Η αιινηξίσζε ηεο ζήξαο: ε πεξίπησζε ηνπ «put & take» ζηηο Ε.Κ.Π.

Σψθνο Φ., Μπίξηζαο Π. 2000. Η αιινηξίσζε ηεο ζήξαο: ε πεξίπησζε ηνπ put & take ζηηο Δ.Κ.Π.. Δπηζηεκνληθή Δπεηεξίδα ηεο Σρνιήο Γαζνινγίαο θαη Φπζηθνχ Πεξηβάιινληνο Α.Π.Θ. πξνο ηηκή ηνπ θαζεγεηή Γ. Μνπιαιή. Τφκνο ΜΓ43: 383-394. Η αιινηξίσζε ηεο ζήξαο: ε πεξίπησζε ηνπ «put & take» ζηηο Ε.Κ.Π. Χ.Κ. Σώθνο θαη Π.Κ. Μπίξηζαο Κπλεγεηηθή Οκνζπνλδία Μαθεδνλίαο & Θξάθεο, Δζληθήο Αληίζηαζεο 173, 551 34 Θεζζαινλίθε, e-mail: sokos@hunters.gr Πεξίιεςε Σηελ Διιάδα ιεηηνπξγνχλ Διεγρφκελεο Κπλεγεηηθέο Πεξηνρέο (Δ.Κ.Π.) ζηηο νπνίεο απειεπζεξψλνληαη εθηξεθφκελα ζεξάκαηα θαη ζηε ζπλέρεηα θαηαδηψθνληαη απφ επηζθέπηεο θπλεγνχο. Η πξαθηηθή απηή νλνκάδεηαη αγγιηζηί «put and take» θαη εθαξκφδεηαη ζηελ Διιάδα ηα ηειεπηαία 30 έηε. Σην άξζξν απηφ εμεηάδεηαη ην «put and take» σο πξνο ηηο επηδξάζεηο ηνπ ζηνλ άλζξσπν θαη ην θπζηθφ πεξηβάιινλ. Βξέζεθε φηη ην «put and take» είλαη κηα κνξθή δηείζδπζεο ηνπ ππεξθαηαλαισηηζκνχ ζηε ζήξα. Τν «put and take» πξνθαιεί επηπηψζεηο, απφ ηηο νπνίεο θπξηφηεξε είλαη ε εγθαηάιεηςε ηεο ειιεληθήο ζεξεπηηθήο θηινζνθίαο. Τν «put and take» δελ απνηειεί πξαθηηθή δηαθχιαμεο ηεο ζήξαο αιιά αιινηξίσζήο ηεο. Λέμεηο θιεηδηά: πεξηβαιινληηθή θαη θπλεγεηηθή εζηθή, πνιηηηζηηθέο αμίεο ηεο ζήξαο, εθηξνθή θαη απειεπζέξσζε ζεξακάησλ 1. Η αιινηξίσζε ηεο ζρέζεο ηνπ αλζξώπνπ κε ηε θύζε Kαηά ην δεχηεξν ήκηζπ ηνπ 20 νπ αηψλα εθδειψζεθαλ νη πεξηζζφηεξεο επηπηψζεηο ζηε θχζε απφ κηα επηθίλδπλε ινγηθνπνίεζε ηνπ πνιηηηζκνχ. Η ινγηθνπνίεζε απηή ππεξηφληζε ηηο ηερλνινγηθέο θαηαθηήζεηο ηνπ αλζξψπνπ, κεηαηφπηζε ηα αλζξψπηλα νξάκαηα, ηδηαίηεξα ησλ δπηηθψλ θνηλσληψλ, ζηηο πεξηνρέο ηνπ θαηαλαισηηζκνχ θαη ηνπ επδαηκνληζκνχ θαη ηνπνζέηεζε ζε δεπηεξεχνπζα ζέζε ηηο κεηαθπζηθέο, αλζξσπηζηηθέο θαη ζπλαηζζεκαηηθέο αλαδεηήζεηο ηνπ (Γηνπιηζήο 1997). Ο Μαληδαξίδεο (1995) αλαθέξεη ραξαθηεξηζηηθά πσο ν άλζξσπνο απέθηεζε αλαξίζκεηεο πιεξνθνξίεο γηα ηε θχζε θαη ηε ρξεζηηθή ηεο αμία, ελψ ηαπηφρξνλα απνμελψζεθε απφ ηελ νκνξθηά θαη ηε ράξε ηεο. Σχκθσλα κε ηνλ Μαληδαξίδε (1995) ε πξνθαινχκελε νηθνινγηθή θξίζε είλαη πξσηίζησο θξίζε πλεπκαηηθή θαη εζηθή. Γελ νθείιεηαη ζε ηζηνξηθέο ζπγθπξίεο, νχηε ζηελ επηζηήκε ή ηελ ηερλνινγία. Οθείιεηαη ζηνλ άλζξσπν. Ο άλζξσπνο είλαη ππεχζπλνο γηα ηελ θαθή ρξήζε ησλ ηερλνινγηθψλ ηνπ επηηεπγκάησλ κε ζθνπφ ηελ ηθαλνπνίεζε ηνπ ππεξθαηαλαισηηζκνχ. Η νηθνινγηθή θξίζε ζπλδέεηαη κε ην ζχλνιν ησλ πξνβιεκάησλ ζηελ πξνζσπηθή θαη θνηλσληθή δσή ηνπ αλζξψπνπ. Η αιινηξίσζε ζηελ εξγαζία, ζηηο δηαπξνζσπηθέο ζρέζεηο, ζηελ πνιηηηθή, ζηελ επηζηήκε θ.α. αιιειεμαξηψληαη κε ηελ αιινηξίσζε ζηε ζρέζε ηνπ αλζξψπνπ κε ηε θχζε. Τν «θαιφλ ιίαλ» ηεο δεκηνπξγίαο αιινηψζεθε πξσηνγελψο ζηνλ άλζξσπν θαη κέζσ απηνχ, σο θζνξά θαη εμαρξείσζε, πέξαζε θαη ζε νιφθιεξε ηελ θηίζε. 2. Η αιινηξίσζε ηεο ζήξαο Η ζήξα σο αξρέγνλε δξαζηεξηφηεηα ήηαλ απφ ηηο πξψηεο πνπ επεξεάζηεθαλ απφ ηελ αιινηξίσζε. Η ζήξα αιινηξηψλεηαη φηαλ κεηαπίπηεη ζε ππεξζήξεπζε θαη ιαζξνζήξα. Η ζήξα αιινηξηψλεηαη θαη φηαλ δελ δηεμάγεηαη θαηά ηνλ ελδεδεηγκέλν ηξφπν. Μηα ζρεηηθή πεξίπησζε αλαθέξεηαη ζηνλ πξαγκαηηθφ βνκβαξδηζκφ ηνπ 1

ζχγρξνλνπ θπλεγνχ απφ ηελ αθζνλία ησλ δηαθφξσλ θπλεγεηηθψλ εηδψλ θαη γεληθφηεξα απφ ηελ ηερλνινγία πνπ έρεη αλαπηπρζεί ζηνλ ηνκέα απηφ. Σχκθσλα κε ηνλ Leopold (1943) πεξηζζφηεξα θαη αθξηβφηεξα είδε θπλεγίνπ είλαη θαιά γηα ηε βηνκεραλία θαη απμάλεηαη ε νηθνλνκηθή αμία ηεο ζήξαο, ηη γίλεηαη φκσο κε ηηο πνιηηηζηηθέο αμίεο ηεο ζήξαο; Τφζν ν εζηθφο πξνζδηνξηζκφο φζν θαη ν επηζηεκνληθφο δηαρσξηζκφο γηα ην πφζα θαη πνηα πξέπεη λα είλαη ηα κέζα ζήξεπζεο δελ είλαη εχθνινο. Οη θπλεγνί, θαη νη ζεξακαηνιφγνη αθφκα, αδπλαηνχλ ζε κεξηθέο πεξηπηψζεηο λα αληηιεθζνχλ φηη ε ζήξα είλαη αξρέγνλε θαη αηαβηζηηθή, ε θχξηα ίζσο αμία ηεο βξίζθεηαη ζηελ αληίζεζε ηεο κε ηε ζχγρξνλε αζηηθνπνηεκέλε θαη ππεξθαηαλαισηηθή θνηλσλία. Ο «εθζπγρξνληζκφο» ηεο ινηπφλ, νκνηάδεη λα κεηαθέξεη ηε βηνκεραλία ζηα δάζε θαη ηηο ιίκλεο. Έλα ραξαθηεξηζηηθφ παξάδεηγκα γηα ηελ Διιάδα είλαη ε ρξήζε βνκβεηή (κπίπεξ) ζην θπλήγη ηεο κπεθάηζαο αληί γηα ην παξαδνζηαθφ θνπδνχλη ζην ζθχιν. Η ζήξα αιινηξηψλεηαη θαη θαηά ηε δηαρείξηζε ησλ ζεξακάησλ. Οη θπλεγνί ήηαλ ε πξψηε κεγάιε θνηλσληθή νκάδα πνπ δηαπίζησζε, αιιά θαη αληέδξαζε ζηελ ππνβάζκηζε ηνπ θπζηθνχ πεξηβάιινληνο. Δθηφο φκσο απφ ηηο πξνζπάζεηεο δηαηήξεζεο θαη αχμεζεο ησλ άγξησλ πιεζπζκψλ ησλ ζεξακάησλ εθαξκφζηεθε θαη κηα δηαθνξεηηθή ιχζε ε άκεζε θάξπσζε (αγγιηζηί «put and take»). Ο ζχγρξνλνο άλζξσπνο θπλεγφο ζεσξψληαο φηη δελ είλαη αξθεηφ ην «εξγάδεζζαη απηφλ θαη θπιάζζεηλ απηφλ» (Γέλεζε β15) ηεο Παιαηάο Γηαζήθεο, βαζίδεηαη ζηελ ηερλνινγία ηνπ θαη «θηηάρλεη» απηφο ζήξακα κε ηελ εθηξνθή. Πφζν ην θαηάθεξε άξαγε; Δίλαη πξαγκαηηθά αλάγθε ή απνηειεί κηα κνξθή δηείζδπζεο ηνπ ππεξθαηαλαισηηζκνχ ζηε ζήξα θαη έλα αθφκα παξάγσγν ηεο αλζξσπνινγηθήο θξίζεσο; Μηα πξνζπάζεηα επίιπζεο ηεο πξνβιεκαηηθήο απηήο επηρεηξείηαη ζηε ζπλέρεηα. 3. Τη είλαη ην «put and take» θαη πνηα ε ζρέζε ηνπ κε ηε ζήξα Τν «put and take» ζπλίζηαηαη απφ ηηο ιέμεηο ηνπνζεηψ (put) ην δψν θαη ην παίξλσ (take). Σην «put and take» ηα εθηξεθφκελα δψα απειεπζεξψλνληαη κε δηάθνξεο ηερληθέο απφ ιίγεο εβδνκάδεο κέρξη θαη κία εκέξα πξηλ ηε δηεμαγσγή ηεο θαηαδίσμήο ηνπο. Η πξαθηηθή απηή αλαπηχρζεθε ζηε Βξεηαλία θαηά ηνπο Βηθησξηαλνχο ρξφλνπο (19 ν αηψλα, αθκή ηεο βξεηαληθήο απηνθξαηνξίαο) γηα ηελ ηθαλνπνίεζε ησλ επηζπκηψλ ησλ επγελψλ ζην θπλήγη ηνπ θαζηαλνχ κε ηε κέζνδν ηεο παγάλαο (Hill and Robertson 1988). Σηηο ΗΠΑ ην «put and take» εθαξκφδεηαη ιηγφηεξν απφ ηελ Δπξψπε θαη απνθαιείηαη απφ κεξηθνχο «canned hunting» πνπ ζεκαίλεη θνλζεξβνπνηεκέλε ζήξα. Μηα ειιεληθή απφδνζε ηεο πξαθηηθήο ζα κπνξνχζε λα είλαη άκεζε θάξπσζε, δίλνληαο έκθαζε ζην ζχληνκν ρξνληθφ δηάζηεκα πνπ πξέπεη λα θαηαδησρζνχλ ηα δψα κεηά ηελ απειεπζέξσζε. Τν «put and take» δελ είλαη νξζφ λα εληαρζεί ζηε δξαζηεξηφηεηα ηεο ζήξαο δηφηη ην αληηθείκελν δελ είλαη άγξηα αιιά εθηξεθφκελα δψα. Τν «put and take» φκσο δελ πξέπεη ίζσο λα εληαρζεί νχηε ζηελ θηελνηξνθία αθνχ ν θχξηνο ζθνπφο ηνπ δελ είλαη ε παξαγσγή θξέαηνο. Τν «put and take» είλαη θάηη αιιφηξην σο πξνο ηηο αξρέγνλεο δξαζηεξηφηεηεο ηνπ αλζξψπνπ, θαη πξέπεη λα ραξαθηεξηζηεί κάιινλ σο «πβξίδην» κεηαμχ ηεο ζήξαο θαη ηεο θηελνηξνθίαο. 4. Οη επηδξάζεηο ηνπ «put and take» ζηνλ άλζξσπν θαη ηε θύζε Τν γεγνλφο φηη ε πξαθηηθή ηνπ «put and take» πξαγκαηνπνηείηαη κε εθηξεθφκελα δψα πξνθαιεί ηηο εμήο επηπηψζεηο: 1) Τα πηελά πξέπεη λα θαξπσζνύλ κέζα ζε ιίγεο εκέξεο κεηά ηελ απειεπζέξσζε, δηφηη ιίγα έσο ειάρηζηα ζα επηβηψζνπλ γηα κεγάιν ρξνληθφ 2

δηάζηεκα. Απηφ έρεη απνδεηρζεί ζε δεθάδεο έξεπλεο. Δλδεηθηηθά, ν Burger (1964) βξήθε πσο απφ ηνπο 5.441 ηερλεηά εθηξεθφκελνπο θαζηαλνχο πνπ απειεπζεξψζεθαλ, νη θπλεγνί θαξπψζεθαλ ην 50% ησλ πηελψλ, εθ ησλ νπνίσλ ην 80% θαξπψζεθε κέζα ζηελ πξψηε εβδνκάδα κεηά ηελ απειεπζέξσζε θαη ην 92% κέζα ζε ηξεηο εβδνκάδεο. Σχκθσλα κε ηνλ ίδην, ην ππφινηπν 50% ησλ πηελψλ ζαλαηψζεθε θπξίσο απφ ηνπο άξπαγεο. Σε αληίζηνηρε έξεπλα γηα ηελ πεδηλή πέξδηθα νη Thompson et al. (1992) αλαθέξνπλ πσο θαξπψζεθε ην 54-67,8% ησλ πηελψλ, εθ ησλ νπνίσλ ην 72,6-84,7% κέζα ζηελ πξψηε εβδνκάδα κεηά ηελ απειεπζέξσζε. 2) Τν «put and take» πξέπεη λα εθαξκόδεηαη ζε ειεγρόκελεο θπλεγεηηθέο πεξηνρέο (Ε.Κ.Π.) δηφηη ν θπλεγφο πνπ ζα βξεζεί ζηελ πεξηνρή ηεο απειεπζέξσζεο, ζε ζχληνκν ρξνληθφ δηάζηεκα κεηά ηελ απειεπζέξσζε, ζα θαξπσζεί θαη ηα δψα. Δπνκέλσο, γηα λα είλαη δίθαην ην ζχζηεκα, απηφο ν θπλεγφο ζα πξέπεη λα επσκηζηεί θαη ην θφζηνο. Σπλήζσο ην «put and take» εθαξκφδεηαη ζε Δ.Κ.Π. κε εμαίξεζε λα απνηεινχλ ε Διιάδα, ε Κχπξνο θαη κεξηθέο πνιηηείεο ησλ ΗΠΑ. 3) Η κηθξή επραξίζηεζε ησλ ζπκκεηερόλησλ ζην «put and take». Σχκθσλα κε ηελ αλζξσπνιφγν Dahles (1993), ζηε ζήξα δελ είλαη ε «ηζάληα» (θπλεγεηηθή θάξπσζε) πνπ έρεη ζεκαζία, αιιά, ν ηξφπνο κε ηνλ νπνίν απνθηήζεθε. Τνπο θπλεγνχο δελ ηνπο ειθχεη ε ζαλάησζε, αιιά ε πξνζπάζεηα πνπ θαηαβάιιεηαη θαηά ηε δηαδηθαζία ηεο ζήξαο. Δπραξίζηεζε αληιείηαη επίζεο απφ ην κπζηήξην πνπ δεκηνπξγεί ην απξφβιεπην γηα ηα είδε ησλ ζεξακάησλ θαη ηνπο αξηζκνχο πνπ ζα ζπλαληεζνχλ ζηνλ θπλεγφηνπν, φπσο θαη γηα ηελ έθβαζε ηεο θπλεγεηηθήο πξνζπάζεηαο. Σην «put and take» πεξηνξίδνληαη ζε κεγάιν βαζκφ ηα αλσηέξσ, αθνχ νη ζέζεηο απειεπζέξσζεο, νη αξηζκνί θαη ην είδνο ησλ απειεπζεξσκέλσλ δψσλ είλαη γλσζηά θαη ην απνηέιεζκα ηεο θαηαδίσμήο ηνπο πξνβιέςηκν. Σε ζρεηηθέο έξεπλεο πνπ πξαγκαηνπνηήζεθαλ ζηηο ΗΠΑ βξέζεθε πσο ε επραξίζηεζε ησλ ζπκκεηερφλησλ ζην «put and take» ήηαλ κηθξή (Ratti and Workman 1976, Byers and Burger 1979). Τν «put and take» έρεη θαηαθξηζεί επεηδή πξνζθέξεη ιηγφηεξε άζιεζε ζε ζρέζε κε ηε ζήξα (Leedy and Hicks 1945, Allen 1956 απφ Krauss et al. 1987), ελψ γηα άιινπο ην «put and take» ζηεξείηαη ζπγθηλήζεσλ (Roseberry et al. 1987). Οη Csermely et al. (1983) ραξαθηεξίδνπλ σο κε απαηηεηηθνχο θπλεγνχο ηνπο ζπκκεηέρνληεο ζηελ πξαθηηθή ηνπ «put and take». 4) Ο θίλδπλνο γηα ηνλ άλζξσπν λα θαηαλαιώζεη, κέζσ ηνπ θξέαηνο ησλ δώσλ, ηηο επηθίλδπλεο νπζίεο ησλ θηεληαηξηθώλ θαξκάθσλ. Γηα ηνλ ιφγν απηφ, πξφζθαηα απαγνξεχηεθε απφ ηελ Δπξσπατθή Έλσζε ε ρνξήγεζε ηνπ Emtryl, έλα θάξκαθν ην νπνίν ρξεζηκνπνηνχληαλ επξέσο ζηελ εθηξνθή ησλ θαζηαλψλ θαη πεξδίθσλ (Davis and Swan 2003). 5) Η ππνβάζκηζε ησλ πνιηηηζηηθώλ αμηώλ ηεο ζήξαο. Η πνιηηηζηηθή αμία ηεο ζήξαο έγθεηηαη ζηελ ππελζχκηζε ησλ παξαδφζεσλ, ζηελ ππελζχκηζε ηεο εμάξηεζεο ηνπ αλζξψπνπ απφ ηελ ηξνθηθή αιπζίδα θαη ζηελ αλάπηπμε ηεο εζηθήο κεηαμχ ηνπ αλζξψπνπ θαη ηεο θχζεο (Leopold 1943). Τν «put and take» αληίζεηα: α) δελ ελαξκνλίδεηαη κε ηε ζεξεπηηθή θηινζνθία θαη ηηο παξαδφζεηο ηδηαίηεξα ησλ Διιήλσλ (βιέπε Παξάγξαθν 6), β) δελ πξνσζεί ηελ εζηθή κεηαμχ ηνπ αλζξψπνπ θαη ηεο θχζεο (Starling 1991) θαη γ) ην ζήξακα δελ είλαη πξντφλ ηεο ηξνθηθήο αιπζίδαο ηνπ θπλεγνηφπνπ, αιιά, πξντφλ ηνπ εθηξνθείνπ. 6) Ο θίλδπλνο κεηαθνξάο παξαζίησλ ζηνπο άγξηνπο πιεζπζκνχο ηνπ ηδίνπ ή άιινπ είδνπο (Tompkins et al. 2000, Arroyo and Beja 2002). 3

7) Η αλάγθε εθαξκνγήο εληαηηθνύ ειέγρνπ ησλ πιεζπζκώλ ησλ αξπάγσλ, θάηη ην νπνίν επηθέξεη θφζηνο θαη ίζσο, επηπηψζεηο γηα ην νηθνζχζηεκα (Arroyo and Beja 2002). Σχκθσλα κε ηα αλσηέξσ ν άλζξσπνο δελ θαηάθεξε λα «θαηαζθεπάζεη» ζήξακα κε ηελ εθηξνθή. Δληνχηνηο, ν Greene (1970) αλαθέξεη πσο ην «put and take» ζεσξείηαη απφ κεξηθνχο φηη είλαη ηξφπνο εθηφλσζεο ηεο ζεξεπηηθήο δήηεζεο ζε πεξηνρέο ππθλνθαηνηθεκέλεο θαη κε κηθξνχο πιεζπζκνχο ζεξακάησλ. Ο Buechner (1950) αληίζεηα, βξήθε φηη ε αχμεζε ησλ άγξησλ πιεζπζκψλ ηνπ θνιηλνχ έρεη κηθξφηεξν θφζηνο απφ ηελ εθαξκνγή ηνπ «put and take». Ο Οξγαληζκφο Γηαηήξεζεο ηνπ Θεξάκαηνο (Game Conservancy), ν νπνίνο αζρνιείηαη εδψ θαη δεθαεηίεο κε ην «put and take», ππνζηεξίδεη πσο φηαλ νη νηθνλνκηθνί θαη αλζξψπηλνη πφξνη είλαη πεξηνξηζκέλνη, ηφηε είλαη πξνηηκφηεξν λα επελδχνληαη ζηε δηαρείξηζε ησλ ελδηαηηεκάησλ θαη φρη ζην «put and take» (Game Conservancy 1994). Οη Baumgartner (1944) θαη Buechner (1950) αλαθέξνπλ φηη ην θφζηνο γηα θάζε απειεπζεξσκέλν θνιηλφ πνπ θαξπψλεηαη είλαη πςειφ ιφγσ ηεο κηθξήο επηβίσζεο ησλ πηελψλ κεηά ηελ απειεπζέξσζε. Οη Diefenbach et al. (2000) βξήθαλ φηη ην θφζηνο απηφ γηα ηνλ θαζηαλφ ζηελ Πελζηιβαλία θπκαίλεηαη απφ 22,63 έσο 90,74 δνιάξηα. Τν αληίζηνηρν θφζηνο ζηηο ηδησηηθέο θπλεγεηηθέο πεξηνρέο ηεο Βξεηαλίαο είλαη 18 33 ιίξεο, ελψ ε αμία ηνπ θαζηαλνχ ηε ζηηγκή ηεο απειεπζέξσζεο είλαη 2,5 ιίξεο (Robinson 2000). Πιεξψλνληαο ηα ρξήκαηα απηά, νη ζπκκεηέρνληεο ζην «put and take» απεκπνινχλ ηελ ηδηφηεηα ηνπ ρξήζηε θαη δηαρεηξηζηή ηεο θχζεο δηφηη κεηψλνληαη νη επελδχζεηο ζηα δηαρεηξηζηηθά κέηξα γηα ηνπο άγξηνπο πιεζπζκνχο (Buechner 1950, Robertson and Dowell 1990). Η δηαρείξηζε ησλ άγξησλ πιεζπζκψλ έγθεηηαη, θαηά έλα κεγάιν βαζκφ, ζηε βειηίσζε ηνπ ελδηαηηήκαηνο (ζπνξέο, θπηεχζεηο, πνηίζηξεο θιπ.) ε νπνία έρεη πνιιαπιά πεξηβαιινληηθά νθέιε θαη αλαδεηθλχεη ηνλ θπλεγφ ζε αξσγφ ηεο πξνζηαζίαο ηνπ θπζηθνχ πεξηβάιινληνο. Φαξαθηεξηζηηθφ είλαη πσο νη θπλεγνί ηνπ Οράην, νη νπνίνη ππνζηήξηδαλ φηη νη απειεπζεξψζεηο εθηξεθφκελσλ ζεξακάησλ απνηεινχλ ηε ιχζε γηα ηελ ηθαλνπνίεζε ησλ ζεξεπηηθψλ αλαγθψλ, δελ είραλ δηαβάζεη βηβιία ζρεηηθά κε ηελ άγξηα παλίδα, δελ ήηαλ κέιε πεξηβαιινληηθψλ νξγαλψζεσλ θαη επηζπκνχζαλ λα ζεξεχνπλ φζν ην δπλαηφλ πεξηζζφηεξα ζεξάκαηα αλά έμνδν (Peterle 1967). Η ρξνηά ησλ πιηθψλ επηδηψμεσλ πξνζδίδεηαη έληνλα απφ ην «put and take» κε απνηέιεζκα λα κελ πξνσζείηαη ε εζηθή κεηαμχ ηνπ αλζξψπνπ θαη ηεο θχζεο. Σε έλα ηππηθφ «put and take» ζηηο ηδησηηθέο θπλεγεηηθέο πεξηνρέο ηεο Βξεηαλίαο, ζπκκεηέρνπλ ηξεηο έσο δέθα πειάηεο νη νπνίνη θαξπψλνληαη ζπλνιηθά 150 έσο 350 εθηξεθφκελνπο θαζηαλνχο θαη ν θαζέλαο πιεξψλεη 370 1428 ιίξεο. Ο πειάηεο δειαδή, θαξπψλεηαη ζε κία κφλν εμφξκεζε ηνπιάρηζηνλ 15 κε 35 θαζηαλνχο πεξηκέλνληαο λα πεξάζνπλ απφ ην θαξηέξη ηνπ (Robinson 2000). Απηφ θπζηθά δελ πξφθεηηαη γηα αεηθνξηθή εθκεηάιιεπζε ζεξακάησλ, κάιινλ ζπκίδεη ηνλ πειάηε ηνπ ζνχπεξ κάξθεη ν νπνίνο παξαζπξφκελνο γεκίδεη ην θαξνηζάθη κε πξντφληα ηα νπνία δελ ρξεηάδεηαη. Ο Ιππνθξάηεο (460-377 π.φ.) έιεγε: «παλ ην πνιχ, ηε θχζε πνιέκηνλ». Σπκπεξαζκαηηθά, ην «put and take» κπνξεί λα ραξαθηεξηζηεί σο κηα κνξθή δηείζδπζεο ηνπ ππεξθαηαλαισηηζκνχ ζηε ζήξα. 5. Τν «put and take» ζηελ Ειιάδα H Γαζηθή Υπεξεζία θαη κεξηθνί αξζξνγξάθνη ηνπ θπλεγεηηθνχ ηχπνπ επεξεάζηεθαλ απφ ηελ επξεία εθαξκνγή ηεο ηερλεηήο εθηξνθήο θαη ηνπ «put and 4

take» ζην εμσηεξηθφ (βιέπε Μπαζνπξάθνο 1962, Ωξίσλ 1969, Σηακαηφπνπινο 1969, Μπαζνπξάθνο 1970). Σπλέπεηα απηνχ ήηαλ απφ ην 1956 λα ηδξπζνχλ θξαηηθά εθηξνθεία θαη λα αξρίζεη ε απειεπζέξσζε πεξδίθσλ ηζνχθαξ θαη πβξηδίσλ θαζηαλνχ. Η ηερλεηή εθηξνθή θαη απειεπζέξσζε απνηέιεζε έλα απφ ηα θχξηα θηινζεξακαηηθά έξγα καδί κε ηνλ έιεγρν ησλ πιεζπζκψλ ησλ αξπάγσλ θαη ηε ζεξνθχιαμε. Τν 1970 γηα παξάδεηγκα, ηα έμνδα ηνπ Υπ. Γεσξγίαο γηα ηε ζήξα ήηαλ 53.378.500 δξρ., ζπγθεθξηκέλα δαπαλήζεθαλ 14.155.000 δξρ. γηα ηε ζεξνθπιαθή, 18.486.000 δξρ. γηα ηε ζαλάησζε ησλ αξπάγσλ, 20.044.500 δξρ. γηα ηα εθηξνθεία ζεξακάησλ θαη 693.000 δξρ. γηα ινηπά έμνδα. Δληνχηνηο, ηα απνηειέζκαηα δελ ήηαλ ηα επηδησθφκελα. Ο Κνδχξεο (πξφεδξνο ηεο ηφηε Κπλεγεηηθήο Οκνζπνλδίαο Βφξεηαο Διιάδαο) αλαθέξεη ην 1971: «απφ φζα δηαβάδσ ιεηηνπξγνχλ ζήκεξνλ 12 ηερλεηά εθηξνθεία ηνπ θξάηνπο εηο ηελ ρψξαλ, ρσξίο θαλέλα, ηνπιάρηζηνλ κέρξη ζήκεξνλ, νπζηαζηηθφλ απνηέιεζκα.. Τα ηερλεηψο αλαπαξαγφκελα ζεξάκαηα, κφλνλ δηα θπλήγηα ηχπνπ Σπεηζνπνχιαο δχλαληαη λα ρξεζηκνπνηεζνχλ θαη νπρί δη ειεπζέξαλ νξζφδνμνλ ζήξαλ». Τν θπλήγη ηχπνπ Σπεηζνπνχιαο, ην νπνίν δελ είλαη νξζφδνμε ζήξα, πξφθεηηαη γηα ην «put and take». Σην ηδησηηθφ λεζί Σπεηζνπνχια εθαξκφζηεθε πηζαλφλ γηα πξψηε θνξά ζηελ Διιάδα ε πξαθηηθή ηνπ «put and take». Ο Κνδχξεο ζπλδέεη απφ ηφηε ην «put and take» κε ηελ ηερλεηή εθηξνθή. Αλαθέξεη δειαδή φηη ηα νξληζφκνξθα πνπ εθηξέθνληαη ηερλεηά (επσαζηηθέο κεραλέο θαη ζεξκνκεηέξεο) πξέπεη λα απειεπζεξψλνληαη κφλν γηα ηελ εθαξκνγή ηνπ «put and take» θαη φρη γηα ηελ αχμεζε ή εγθαηάζηαζε πιεζπζκψλ, θάηη πνπ ε επηζηήκε ην έρεη απνδείμεη ηηο ηειεπηαίεο δεθαεηίεο (π.ρ. Sexson and Norman 1972, Roseberry et al. 1987, Brittas et al. 1992, Slaugh et al. 1992). Οη ππνζηεξηθηέο ηεο ηερλεηήο εθηξνθήο θαη ηνπ «put and take» θαηάιαβαλ πσο κφλν ππφ ην θαζεζηψο ησλ Διεγρφκελσλ Κπλεγεηηθψλ Πεξηνρψλ (Δ.Κ.Π.) κπνξνχλ λα έρνπλ ηα επηζπκεηά απνηειέζκαηα (βιέπε Μπαζνπξάθνο 1962, Σηακαηφπνπινο 1969, Μπαζνπξάθνο 1970). Τελ 25 ε Απγνχζηνπ ηνπ 1973 έγηλαλ ηα εγθαίληα ηεο πξψηεο Δ.Κ.Π. ζηνλ Κφδηαθα ηνπ Ν. Τξηθάισλ. Απφ ηφηε ηδξχζεθαλ ελλέα αθφκα δεκφζηεο Δ.Κ.Π. θαη δχν ηδησηηθέο. Σηηο πεξηνρέο απηέο εθαξκφδεηαη ην «put and take», ην νπνίν ζπλδπάδεηαη κε ηελ θπλεγεηηθή κέζνδν ηεο αλαδήηεζεο θαη φρη ηεο παγάλαο. Απηφ έρεη σο επίπησζε λα εθδειψλεηαη έληνλα ε αθαηάιιειε ζπκπεξηθνξά ησλ εθηξεθφκελσλ πηελψλ. Ο Λάδαξεο (2003) γηα παξάδεηγκα, κεηά απφ επίζθεςε ζε Δ.Κ.Π ηεο Διιάδαο ην 2003, έγξαςε ραξαθηεξηζηηθά: «πήγακε ζηελ πεξηνρή φπνπ καο είραλ ππνδείμεη λα θπλεγήζνπκε, εθεί αληηθξίζακε θαζηαλνχο θαη πέξδηθεο ηφζν ήκεξνπο πνπ δελ πξνιαβαίλακε λα ηνπθεθίζνπκε γηαηί ηνπο έπηαλαλ ηα ζθπιηά καο». 6. Οη ηδηαίηεξεο επηπηώζεηο ηνπ «put and take» ζηελ Ειιάδα Τν αξραηνειιεληθφ πλεχκα ηίκεζε ηδηαίηεξα ηε ζήξα κε ηελ ηνπνζέηεζε ηνπ ηδεαιηζκνχ πάλσ απφ ηνλ πιηζκφ. Σχκθσλα κε ηνπο αξραίνπο Έιιελεο ηα θπλήγηα θαη ηα ζθπιηά είλαη δεκηνπξγήκαηα ησλ ζεψλ. Ο Ξελνθψληαο (430-354 π.φ.) ζην έξγν ηνπ «Κσνηγεηικός» αλαδεηθλχεη ηε ζήξα ζε άξηζην κέζν δηαπαηδαγψγεζεο ησλ λέσλ. Γελ είλαη ηπραίν ην γεγνλφο φηη κπζηθνί ήξσεο φπσο ν Οδπζζέαο, ν Θεζέαο θ.α. απέθηεζαλ κεγάιε ππεξνρή καζεηεχνληαο ζρεηηθά κε ηα θπλήγηα θαη ηελ ππφινηπε παηδεία θνληά ζηνλ Φείξσλα Κέληαπξν. Η ηδηαίηεξε αμία ηεο ζήξαο έγθεηηαη ζηε δπζθνιία θαη ζηελ επηθηλδπλφηεηά ηεο. Μέζσ ηεο ζήξαο εμεηάδνληαη θαη ραιπβδψλνληαη νη ςπρηθέο, πλεπκαηηθέο θαη ζσκαηηθέο ηθαλφηεηεο. Φαξαθηεξηζηηθή είλαη ε αλαθνξά ηνπ Αζήλαηνπ (2 νο -3 νο αηψλαο κ.φ.), ζχκθσλα κε ηνλ νπνίν νη 5

Μαθεδφλεο απέθιεηαλ απφ ηα θνηλά γεχκαηα εθείλνπο πνπ δελ είραλ ζεξεχζεη αξζεληθφ αγξηφρνηξν. Η ίδηα θηινζνθία γηα ηε ζήξα ζπλερίδεηαη θαη ηηο επφκελεο ρηιηεηίεο. Σηελ ππνδνπισκέλε Διιάδα ε ζήξα παξακέλεη αλαθαίξεην δηθαίσκα θαη αλαδεηθλχεηαη ζε ζχκβνιν ειεπζεξίαο. Καηά ηελ πεξίνδν ηεο ηνπξθνθξαηίαο, νη θιέθηεο θαη αξκαηνινί εμαζθνχλ ηε ζήξα φρη κφλν σο κέζν επηβίσζεο, αιιά θαη σο δνθηκαζία γηα ηελ αλάδεημε ησλ πξσηνπαιίθαξσλ (Κακπφιεο 1991). Η ελδειερή κειέηε ησλ θαηαβνιψλ ηεο ειιεληθήο ζήξαο δελ είλαη ηνπ παξφληνο. Απφ ηα αλσηέξσ φκσο ζθηαγξαθείηαη κηα ζπγθεθξηκέλε θηινζνθία ζχκθσλα κε ηελ νπνία ε ζήξα είλαη ζεκαληηθή γηα ηνπο Έιιελεο επεηδή απνηειεί κέζν δηαπαηδαγψγεζεο, δνθηκήο ηθαλνηήησλ θαη ζχκβνιν ειεπζεξίαο. Σηε ζχγρξνλε Διιάδα ζηνηρεία ηεο ειιεληθήο ζεξεπηηθήο θηινζνθίαο δηαηππψζεθαλ απφ ηνπο ζπλέδξνπο ηνπ 1 νπ Παλειιήληνπ Κπλεγεηηθνχ Σπλεδξίνπ ην 1932. Η θηινζνθία απηή θαίλεηαη λα επεξέαζε θαη ηε δηακφξθσζε ηνπ ζεξεπηηθνχ ζπζηήκαηνο πνπ ππάξρεη κέρξη θαη ζήκεξα ζηε ρψξα. Τν ζχζηεκα απηφ, είλαη ην πεξηζζφηεξν θηιειεχζεξν ζηελ Δπξψπε θαη ίζσο παγθνζκίσο θαη νλνκάδεηαη απφ πνιινχο ειεχζεξν παξαδνζηαθφ θπλήγη. Μεηνλέθηεκα ηνπ ζπζηήκαηνο είλαη ε πεξηνξηζκέλε εθαξκνγή κέηξσλ γηα ηε δηαηήξεζε θαη αχμεζε ησλ πιεζπζκψλ ησλ ζεξακάησλ. Αξθεηνί ππνζηεξίδνπλ φηη ε ππεξζήξεπζε θαη ε ιαζξνζήξα, ζε ζπλδπαζκφ κε ηελ θαηαζηξνθή ησλ ελδηαηηεκάησλ, νδήγεζαλ ζηε κείσζε ησλ ζεξακάησλ (π.ρ. Μπαζνπξάθνο 1962, Παπαγεσξγίνπ 1990). Σηελ αληηκεηψπηζε ηνπ πξνβιήκαηνο ζεσξήζεθε πσο ζα βνεζήζεη ην «put and take» ζηηο Δ.Κ.Π.. Κάηη ηέηνην φκσο δελ θαίλεηαη λα έγηλε κεηά απφ 30 έηε εθαξκνγήο. Αληίζεηα, κπνξεί λα ππνζηεξηρζεί φηη ην «put and take» επηδείλσζε ηελ θαηάζηαζε απνηειψληαο ηελ αηηία θαη ζε κεξηθέο πεξηπηψζεηο ηελ αθνξκή γηα ηελ εμάληιεζε κεγάινπ κέξνπο ησλ πξνζπαζεηψλ γηα ηε δηαηήξεζε ηεο ζήξαο θαη ησλ ζεξακάησλ. Φαξαθηεξηζηηθφ παξάδεηγκα απνηειεί ε πεξηνξηζκέλε ρξεκαηνδφηεζε θαη πξνψζεζε δξάζεσλ γηα ηε δηαηήξεζε θαη αχμεζε ησλ πιεζπζκψλ ηνπ θνιρηθνχ θαζηαλνχ (Phasianus colcicus colchicus), ελψ απφ ηελ άιιε δαπαλψληαη ζεκαληηθά πνζά γηα ηελ εθαξκνγή ηνπ «put and take» κε πβξίδηα θαζηαλνχ ζηηο Δ.Κ.Π.. Δπηπιένλ, νη Δ.Κ.Π. απνηεινχλ θξαηηθνδίαηηεο παζεηηθέο επηρεηξήζεηο (Παπαγεσξγίνπ 1996) κε απνηέιεζκα λα δεζκεχνπλ νηθνλνκηθνχο πφξνπο, θπλεγνηφπνπο θαη αλζξψπηλν δπλακηθφ, αιιά θαη θπξίσο λα «κνιχλνπλ» ηε θηινζνθία πνπ δηέπεη ηελ ειιεληθή ζήξα εδψ θαη ρηιηεηίεο. 7. Αληηκεηώπηζε ηνπ πξνβιήκαηνο Σε επίπεδο κσνηγού και διατειριζηή Ο Τδσλ Κέλεληπ ππνζηήξηδε πσο ε πξφνδνο ελφο έζλνπο δελ κπνξεί λα είλαη ηαρχηεξε απφ ηελ πξφνδφ ηνπ ζηελ εθπαίδεπζε. Η γλψζε, ζαλ αθεηεξία γηα ηελ αλάπηπμε ηεο πεξηβαιινληηθήο θαη θπλεγεηηθήο εζηθήο ζα νδεγήζεη αλακθίβνια ζηνλ πξνβιεκαηηζκφ ηνπ πνιίηε - θπλεγνχ θαη ηελ επαηζζεηνπνίεζε ηνπ γηα ηε δηαηήξεζε ηεο άγξηαο παλίδαο θαη ηεο ζήξαο. Σχκθσλα κε ηνλ Καξακέξε (1997) ε πεξηβαιινληηθή εζηθή πξέπεη λα δηέπεηαη απφ ηηο αξρέο ηνπ ζεβαζκνχ ζηε θχζε, ηνπ νξζνινγηζκνχ θαη ηεο νιηγάξθεηαο. Σηα πιαίζηα ηεο θπλεγεηηθήο εθπαίδεπζεο ν Έιιελαο θπλεγφο πξέπεη λα κάζεη λα «γεχεηαη» ηα νθέιε ηεο ειιεληθήο ζήξαο. Πξέπεη λα ελλνήζεη φηη ε ζήξεπζε ελφο άγξηνπ θνιρηθνχ θαζηαλνχ έρεη πεξηζζφηεξα νθέιε απφ ηε ζαλάησζε 15 εθηξεθφκελσλ πβξηδίσλ θαζηαλνχ ζηηο Δ.Κ.Π.. 6

Οη αξκφδηνη θνξείο είλαη αλάγθε λα πξνσζήζνπλ πξνγξάκκαηα εθπαίδεπζεο θαη ελεκέξσζεο. Η πεξηβαιινληηθή εθπαίδεπζε καζεηψλ ειηθίαο 10-12 εηψλ θξίλεηαη ηδηαίηεξα ζεκαληηθή δηφηη ζηελ ειηθία απηή ηα παηδηά δηακνξθψλνπλ άπνςε γηα ηε ζήξα θαη αλαπηχζζεηαη ην ελδηαθέξνλ ηνπο γηα ηελ άγξηα παλίδα (DiCamillo and Schaefer 2000). Τν επφκελν ζηάδην βξίζθεηαη ζηελ εθπαίδεπζε ησλ λέσλ θπλεγψλ. Σχκθσλα κε ηνλ Holsman (2000) ε πεξίνδνο ζηελ νπνία ν θπλεγφο βγάδεη γηα πξψηε θνξά άδεηα θπλεγίνπ είλαη ε θαηαιιειφηεξε γηα λα αλαπηπρζεί ε θπλεγεηηθή εζηθή. Απαξαίηεηε επίζεο είλαη ε εηδηθή εθπαίδεπζε ησλ επηζηεκφλσλ πνπ αζρνινχληαη κε ηε δηαρείξηζε ηεο ζήξαο. Σε θεζμικό επίπεδο Η θαηάξηηζε κηαο νινθιεξσκέλεο εζληθήο ζηξαηεγηθήο είλαη αλαγθαία πξνυπφζεζε γηα ηε δηαηήξεζε ηεο ειιεληθήο ζήξαο θαη ησλ ζεξακάησλ. Σχκθσλα κε ηε ζηξαηεγηθή απηή ην «put and take» θαη ε ηερλεηή εθηξνθή (ε νπνία κφλν γηα ηελ ηξνθνδφηεζε ηνπ «put and take» δηθαηνινγείηαη) δελ ελδείθλπηαη λα απνηειέζνπλ αληηθείκελν δεκνζίσλ δαπαλψλ. Alienation of hunting: the case of put and take in shooting preserves C. Κ. Sokos and P. Κ. Birtsas Hunting Federation of Macedonia & Thrace, Ethnikis Antistasis 173, 551 34 Thessaloniki e-mail: sokos@hunters.gr Summary In Hellas there are shooting preserves where are released reared gamebirds and then are pursued by visitor hunters. This practice is named in english language "put and take" and is applied in Hellas the last 30 years. In this article it is examined the effects of "put and take" in the human and the natural environment. It was found that "put and take" is a form of over-consumerism in the hunting. "Put and take" causes sequences, from which the most important is the abandonment of hellenic hunting philosophy. "Put and take" does not constitute practice for the keeping but for the alienation of hunting. Key-words: environmental and hunting ethics, hunting culture values, rearing and releasing of gamebirds Βηβιηνγξαθία Arroyo, B. and P. Beja. 2002. Reconciling gamebird hunting and biodiversity. Impact of hunting management practices on biodiversity. www.uclm.es/irec/reghab/inicio.html Baumgartner, F. M. 1944. Dispersal and survival of game farm bobwhite quail in Northcentral Oklahoma. J. Wildl. Manage. 8(2): 112-118. Brittas, R., V. Marcstrom, R. E. Kenward and M. Karlbom. 1992. Survival and breeding success of reared and wild ring-necked pheasants. J. Wildl. Manage. 56(2): 368-376. Buechner, H. K. 1950. An evaluation of restocking with pen-reared bobwhite. J. Wildl. Manage. 14 (4): 363-377. Burger, G. V. 1964. Survival of ring-necked pheasants released on a Wisconsin shooting preserve. J. Wildl. Manage. 28: 711-721. Byers, S. M. and G. V. Burger. 1979. Evaluation of three partridge species for put and take hunting. Wildl. Soc. Bull. 7(1): 17-20. 7

Csermely, D., D. Mainardi and S. Spano. 1983. Escape-reaction of captive young red-legged partridges (Alectoris rufa) reared with or without visual contact with man. Appl. Anim. Ethol. 11: 177-182. Dahles, H. 1993. Game killing and killing games: an anthropologist looking at hunting in a modern society. Society & Animals: http://www.psyeta.org/sa/sa1.2/dahles.html Davis. C. and M. Swan. 2003. Modern game rearing. http://www.gct.org.uk/research/gamebirdwelfare/emtrylguide.pdf DiCamillo, J. A. and J. M. Schaefer. 2000. Internet program impacts youth interest in hunting. Wildl. Soc. Bull. 28(4):1077-1085. Diefenbach, D. R., C. F. Rienger and T. S. Hardisky. 2000. Harvest and reporting rates of game-farm ring-necked pheasants. Wildl. Soc. Bull. 28(4): 1050-1059. Game Conservancy 1994. Gamebird Rearing. Game Conservancy Limited. UK 127 pp. Greene, J. C. 1970. Characteristics of some Michigan shooting preserve users. J. Wildl. Manage. 34(4): 813-817. Hill, D. and P. Robertson 1988. The pheasant: ecology, management and conservation. London Blackwell Scientific Publications Professional Books. Holsman, R. H. 2000. Goodwill hunting? Exploring the role of hunters as ecosystem stewards. Wildl. Soc. Bull. 28(4):808-816. Krauss, G. D., H. B. Graves and S. M. Zervanos. 1987. Survival of wild and game-farm cock pheasants released in Pennsylvania. J. Wildl. Manage. 51 (3): 555-559. Leopold, A. 1943. Wildlife in American Culture. J. Wildl. Manage. 7(1):1-6. Peterle, T. J. 1967. Characteristics of some Ohio hunters. J. Wildl. Manage. 31(2): 375-389. Ratti, J. T. and G. W. Workman. 1976. Hunter characteristics and attitudes relating to Utah shooting preserves. Wildl. Soc. Bull. 4(1): 21-25. Robinson, P. 2000. Pheasant shooting in Britain: the sport and the industry in the 21 st century. http://www.animalaid.org.uk/images/pdf/kfps.pdf Robertson, P. A and S. D. Dowell. 1990. The effects of hand-rearing on wild gamebird population. In: The future of wild Galliforms in the Netherlands, J.T. Lumeij and Y.R. Hoogeveen, eds. The Hague: 158-171. Roseberry, J. L., D. L. Ellsworth and W. D. Klimstra. 1987. Comparative post-release behaviour and survival of wild, semi-wild, and game farm bobwhites. Wildl. Soc. Bull. 15: 449-455. Sexson, K. J. and J. A. Norman. 1972. Impact on base population density and hunter performance of stocking with pen-raised bobwhite. Proceedings of National Bobwhite Quail Symposium 1:32-40. Slaugh, B. T., J. T. Flinders, J. A. Roberson and N. P. Johnston. 1992. Effect on rearing method on chukar survival. Great Basin Naturalist 52(1): 25-28. Starling, A. E. 1991. Captive breeding and release. Ornis Scandinavica 22(3): 255-257. Thompson, J. D., G. V. Burger, B. Semel and C. Ganshirt. 1992. Evaluation of the productivity of two strains of gray partridge. Poultry Sci. 71:1400-1402. Tompkins, D. M., R. A. H. Draycott and P. J. Hudson. 2000. Field evidence for apparent competition mediated via the shared parasites of two gamebird species. Ecology Letters 3: 10-14. Γηνπιηζή, Β. 1997. Κνηλσληθέο ζπλέπεηεο ηεο θνηλσληθήο αλαζηξνθήο. Σει. 49-63 ζηα Πξαθηηθά Γηαηκεκαηηθνχ Σπκπνζίνπ ηνπ Α.Π.Θ.: Οξζνδνμία θαη Φπζηθφ Πεξηβάιινλ. 3-4/4/1997. Κακπφιεο, Β. 1991. Κπλεγεηηθφο εμάληαο. Αζήλα. 126 ζει.. Καξακέξε, Α. Κ. 1997. Πεξηβαιινληηθή εζηθή: Η αξκνλία ζηε ζρέζε άλζξσπνο-πεξηβάιινλ. Σει. 189-201 ζηα Πξαθηηθά Γηαηκεκαηηθνχ Σπκπνζίνπ ηνπ Α.Π.Θ.: Οξζνδνμία θαη Φπζηθφ Πεξηβάιινλ. 3-4/4/1997. Κνδχξεο, Μ. 1971. Γηα ηελ πξνζηαζία θαη αλάπηπμη ηνπ ελδεκηθνχ ζεξάκαηνο. Κπλεγεζία θαη Κπλνθηιία 125: 248-249. 8

Λάδαξεο, I. 2003. Σρεηηθά κε ην θπλήγη ζηελ Δ.Κ.Π. Παξλαζζίδαο. Κπλεγεζία θαη Κπλνθηιία 500: 199. Μαληδαξίδεο, Γ. Ι. 1995. Φξηζηηαληθή εζηθή. Δθδ. Πνπξλαξά, Θεζ/λίθε. Μπαζνπξάθνο, Σ. 1962. Αλάγθε δεκηνπξγίαο Κπλεγεηηθψλ Γξπκψλ. Κπλεγεζία θαη Κπλνθηιία (επαλαδεκνζίεπζε 1973, ηεχρ. 151:494-496). Μπαζνπξάθνο, Σ. 1970. Κπλεγεηηθνί Γξπκνί: ζθνπφο θαη νθέιε. Κπλεγεζία θαη Κπλνθηιία 119:613-621. Παπαγεσξγίνπ, Ν. Κ. 1990. Βηνινγία άγξηαο παλίδαο. University Studio Press, Θεζζαινλίθε. 360 ζει.. Παπαγεσξγίνπ, Ν. Κ. 1996. Δθηξνθή Θεξακάησλ. University Studio Press, Θεζζαινλίθε. 242 ζει.. Σηακαηφπνπινο, Μ. 1969. Πσο ζα απμήζσκελ ην ζήξακα εηο ηελ ρψξα καο. Κπλεγεζία θαη Κπλνθηιία 108: 631-635. Ωξίσλ 1969. Ο ακεξηθαληθφο θαζηαλφο. Κπλεγεζία θαη Κπλνθηιία 100:171-174. 9