ΒΙΒΛΙΟ Ω ΕΚΑΤΟ ΟΙ ΒΡΥΣΕΣ Του Αντιστρατήγου ε.α. Παναγιώτη Πανταζή.

ΒΙΒΛΙΟ Ω ΕΚΑΤΟ ΟΙ ΒΡΥΣΕΣ Του Αντιστρατήγου ε.α. Παναγιώτη Πανταζή. Υπήρχαν πέντε βρύσες στο χωριό. Οι ονοµασίες και οι λοιπές πληροφορίες των βρυσών έχουν όπως αναφέρονται κατωτέρω: 1. Βρύση του Αγίου Αθανασίου (Βρύση τ Α Θανάση): Θέση: Η βρύση βρίσκεται ανατολικά και κάτω από τον τοίχο της µάντρας της εκκλησίας του Αγίου Αθανασίου. Την ακριβή θέση της θα τη δούµε στο ΒΙΒΛΙΟ ΤΕΤΑΡΤΟ, ΠΑΡΑΡΤΗΜΑ «Η», α/α 1. Προέλευση της ονοµασίας: Την ονοµασία της την έλαβε από τη γειτνίασή της µε την εκκλησία του Αγίου Αθανασίου. Λοιπές πληροφορίες: Ο χώρος της βρύσης εξωραΐστηκε, για τελευταία φορά, τον Αύγουστο του 1993. Τότε διατέθηκαν, από την «Αδελφότητα Κωσταλεξιωτών», 405.000 δραχµές. Αλλά και σε προγενέστερο χρόνο, η «Αδελφότητα», είχε διαθέσει άλλες 172.000 δραχµές, ήτοι σύνολο: 577.000 δραχµές. Θα πρέπει να σηµειωθεί ότι, στο ενδιάµεσο των δύο προηγουµένων εξωραϊσµών, ο ηµήτριος Σπύρου Κανατάς εξωράισε την πρόσοψη της βρύσης, στη µνήµη του πατέρα του και τοποθέτησε σχετική αναµνηστική πλάκα. Τη βρύση τη βλέπουµε στην επόµενη φωτογραφία, Νο 1, όπως είναι σήµερα (2006): Φωτ. Νο 1: Η βρύση του Αγίου Αθανασίου, όπως είναι σήµερα (2006). Νο 2: Η βρύση, σε παλαιότερη εµφάνιση, φαίνεται στην επόµενη φωτογραφία,

Φωτ. Νο 2: Η βρύση του Αγίου Αθανασίου όπως ήταν παλαιότερα 2. Βρύση της Ψωριάρας (Βρύση τ ς Ψουργιάρας): Θέση: Η θέση της φαίνεται στα κατωτέρω ΠΑΡΑΡΤΗΑΤΑ: α. ΒΙΒΛΙΟ ΤΕΤΑΡΤΟ, ΠΑΡΑΡΤΗΜΑ «Η», α/α 6. β. ΒΙΒΛΙΟ ΤΕΤΑΡΤΟ, ΠΑΡΑΡΤΗΜΑ «Θ», α/α 12. Προέλευση ονοµασίας: Λίγα µέτρα δυτικά της βρύσης είναι ένας µεγάλος πλάτανος. Στον πλάτανο αυτό στάλιζαν (στάλιζαν) παλιά, γίδια (γίδγια) και πρόβατα (πράιτα). Μία γίδα είχε πολύ ψώρα και κάθονταν, συνέχεια, µέσα στη σπηλιά της βρύσης (την οποία θα περιγράψουµε στη συνέχεια), όπου είχε δροσιά, για να ανακουφίζεται από τη φαγούρα. Όταν έβγαινε από τη σπηλιά πήγαινε και ξύνονταν στον πλάτανο. Όλοι έλεγαν, τότε, «η ψουργιάρα η γίδα, η ψουργιάρα η γίδα», µετά είπαν «η βρύση τ ς ψουργιάρας τ ς γίδας», µετά έγινε «η βρύση η ψουργιάρα» και τελικά απόµεινε «η ψουργιάρα», ονοµασία µε την οποία εννοούν τη συγκεκριµένη βρύση. Λοιπές Πληροφορίες: Η πρόσοψη της βρύσης, όπως είναι σήµερα, φαίνεται στην επόµενη φωτογραφία Νο 3: Φωτ. Νο 3: Η πρόσοψη της βρύσης της Ψωριάρας. Το νερό της βρύσης πηγάζει µέσα από ένα σπήλαιο, το οποίο αρχίζει από εκεί που είναι το καµαρωτό άνοιγµα της πρόσοψης. Το είσοδος του σπηλαίου είναι στο σηµείο που, το νερό, εξέρχεται στην επιφάνεια του εδάφους και είναι η βρύση. Το σπήλαιο, όπως το περιγράφει ο ηµήτριος Σπύρου Κανατάς στο περιοδικό 2

«Λυχνάρι» - Τεύχος ένατο - έχει µήκος 60 περίπου µέτρων. Σε απόσταση 15 µε 20 µέτρων, από την είσοδο, υπάρχει µία µικρή διακλάδωση. Το άνοιγµα του σπηλαίου ποικίλει από 2 µέχρι 2,50 µέτρα και προς το τέρµα του στενεύει στο 1 µέτρο. Στη συνέχεια βλέπουµε τρεις φωτογραφίες του Σπηλαίου, Νο 4, Νο 5 και Νο 6, παρµένες από το ίδιο τεύχος του «Λιχναριού». Φωτ. Νο 4: Η είσοδος του σπηλαίου. Φωτ. Νο 5: Η διακλάδωση του σπηλαίου. 3

Φωτ. Νο 6: Το µεγαλύτερο άνοιγµα του Σπηλαίου. Η βρύση της Ψωριάρας είχε, τότε, δύο κούπες σε µία µικρή απόσταση η µία από την άλλη. Μέχρι το 1923, που οι Κωσταλεξιώτες αγόρασαν το τσιφλίκι του Νικολάου Τράκα και της αδελφής του Ειρήνης, το σύνορο µεταξύ των ιδιοκτησιών του Τράκα και των Κωσταλεξιωτών περνούσε ανάµεσα στις δύο Βρύσες. Από αυτές, η Ανατολική, ανήκε στους Κωσταλεξιώτες και, η υτική, στον Τράκα. Όπως φαίνεται στη φωτογραφία Νο 3, οι δύο αρχικές «κούπες», έχουν τοποθετηθεί, ανά µία, αριστερά και δεξιά της εισόδου της βρύσης. Η είσοδος του σπηλαίου καλύπτεται µε σιδερένια κάγκελα. Στην περιοχή βορειοδυτικά της βρύσης ήταν τα περιβόλια ή κήποι της Ψωριάρας (πιρ βόλια ή κήπγια τ ς Ψουργιάρας). 1 Τα περιβόλια αυτά ήταν πολύ µικρά αγροτεµάχια στα οποία, οι χωριανοί, φύτευαν τα λαχανικά τους για την κάλυψη των αναγκών της οικογενείας τους. Τα πότιζαν µε το νερό της βρύσης. Ακριβώς δυτικά από τη βρύση είναι ένας µεγάλος πλάτανος. 2 Ο πλάτανος αυτός αποτελούσε, παλιά, µία επί πλέον Βουλή των Κωσταλεξιωτών, πέραν εκείνης της δυτικής πλευράς της Εκκλησίας του Αγίου Αθανασίου. Εκεί συγκεντρώνονταν, κυρίως, οι Καρυωταίοι γέροντες και, κουβεντιάζοντας, έλυναν τα τοπικά και διεθνή προβλήµατα. 3. Βρύση του Κασµάκη (Βρύση τ Καζµάκη): Θέση: Η βρύση ήταν στη θέση του τοπωνυµίου Κασµάκης (Καζµάκης) 3. Προέλευση της ονοµασίας: Την ονοµασία την πήρε από το τοπωνύµιο «Καζµάκης». Λοιπές πληροφορίες: Παλιά η βρύση έβγαζε πολύ νερό. Τώρα έχει στερέψει και, στη θέση της, έχουν φυτρώσει πολλά βάτα. Την απόφαση κατασκευής της βρύσης θα τη δούµε στο ΒΙΒΛΙΟ ΤΕΤΑΡΤΟ, ΠΑΡΑΡΤΗΜΑ «Ι»- ΤΜΗΜΑ ΕΥΤΕΡΟ, Τοπωνύµιο α/α 46 ( ρόµοι). Η είσοδος στο τοπωνύµιο του Κασµάκη, όπου ήταν και η βρύση, φαίνεται στην επόµενη φωτογραφία Νο 7: 1 Η ακριβής θέση τους φαίνεται στο ΒΙΒΛΙΟ ΤΕΤΑΡΤΟ, ΠΑΡΑΡΤΗΜΑ «Η», α/α 8. και ΒΙΒΛΙΟ ΤΕΤΑΡΤΟ, ΠΑΡΑΡΤΗΜΑ «Θ», α/α 11. Περισσότερες λεπτοµέρειες θα τις βρούµε στο τοπωνύµιο Περιβόλια (Πιρ βόλια). 2 Η ακριβής θέση του Πλάτανου φαίνεται στο ΒΙΒΛΙΟ ΤΕΤΑΡΤΟ, ΠΑΡΑΡΤΗΜΑ «Η», α/α 7. 3 Η ακριβής θέση του Κασµάκη φαίνεται στο ΒΙΒΛΙΟ ΤΕΤΑΡΤΟ, ΠΑΡΑΡΤΗΜΑ «Ε», α/α 4. Λεπτοµέρειες και στο οµώνυµο τοπωνύµιο. 4

Φωτ. Νο 7: Είσοδος στον Κασµάκη. 4. Βρύση του Μότσιου (Βρύση τ Μότσιου): Θέση: Η θέση της φαίνεται στη φωτογραφία, Νο 8: Φωτ. Νο 8: Βρύση Μότσιου. Η διακεκοµµένη γραµµή, από τη Βροµόβρυση στη βρύση Μότσιου, εννοεί τη µεταφορά του νερού από την πρώτη στη δεύτερη. Προέλευση της ονοµασίας: Είναι άγνωστο από προέρχεται η ονοµασία της βρύσης. Ίσως να προέρχεται από το επώνυµο του κατασκευαστή της. Λεπτοµέρειες, για τη βρύση, αναφέρονται στο ΒΙΒΛΙΟ ΤΕΤΑΡΤΟ, ΠΑΡΑΡΤΗΜΑ «Ι» - ΤΜΗΜΑ ΠΡΩΤΟ, α/α 29 (Βροµόβρυση). 5. Βρύση της Παναγίας (Βρύση τ ς Παναΐας). Θέση: ΒΙΒΛΙΟ ΤΕΤΑΡΤΟ ΠΑΡΑΡΤΗΜΑ «Ε», α/α 14 (Βρύση Παναγίας). 5

Προέλευση της ονοµασίας: Την ονοµασία την έλαβε από το τοπωνύµιο Παναγία (Παναΐα) 4, µέσα στο οποίο βρίσκεται. Λοιπές πληροφορίες: Το νερό της βρύσης στερεύει το καλοκαίρι. Η βρύση, όπως είναι σήµερα, φαίνεται στη επόµενη φωτογραφία, Νο 8: Φωτ. Νο 8: Η βρύση της Παναγίας Γενικές Πληροφορίες για τις βρίσες: α. Για την Κατασκευή της βρύσης Κασµάκη: Στην Πράξη 3 του Κοινοτικού Συµβουλίου, της 4 ης Φεβρουαρίου του 1917, λήφθηκαν οι εξής αποφάσεις: Επιβολή φόρου 1% επί του ακαθαρίστου εισοδήµατος επί των καπνών της Κοινότητας του έτος 1917. Υπολογίσθηκε ότι, µε τον ανωτέρω φόρο, θα συγκεντρώνονταν 800 δραχµές. Τα χρήµατα αυτά θα διετίθεντο δια την κατασκευή της «κρήνης Κασµάκη» και της αµαξιτής οδού από «σιδηράς γεφύρας Σπερχειού ποταµού µέχρι του Σχολείου Κωσταλεξίου». «ιά την κατασκευήν της κρήνης Κασµάκη θέλουσι απαιτηθεί διακόσιαι (200) δραχµαί». Πρόεδρος του Κοινοτικού Συµβουλίου ήταν ο Αχιλλέας Αναγνωστόπουλος. β. Για την κατασκευή των βρυσών Αγίου Αθανασίου και Παναγίας: Οι δύο αυτές βρύσες κατασκευάσθηκαν το 1916 µε την Πράξη του Κοινοτικού Συµβουλίου υπ αριθµ. 11. Πρόεδρος του Κοινοτικού Συµβουλίου ήταν ο Γεώργιος Πανταζής του Αποστόλου. Στην επόµενη φωτογραφία, Νο 9, βλέπουµε το αποφατικό της πράξεως αυτής: 4 Το παρόν τοπωνύµιο («Παναγία» είναι διαφορετικό από το τοπωνύµιο «Παναγία Κοίµηση της Θεοτόκου». Λεπτοµέρειες στο Τοπωνύµιο «Παναγία» (ΠΑΡΑΡΤΗΜΑ «Ι» - Τµήµα. 6

Φωτ. Νο 9: Το πρωτότυπο αποφατικό της πράξης υπ αριθµ. 11 Στο αποφατικό, αυτό, αναφέρονται τα εξής: «Αποφαίνεται παµψηφεί ψηφίζει ίνα τα έργα ταύτα (δύο κρήναι) κατασκευσθώσι διά κοινοτικών χρηµάτων εκ του φόρου του καπνού 1916 έτους διά τακτικών ηµεροµισθίων ενώπιον τριών τουλάχιστον Κοινοτικών Συµβούλων, εν οίς και ο Πρόεδρος Γεώργ. Πανταζής, και µέχρι του ποσού των διακοσίων (200) δραχµών και εντέλλεται τω κ. Προέδρω ίνα προβεί εις την εκτέλεσιν των έργων τούτων λαµβάνων προκαταβολικώς εκ του Κοινοτικού ταµείου Κωσταλεξίου το χρηµατικόν ποσόν των διακοσίων (Αριθ. 200) δραχµών και επαφήνει την περαιτέρω ενέργειαν τω κ Προέδρω. Το Συµβούλιον Ο Πρόεδρος: Γεώργ. Πανταζής Τα µέλη:. Ροζής, Ευάγγ. Λάζος, Αχ. Αναγνωστόπουλος, Αθ. Ι. Ευθυµίου». Οι βρύσες και οι Κωσταλεξιώτες: Εκεί στις βρύσες του χωριού: - Ξαπόσταινε 5 και δροσίζονταν ο σκασµένος από τη δίψα περαστικός και ο αγρότης, που γύριζε από το χωράφι του κατακαµένος από το λιοπύρι τις καυτερές µέρες του καλοκαιριού. - Έπαιρναν νερό, οι βασανισµένες και τυραννισµένες αγρότισσες µάννες, µε τις βαρέλες (τ ς βαρέλις), τα λαγήνια) (λαήνια) και τους τενεκέδες (τ ς ντινικέδις). 6 Οι βαρέλες και τα λαγήνια φαίνονται στο ΒΙΒΛΙΟ ΕΝΑΤΟ (ΑΛΩΝΙΑ), σελίδα 4, φωτογραφία Νο 4. Ένας «ντινικές» φαίνεται στη επόµενη φωτογραφία, Νο 10: 5 Ξαπόσταινε < από το ξαποσταίνω (= αναπάβοµαι, ξεκουράζοµε) = ξε + αποσταίνω. Το ρήµα αποσταίνω (= κουράζοµε, αποκάνω) < από το Βυζαντ. αποστέκω < από το αρχ. αφίσταµαι. 6 Ντινικέδις = τενεκέδες = πληθυντικός της λ. τενεκές ή ντενεκές (= λευκοσιδηρό διχείο. Στην προκειµένη περίπτωση ήταν ειδικής κατασκευής για τη µεταφορά νερού) < από το Τουρκ. teneke. 7

Φωτ. Νο 10: Ο τενεκές. Πολλές, από τις γυναίκες αυτές, φορτώνονταν, στην πλάτη, δύο βαρέλες ή µία βαρέλα στην πλάτη και έναν τενεκέ ή ένα λαγήνι στο χέρι. Στην επόµενη φωτογραφία, Νο 11, βλέπουµε µία γυναίκα φορτωµένη µε δύο βαρέλες. Φωτ. Νο 11: Γυναίκα φορτωµένη δύο βαρέλες. Με τον τρόπο αυτό και µε αργά και κουρασµένα βήµατα, οι γυναίκες, πήγαιναν στη βρύση και γύριζαν στο σπίτι, για να µεταφέρουν το νερό. Πολλές φορές, στο δρόµο, αναγκάζονταν να σταµατήσουν, γιατί τρυπούσε η πλάτη τους από το βάρος της βαρέλας και «κόβονταν» το χέρι τους από το βάρος του τενεκέ ή του λαγηνιού. Τότε ακουµπούσαν καταγής το φορτίο, έπαιρναν µερικές βαθιές αναπνοές, κουνούσαν λίγο τα κουρασµένα χέρια τους, για να κυκλοφορήσει το αίµα, και, αφού ξεκουράζονταν λιγάκι, ξαναφορτώνονταν το φορτίο και συνέχιζαν µε τον ίδιο βασανιστικό τρόπο. Θυµάµαι το ακόλουθο περιστατικό: Ήταν η Ελένη, σύζυγος Χρήστου Ευθυµίου Αναγνωστόπουλου (Ξ στρήνα Από το παρατσούκλι του άντρα της, Ξ τρής), που, φορτωµένη µε µία βαρέλα, ανέβαινε τον ανήφορο, κουβαλώντας νερό, από τη βρύση του Αγίου Αθανασίου, στο σπίτι της. Είχε φτάσει στο ύψος της 8

Εκκλησίας. Εκεί έπαιζαν µερικά νεαρά παιδιά (πιδγιά) 7 και δύο από αυτά ήλθαν σε αντιπαράθεση για κάποιο θέµα. Το ένα φαίνεται ότι θίχτηκε πολύ από το άλλο και, βρίζοντάς τον, εξεστόµισε τη συνηθισµένη φράση γ..τη µάννα σου (γ. τη µάννα σ ). Η «Ξ στρήνα» το άκουσε και, αγανακτισµένη, άφησε τη βαρέλα καταγής, άνοιξε τα χέρια της και αναφώνησε «Αχ αυτή η Μάννα - αχ αυτή η Μάννα», θέλοντας, µε αυτόν τον τρόπο, να εκφράσει την αγανάκτησή της, για το γεγονός ότι, ενώ οι Μανάδες τα προσφέρουν όλα, τις βρίζουν και από επάνω. Και βέβαια ήταν πολύ τυχερές οι γυναίκες, των οποίων τα σπίτια ήταν κοντά στη βρύση. Και γράφω ότι το νερό το κουβαλούσαν οι γυναίκες, γιατί, αυτή η εργασία, εθεωρείτο κατ εξοχήν γυναικεία. Αν, κάποιος άνδρας, τολµούσε να παραβιάσει τον κανόνα και να κουβαλήσει νερό για το σπίτι, σχολίαζαν κακόβουλα τη συµπεριφορά του όχι µόνο οι άνδρες αλλά και οι ίδιες οι γυναίκες!!!. Όλες οι ανάγκες του σπιτιού, σε νερό, καλύπτονταν µε τον ανωτέρω τρόπο. Παρά ταύτα πάντοτε περίσσευε λίγο νεράκι, για να ποτίζονται τα λίγα λουλουδάκια (λιλ δάκια), που, η γυναικεία φιλαρέσκεια και ευαισθησία, φρόντιζε να φυτευτούν στις γλάστρες, για να οµορφαίνουν τα παράθυρα. - Κάθε απόγευµα περνούσαν όλοι οι χωριανοί, κατατσακισµένοι από τη δουλειά της ηµέρας και έφερναν τα φορτωµένα ζώα τους για να πιουν νερό. Ποιος δεν θυµάται, από εµάς τους παλαιότερους, µε πόση ασυγκράτητη βουλιµία έτρεχαν τα ζώα, για να πιουν νερό και πόσο αχόρταγα το ρουφούσαν από τη λεκάνη της βρύσης. - Εκεί κατέφθαναν, αγχωµένες, οι νοικοκυράδες από το σπίτι τους, µόλις γύριζαν από το χωράφι, προκειµένου να πάρουν λίγο νεράκι, για να προλάβουν να µαγειρέψουν το βραδινό φαγητό της οικογένειας. Εκεί άνθρωποι και ζώα, την ίδια ώρα, προσπαθούσαν να αντλήσουν δύναµη από το ζωογόνο νεράκι της βρύσης. - Εκεί οι γυναίκες ξέπλεναν τα σκουτιά (σκουτγιά), 8 ύστερα από την απαραίτητη «αλισίβα» (αλισίβα) 9 στο σπίτι. - Εκεί οι γυναίκες, τις ηµέρες αργίας που είχαν λίγο χρόνο στη διάθεσή τους, εύρισκαν την ευκαιρία να συναντηθούν, να ανταλλάξουν φιλοφρονήσεις και πειράγµατα, να συζητήσουν οικογενειακά προβλήµατα, να προξενέψουν, να κουτσοµπολέψουν και.να µαλώσουν καµιά φορά. Στην επόµενη φωτογραφία, Νο 12, βλέπουµε ζωγραφικό πίνακα του Ζωγράφου Νίκου Φωτάκη µε τον τίτλο «Γυναίκες στη βρύση»: 7 Η λέξη «πιδί» (παιδί), κατά το Ρουµελιώτικο Γλωσσικό Ιδίωµα, σηµαίνει αγόρι. Κακώς, ορισµένοι που δεν γνωρίζουν το θέµα, µας κατηγορούν ότι, στην περιοχή µας, θεωρούµε παιδιά (τέκνα) µόνο τα αγόρια, ενώ τα θηλυκά είναι, απλώς, κορίτσια. 8 Σκουτγιά = σκουτιά (= φορεσιές χωρικών από µάλλινο χοντρό ύφασµα) < από τη λ. σκουτί (το µάλλινο χοντρό ύφασµα) < από τη λ. σκυτίον < από το αρχ. σκύτος (= κατεργασµένο δέρµα ζώου) 9 Αλισίβα = αλισίβα [= σταχτόνερο ( νερό βρασµένο µε στάχτη) χρησιµοποιούµενο, παλιότερα, για το πλύσιµο ρούχων (µπουγάδα)] < από το Ιταλικό lisciva < από το λατινικό lexiva. 9

Φωτ. Νο 12: Γυναίκες στη βρύση. - Εκεί, στις βρύσες, γίνονταν ένα φυσικό και απροσποίητο αντάµωµα των χωριανών, συνήθως κάτω από το άγχος του σκληρού καθηµερινού αγροτικού µόχθου. Λιγοστές ήταν οι φορές που γίνονταν αντάµωµα χαράς. Κάθε βρύση είχε και τη δική της πελατεία και εξυπηρετούσε, κατά πρώτο λόγο, τους χωριανούς που τα σπίτια τους ήταν κοντά σ αυτή. Επίσης εξυπηρετούσε και εκείνους, οι οποίοι έπρεπε να περάσουν, υποχρεωτικά, από εκεί, για να πάνε στα σπίτια τους. Με βάση αυτό το περισσότερο φορτίο το σήκωναν οι βρύσες του Αγίου Αθανασίου και της Ψωριάρας. Από όλα όσα αναφέρθηκαν ανωτέρω, εξάγεται το συµπέρασµα ότι, οι βρύσες του χωριού µας, είναι ανεκτίµητα µνηµεία της λαϊκής µας παράδοσης και τούτο µας δηµιουργεί την ηθική υποχρέωση, να τις διατηρούµε σαν ιστορικά µνηµεία και να σεβόµαστε τη µνήµη τους και την ιστορία τους. 10