρτέλες. σύμφωνα με τη φυλή που ανήκουν. Οι 3. Θα κόψετε τις καρτέλες, θα τις κολλήσετε Αχαρναί Γαργηττ Παλλήνη οι τρεις καρτέλες της κάθε σελίδας να έχουν Παραλ ία Πεντέλη δείχνουν Αφίδναι Δεκέλεια Κηφισιά Ελευσίς που Στην επόμενη φάση ανακατανέμονται Ραμνούς Αιγόσθενα περιοχές το όνομα μιας φυλής έτσι ώστε και οι και να κολλήσετε αυτά που σας δίνουμε. Ωρωπ Ωρωπ ία Αχαρναί Γαργηττ Παλλήνη Ραμνούς Παραλ ία Πεντέλη Αφίδναι Δεκέλεια Κηφισιά Χολαργ Ωρωπ Ωρωπ ία Αφίδναι Δεκέλεια αλία Ι. Στην τάξη Θορικ τους έτσι ώστε να μπορείτε να περάσετε μία μικρή παραμάνα. το όνομά της. 2. Για να κληρωθεί η Βουλή, η πρυτανεύουσα φυλή και ο επιστάτης των πρυτάνεων, 26

ΙΙ. Στον αρχαιολογικό χώρο ο δάσκαλ μαζεύει τις ταυτότητες κατά φυλή και τις τοποθετεί κλειστές σε 10 σειρές. Σηκώνει στην τύχη μία καρτέλα από κάθε πακέτο και σχηματίζεται το σώμα της Βουλής των 500. Στη συνέχεια επιλέγει στην τύχη μία από τις ταυτότητες των βουλευτών και βγαίνει το όνομα της πρυτανεύουσας φυλής και ο επιστάτης των πρυτάνεων. 3. Τα παιδιά που έχουν εκλεγεί σημειώνουν στις ταυτότητές τους την ιδιαίτερη ιδιότητά τους με ένα διακριτικό γράμμα ή σημάδι. Οι υπόλοιποι μαθητές μοιράζονται επαγγέλματα και ασχολίες σύμφωνα με την ιστορία που αναπτύσσεται στο βιβλίο του μαθητή και φτιάχνουν διακριτά γνωρίσματα στην ταυτότητά τους, όπως για παράδειγμα ένα αγγείο, ένα σφυρί, ένα στάχυ ή ένα παπούτσι. Α. Κατά την επίσκεψή σας στο χώρο της αρχαίας Αγοράς, οι μαθητές φορώντας την ταυτότητά τους θα πρέπει να εντοπίσουν, σύμφωνα με την ιδιαίτερη ιδιότητά τους, τους χώρους όπου συχνάζουν και τις εργασίες τις οποίες κάνουν (με τη βοήθεια του χάρτη της αρχαίας Αγοράς που μοιράζεται στην είσοδο του αρχαιολογικού χώρου ή με την αναπαράσταση της σελ. 10). Η εμπορική δραστηριότητα μπορεί να πάρει τη μορφή θεατρικού παιχνιδιού έτσι ώστε να αναπαρασταθεί η αγοραπωλησία κάποιου προϊόντ. Για το σκοπό αυτό οι μαθητές μπορούν να χρησιμοποιήσουν ως μέτρα τενεκεδένια κουτάκια βάσει εν πρωτότυπου που θα ορίσουν οι μετρονόμοι και θα φέρει ένα διακριτικό γνώρισμα. Για την πολιτική δραστηριότητα οι βουλευτές μπορούν να συγκεντρωθούν στο χώρο του βουλευτηρίου και να ετοιμάσουν ένα θέμα το οποίο θα τοιχοκολλήσουν στο Μνημείο των Επωνύμων Ηρώων για να το διαβάσουν οι υπόλοιποι. Η δραστηριότητα μπορεί να ολοκληρωθεί με την αναπαράσταση μίας γενικής συνέλευσης όπως περιγράφεται 27

στο έντυπο (βλ. Δραστηριότητες Πρωτοβάθμιας Εκπαίδευσης). Β. Η γνωριμία με τον αρχαιολογικό χώρο της αρχαίας Αγοράς μπορεί να ολοκληρωθεί με την επίσκεψη στο μουσείο που στεγάζεται στη Στοά του Αττάλου. Καταλληλότερες προθήκες σε σχέση με το περιεχόμενο του εκπαιδευτικού φακέλου είναι οι αρ. 20, 29, 30, 31, 38 και 68 όπου εκτίθενται αντικείμενα από το υποδηματοποιείο του Σίμωνα, τα επίσημα μέτρα και σταθμά του κράτους, δικαστικές ψήφοι και όστρακα από συνέλευση οστρακοφορίας αντίστοιχα. Οι μαθητές μπορούν να χωριστούν σε μικρές ομάδες και να διαλέξουν ένα από τα εκθέματα για να το παρουσιάσουν στην υπόλοιπη τάξη. 28

Το παιχνίδι των δέκα φυλών Θήβαι Τανάγρα Τανάγρα Ωρωπ Ωρωπ Θήβαι ΙΩΤ ΙΩΤ Παραλία Ωρωπία Ωρωπία Θήβαι Θήβαι ΙΩΤ ΙΩΤ Δεκέλεια Δεκέλεια Παραλία Παραλία Ελευσίς Ελευσίς Αιγόσθενα Αιγόσθενα Πεντέλη Πεντέλη Ελευσίς Μεγαρίς Ελευσίς Σα ρω νικ ΑΘΗΝΑΙ Σα Αίγινα Αίγινα ρω νικ Αναργυρούς Αναργυρούς Σαλαμίς Σαλαμίς Ο/Η Σα Λαύρειον Λαύρειον Ανάφλυστ Ανάφλυστ νικ Παλλήνη Άστυ ΑΘΗΝΑΙ ρω Αίγινα νικ Άστυ Αίγινα ΙΩΤ ΙΩΤ Αναργυρούς Ανάφλυστ Ωρωπ Άστυ Αιγόσθενα Λαύρειον Εκάλη Αχαρναί Παλλήνη Άστυ Αναργυρούς Λαύρειον Ανάφλυστ Ανάφλυστ Θορικ Θορικ Σαλαμίς Σαλαμίς Ο/Η Σα Λαύρειον Αίγινα Θορικ ρω νικ Άστυ Σφηττ Σα Αίγινα Εκάλη Μαραθών Πεντέλη Γαργηττ Παλλήνη ΑΘΗΝΑΙ ΑΘΗΝΑΙ Σφηττ Πεντέλη Χολαργ Γαργηττ Κηφισιά Κηφισιά Χολαργ Μεγαρίς Δεκέλεια Μαραθών Ελευσίς Ελευσίς ρω νικ Αναργυρούς Ανάφλυστ Σφηττ Αναργυρούς Λαύρειον Λαύρειον Ανάφλυστ Θορικ Θορικ του από το Δήμο από το Δήμο από το Δήμο Αφίδναι Παραλία Αχαρναί Μεγαρίς Ραμνούς Ραμνούς Δεκέλεια Παραλία Μαραθών Ωρωπία Ωρωπία Παλλήνη Σφηττ Τανάγρα Ωρωπ Αφίδναι Αιγόσθενα Μαραθών Εκάλη Θήβαι Τανάγρα ΑΘΗΝΑΙ Αναργυρούς ρω νικ Θήβαι Αφίδναι Δεκέλεια Παλλήνη Σφηττ Σα Ραμνούς του Κηφισιά Κηφισιά Πεντέλη Πεντέλη Πεντέλη Χολαργ Χολαργ Γαργηττ Γαργηττ Γαργηττ Σαλαμίς Σα Αίγινα Θορικ Θορικ του ρω Ελευσίς Άστυ Σφηττ Σφηττ Ραμνούς Μαραθών Εκάλη Αχαρναί Κηφισιά Εκάλη Αχαρναί Χολαργ Μεγαρίς ΑΘΗΝΑΙ ΑΘΗΝΑΙ Ο/Η Παραλία Αχαρναί Μεγαρίς Γαργηττ Γαργηττ Παραλία Ωρωπία Αφίδναι Αφίδναι Δεκέλεια Δεκέλεια Παραλία Παλλήνη Παλλήνη Άστυ Άστυ ΣαλαμίςΣαλαμίς Ωρωπία Ωρωπία Αιγόσθενα ΜαραθώνΜαραθών Εκάλη ΧολαργΧολαργ ΙΩΤ Ωρωπ Ραμνούς Αχαρναί Αχαρναί Εκάλη Κηφισιά Κηφισιά Μεγαρίς Μεγαρίς Τανάγρα Ωρωπ Ωρωπ Μεσογαία Ραμνούς Ραμνούς Αφίδναι Αφίδναι Αιγόσθενα Αιγόσθενα Τανάγρα Τανάγρα Θήβαι 29

Κατάλογ εικόνων σελ. 3: Χάρτης της Αττικής των κλασικών χρόνων. σελ. 6: Η αρχαία Αθήνα εντ του θεμιστόκλειου τείχους κατά τον 5ο αι. π.χ. Σχέδιο: Μ. Δαυίδ. σελ. 7: Εργάτες δουλεύουν στον κλίβανο, ενώ άλλοι συνδέουν τα μέρη εν μπρούτζινου αγάλματ. Ελεύθερη απόδοση λεπτομερειών παράστασης ερυθρόμορφου σκύφου, 480 περ. π.χ. Βερολίνο, Staatliche Museen. σελ. 8 (πάνω): Η θέα πρ το λιμάνι του Πειραιά από τη Μελίτη. Φωτογραφία: Έλενα Φραγκάκη. Υ.ΠΟ.ΠΑΙ.Θ./ Εφορεία Αρχαιοτήτων Αθηνών-ΤΑΠ. σελ. 8 (κάτω): Κατάλοιπα αρχαίων κτισμάτων στη συνοικία της Μελίτης. Φωτογραφία: Έλενα Φραγκάκη. ΥΠΠΟΑ/Εφορεία Αρχαιοτήτων Αθηνών-ΤΑΠ. σελ. 10: Αναπαράσταση της αρχαίας Αγοράς στα μέσα του 4ου αι. π.χ. Σχέδιο: Γ. Νάκας. σελ. 12 (πάνω): Αναπαράσταση της Οδού των Παναθηναίων. Σχέδιο: Γ. Νάκας. σελ. 12 (κάτω): Έμποροι ζυγίζουν κομμάτια υφάσματ. Ελεύθερη απόδοση λεπτομέρειας παράστασης μελανόμορφου αγγείου, 510-500 περ. π.χ. Βιέννη, Kunsthistoriches Museum, Antikensammlung. σελ. 13: Σκηνή αγοραπωλησίας αμφορέα. Ελεύθερη απόδοση λεπτομέρειας ερυθρόμορφου αμφορέα, 460-450 περ. π.χ. Παρίσι, Musée du Louvre. σελ. 14: Το σπίτι και υποδηματοποιείο του Σίμωνα σήμερα. Φωτογραφία: Αλέξανδρ Μποτονάκης. Υ.ΠΟ.ΠΑΙ.Θ./ Εφορεία Αρχαιοτήτων Αθηνών-ΤΑΠ. σελ. 15: Η περιοχή της Ποικίλης Στοάς σήμερα. Υ.ΠΟ. ΠΑΙ.Θ./Εφορεία Αρχαιοτήτων Αθηνών-ΤΑΠ. σελ. 16 (πάνω αριστερά): Ο Να του Ηφαίστου και της Αθηνάς Εργάνης σήμερα. Φωτογραφία: Αλέξανδρ Μποτονάκης. Υ.ΠΟ.ΠΑΙ.Θ./Εφορεία Αρχαιοτήτων Αθηνών-ΤΑΠ. σελ. 16 (κάτω αριστερά): Η Στοά του Ελευθερίου Δι σήμερα. Φωτογραφία: Αλέξανδρ Μποτονάκης. Υ.ΠΟ. ΠΑΙ.Θ./Εφορεία Αρχαιοτήτων Αθηνών-ΤΑΠ. σελ. 16 (δεξιά): Κάτοψη του Ηφαιστείου. σελ. 17 (πάνω αριστερά): Το Μνημείο των Επώνυμων Ηρώων σήμερα. Φωτογραφία: Αλέξανδρ Μποτονάκης. Υ.ΠΟ.ΠΑΙ.Θ./Εφορεία Αρχαιοτήτων Αθηνών-ΤΑΠ. σελ. 17 (κάτω αριστερά): Η Οδ των Παναθηναίων σήμερα. Φωτογραφία: Αλέξανδρ Μποτονάκης. Υ.ΠΟ. ΠΑΙ.Θ./Εφορεία Αρχαιοτήτων Αθηνών-ΤΑΠ. σελ. 18: Τμήμα του περιβόλου του Βωμού των Δώδεκα Θεών σήμερα. Φωτογραφία: Αλέξανδρ Μποτονάκης. Υ.ΠΟ.ΠΑΙ.Θ./Εφορεία Αρχαιοτήτων Αθηνών-ΤΑΠ. σελ. 19 (πάνω): Η Θόλ σήμερα. Υ.ΠΟ.ΠΑΙ.Θ./Εφορεία Αρχαιοτήτων Αθηνών-ΤΑΠ. σελ. 19 (κάτω): Αναπαράσταση του εσωτερικού της Θόλου. Σχέδιο: Γ. Νάκας. σελ. 20 (πάνω): Η περιοχή του Παλαιού και του Νέου Βουλευτηρίου σήμερα. Φωτογραφία: Αλέξανδρ Μποτονάκης. Υ.ΠΟ.ΠΑΙ.Θ./Εφορεία Αρχαιοτήτων Αθηνών-ΤΑΠ. σελ. 20 (κάτω): Αναπαράσταση του εσωτερικού του Βουλευτηρίου. Σχέδιο: Γ. Νάκας. σελ. 21: Χάλκινες ψήφοι. Αθήνα, Μουσείο Αρχαίας Αγοράς. Υ.ΠΟ.ΠΑΙ.Θ./Εφορεία Αρχαιοτήτων Αθηνών-ΤΑΠ. σελ. 22: Δικαστικές ταυτότητες που φέρουν τα στοιχεία του ενόρκου. Αθήνα, Μουσείο Αρχαίας Αγοράς. Υ.ΠΟ. ΠΑΙ.Θ./Εφορεία Αρχαιοτήτων Αθηνών-ΤΑΠ. σελ. 23: Το Βήμα της Πνύκας σήμερα. Υ.ΠΟ.ΠΑΙ.Θ./Εφορεία Αρχαιοτήτων Αθηνών-ΤΑΠ. 30

ΥΠΟΥΡΓΕΙΟ ΠΟΛΙΤΙΣΜΟΥ, ΠΑΙΔΕΣ ΚΑΙ ΘΡΗΣΚΜΑΤΩΝ ΓΕΝΙΚΗ ΔΙΘΥΝΣΗ ΑΡΧΑΙΟΤΗΤΩΝ ΚΑΙ ΠΟΛΙΤΙΣΤΙΚΗΣ ΚΛΗΡΟΝΟΜΣ ΔΙΘΥΝΣΗ ΜΟΥΣΕΙΩΝ ΤΜΗΜΑ ΕΚΠΑΙΔΤΙΚΩΝ ΠΡΟΓΡΑΜΜΑΤΩΝ ΚΑΙ ΕΠΙΚΟΙΝΩΝΣ Γενικ συντονισμ έργου: Μαρία Λαγογιάννη, Δρ Αρχαιολόγ Σουζάνα Χούλια - Καπελώνη, αρχαιολόγ Γενική επιμέλεια: Σχεδιασμ/Κείμενα: Τόνια Κουτσουράκη, αρχαιολόγ Αλεξάνδρα Σέλελη, αρχαιολόγ - μουσειολόγ Βασιλική Καρακίτσου, αρχαιολόγ Επιλογή υλικού: Ελένη Φραγκάκη, αρχαιολόγ - σύμβουλ διαχείρισης πολιτιστικής κληρονομιάς Διορθώσεις κειμένων: Δημιουργική/καλλιτεχνική επιμέλεια: Βιολέττα Ζεύκη, αρχαιολόγ - μεταφράστρια Σοφία Δεληγιάννη, γραφίστρια Γραφιστική επεξεργασία χάρτη: Μυρτώ Δαυίδ, γραφίστρια (σελ. 6, 8, 25) Εικονογράφηση: Ηλίας Καρράς, ζωγράφ (σελ. 2, 4) Γιάννης Νάκας (σελ. 10, 12, 19, 20) Copyright 2015 Υ.ΠΟ.ΠΑΙ.Θ. ΙSBN ηλεκτρονικής έκδοσης: 978-960-386-208-6 Το έντυπο «Αθήνα. Η γέννηση εν δημόσιου χώρου» της θεματικής ενότητας «Δημοκρατία και Κλασική Παιδεία» ψηφιοποιήθηκε το 2015 γιατην Πράξη με κωδικό MIS 339815 «Επικαιροποίηση και ψηφιοποίηση πολιτιστικού εκπαιδευτικού υλικού για την ενίσχυση της εκπαιδευτικής διαδικασίας», που υλοποιείται στο πλαίσιο του Επιχειρησιακού Προγράμματ «Εκπαίδευση και Διά Βίου Μάθηση» και συγχρηματοδοτείται από την Ευρωπαϊκή Ένωση (Ευρωπαϊκό Κοινωνικό Ταμείο) και από εθνικούς πόρους. Η επεξεργασία βασίστηκε στο ομώνυμο έντυπο του εκπαιδευτικού φακέλου που δημιουργήθηκε το 1999 με ISBN 960-8063-32-9 στο πλαίσιο του Προγράμματ Μελίνα (Σχεδιασμ-Κείμενα: Βασιλική Καρακίτσου, Γενική Επιμέλεια: Στέλλα Χρυσουλάκη, Καλλιτεχνική Επιμέλεια: Έλλη Παγκάλου, Δημοσθένης Οικονομίδης, Επιμέλεια κειμένων: Βαγγέλης Χάλκ.)