ΠΟΙΜΑΝΤΙΚΗ ΘΕΟΛΟΓΙΑ Ενότητα 13: ΤΟ ΜΥΣΤΗΡΙΟ ΤΟΥ ΘΑΝΑΤΟΥ ΜΑΡΙΑ Κ. ΚΑΡΑΜΠΕΛΙΑ Πρόγραμμα Ιερατικών Σπουδών
Άδειες Χρήσης Το παρόν εκπαιδευτικό υλικό υπόκειται σε άδειες χρήσης Creative Commons. Για εκπαιδευτικό υλικό, όπως εικόνες, που υπόκειται σε άλλου τύπου άδειας χρήσης, η άδεια χρήσης αναφέρεται ρητώς. 2
Χρηματοδότηση Το παρόν εκπαιδευτικό υλικό έχει αναπτυχθεί στα πλαίσια του εκπαιδευτικού έργου του διδάσκοντα. Το έργο «Ανοικτά Ακαδημαϊκά Μαθήματα στο TEI Δυτικής Μακεδονίας και στην Ανώτατη Εκκλησιαστική Ακαδημία Θεσσαλονίκης» έχει χρηματοδοτήσει μόνο τη αναδιαμόρφωση του εκπαιδευτικού υλικού. Το έργο υλοποιείται στο πλαίσιο του Επιχειρησιακού Προγράμματος «Εκπαίδευση και Δια Βίου Μάθηση» και συγχρηματοδοτείται από την Ευρωπαϊκή Ένωση (Ευρωπαϊκό Κοινωνικό Ταμείο) και από εθνικούς πόρους. 3
Σκοποί ενότητας Περιγράφεται η στάση του ανθρώπου μπροστά στο μυστήριο του θανάτου και ερμηνεύεται ο λόγος της παρουσίας του στη ζωή του. Παρουσιάζονται οι διαφορετικές αλλά και συμπληρωματικές θεωρήσεις του θανάτου που διατυπώνονται από τους Πατέρες της Εκκλησίας, η διδασκαλία των τελωνίων, η χαρισματική κατάσταση της μνήμης του θανάτου, η σύνδεση μεταξύ θανάτου και πτώσης- αμαρτίας, ο τρόπος υπέρβασης του φόβου του θανάτου και ο ρόλος της νεκρώσιμης ακολουθίας στη ζωή της Εκκλησίας. 4
Περιεχόμενα ενότητας ΤΟ ΜΥΣΤΗΡΙΟ ΤΟΥ ΘΑΝΑΤΟΥ. 5
(1 από 29) Ο άνθρωπος μπροστά στον θάνατο στέκεται εκστατικός, απορεί και μένει σιωπηλός (αββάς Σισώης- φίλοι Ιώβ). Ο Θεός έπλασε τον Αδάμ «χοῦν ἀπὸ γῆς καὶ ἐνεφύσησεν εἰς τὸ πρόσωπον αὐτοῦ πνοὴ ζωῆς, καὶ ἐγένετο ὁ ἄνθρωπος εἰς ψυχὴν ζῶσαν» (Γεν. 2,7). 6
(2 από 29) Αυτό σημαίνει ότι ο Αδάμ δημιουργήθηκε: 1. αυτεξούσιος και ελεύθερος, 2. δίκαιος και πνευματοφόρος, 3. πρόσωπο μοναδικό και ανεπανάληπτο, 4. Δεν έχει απλώς ψυχή αλλά ψυχή ζώσα. Το ότι ο άνθρωπος είναι ψυχή ζώσα φανερώνει ότι έχει τη δυνατότητα να μετέχει στην αφθαρσία και την αιωνιότητα. Ο κτιστός άνθρωπος δέχεται την αθανασία ως χάρισμα και δωρεά. 7
(3 από 29) Με την πτώση εισέρχεται στον κόσμο η φθορά και ο θάνατος. Στην αρχέγονη κατάσταση δε συνέβαινε το ίδιο πράγμα. Αρχικά υπήρχε η φυσική επιθυμία του νου να απολαύσει τη χάρη του Θεού. Η στροφή του όμως προς τα αισθητά του στέρησαν τη μετοχή στα νοητά. Με την πτώση παραθεωρείται η ενέργεια του νου και δίνεται προτεραιότητα στις αισθήσεις. Η ψυχή αποχωρίζεται από τη ζωοποιό ενέργεια του Αγίου Πνεύματος και νεκρώνεται. Η παράβαση του Αδάμ προξένησε τον θάνατο της ψυχής, ο οποίος είχε επιπτώσεις και στο σώμα, που έγινε φθαρτό και θνητό. Αιτία του θανάτου δεν είναι ο Θεός, αλλά ο αυτεξούσιος άνθρωπος. 8
(4 από 29) Η αποτυχία του ανθρώπου να αξιοποιήσει τα δώρα του Θεού, τον οδήγησε στα χέρια του διαβόλου. Ο διάβολος απάτησε τον Αδάμ, κυριάρχησε πάνω του και ονομάστηκε «ἄρχοντας τοῦ κόσμου τούτου». Πριν την παρακοή άρχοντας του κόσμου ήταν ο άνθρωπος. Η εκτροπή έφερε την αμαρτία και η αμαρτία τον θάνατο. Ο θάνατος γίνεται φοβερός εξουσιαστής του κόσμου. Με τον θάνατο της ψυχής τα πνευματικά αισθητήρια παρέλυσαν. Την πνευματική νέκρωση ακολούθησε και η νέκρωση του σώματος. Οι άνθρωποι γίνονται συμμέτοχοι της ανταρσίας του διαβόλου και βυθίζονται στο σκοτάδι και τον θάνατο. 9
(5 από 29) Αν και η λογική ψυχή έχει ως γνώρισμά της τη ζωή, η παράδοσή της στα πάθη και τις ηδονές την νεκρώνει. Η λογική είναι «δεκτικὴ θανάτου τοῦ χείρονος, ὥσπερ καὶ ζωῆς τῆς ἀμείνονος». (Θαλασσίου, Περὶ ἀγάπης καὶ ἐκρατείας 4,47, PG 91, 1464A) Συνεπώς, οι επιπτώσεις της προγονικής απόφασης ήταν καταλυτικές για όλη την ανθρωπότητα. Ψυχικός θάνατος, νέκρωση των πνευματικών αισθήσεων και σωματικός θάνατος. 10
(6 από 29) Ο σωματικός θάνατος αποκαλύπτεται ως μύριοι διαδοχικοί θάνατοι μέχρι να επέλθει ο σωματικός θάνατος. Ωστόσο, ο θάνατος του σώματος δεν επήλθε ταυτόχρονα με την παρακοή. Το βάθος της θείας φιλανθρωπίας τον ανέβαλε για το μέλλον. Ο Θεός δεν οδήγησε το πλάσμα του στην απόγνωση. 11
(7 από 29) Οι σωματικοί πόνοι, οι θλίψεις και ο θάνατος είναι το τίμημα της αμαρτίας και το φυσικό χρέος όσων μετέχουν στην ανθρώπινη φύση. Όλα έχουν παιδαγωγικό χαρακτήρα. Κρύβουν την πρόνοια του Θεού Οι Πατέρες διατυπώνουν ποικιλία απόψεων για την είσοδο του θανάτου στην ανθρώπινη φύση. 12
(8 από 29) Έτσι ο θάνατος θεωρείται ως: 1. Αυτοτιμωρία του αμαρτωλού. 2. Πληρωμή του χρέους και τίμημα της αμαρτίας. 3. Ένδειξη της θείας φιλανθρωπίας. 4. Αποκατάσταση της θείας δικαιοσύνης. 13
(9 από 29) Ακόμη όμως και στις περιπτώσεις που γίνεται λόγος για τιμωρία, η τιμωρία αυτή προσλαμβάνει φιλάνθρωπο χαρακτήρα, καθώς τονίζεται ότι ο Θεός ανέχθηκε τον θάνατο «ἵνα μὴ ἀθάνατον ᾖ τὸ κακόν. Καὶ γίνεται φιλανθρωπία ἡ τιμωρία. Οὕτω γὰρ πείθομαι κολάζειν Θεόν». (Γρηγορίου Θεολόγου, Λόγος 45, εἰς τὸ Ἅγιον Πάσχα, 8, PG 36, 633A) 14
(10 από 29) Ο φόβος και η αγωνία μπροστά στον θάνατο σχετίζονται με την αμαρτωλή κατάσταση του ανθρώπου. Ο φόβος του θανάτου πηγάζει από την πνευματική του αμέλεια. Διακατέχει εκείνον που κατακρίνεται από τη συνείδηση γιατί η ζωή του είναι μολυσμένη από τα πάθη. Η μετοχή του ανθρώπου στη ζωή του Αγίου Πνεύματος αποκαθιστά την επικοινωνία με τον Θεό και απομακρύνει τον φόβο του θανάτου. 15
(11 από 29) Ο αμαρτωλός φοβάται τον θάνατο γιατί φοβάται τη δικαιοσύνη του Θεού. Η μετάνοια λυτρώνει τον χριστιανό και τον απαλλάσσει από κάθε δειλία και φόβο. Η αμετανοησία επιτείνει την αγωνία και την οδύνη. Η πρόγευση του θανάτου και η συνειδητοποίηση της θνητότητας όταν αξιοποιηθούν δημιουργικά οδηγούν στη μετάνοια, η οποία αποτελεί και το κλειδί για τη λύτρωση από τον φόβο του θανάτου. 16
(12 από 29) Στους αλεξανδρινούς συγγραφείς αναπτύχθηκε και η διδασκαλία περί των τελωνίων. Είναι μια διδασκαλία που δεν προσέλαβε δογματικό χαρακτήρα. Συνδέεται με την ασκητική παράδοση, η οποία μας παρουσιάζει το συνεχή αγώνα των πιστών εναντίον των πονηρών δυνάμεων. Τι μας λέει λοιπόν αυτή η διδασκαλία; Η ψυχή με τον χωρισμό της από το σώμα βρίσκεται ανάμεσα στις αγγελικές δυνάμεις από το ένα μέρος και στους τελωνάρχες του αέρα από το άλλο. 17
(13 από 29) Οι άγγελοι προσάγουν τις αρετές και οι δαίμονες τα πάθη και τις κακίες. Στους εκκλησιαστικούς συγγραφείς ο αριθμός των τελωνίων ποικίλει. Ο άγιος Κύριλλος Αλεξανδρείας περιγράφει τα τελώνια των πέντε αισθήσεων, και αναφέρει ότι κάθε πάθος έχει και το δικό του τελώνιο. Η συμβολική αυτή γλώσσα φανερώνει ότι οι νεκροί έχουν πλήρη συνείδηση και με τον τρόπο αυτό εξαγνίζονται και καθαίρονται. Πρόκειται για σταδιακή ωρίμανση που απαλλάσσει το πνεύμα από κάθε ρύπο. 18
(14 από 29) Ο θάνατος είναι καθολικό φαινόμενο και φανερώνει την ισότητα των ανθρώπων. Διαφορά υπάρχει ανάμεσα στο θάνατο των αμαρτωλών και των δικαίων. Οι αμαρτωλοί πεθαίνουν χωρίς ελπίδα. Οι δίκαιοι γεύονται τη σωστική χάρη του Θεού και στην παρούσα και στη μέλλουσα ζωή. Αυτό δε σημαίνει ότι οι δίκαιοι μένουν άφοβοι μπροστά στο μυστήριο του θανάτου. 19
(16 από 29) Η μνήμη του θανάτου βιώνεται ως μια χαρισματική κατάσταση. Παιδαγωγεί τον άνθρωπο ως ψυχοσωματική οντότητα. Η αδιάλειπτη μνήμη του θανάτου συνδέεται άμεσα με την προκοπή στην εν Χριστώ ζωή, την αναίρεση των παθών και της αμαρτίας, την καλλιέργεια των αρετών, τον πόνο και την συντριβή της ψυχής για την κυριαρχία της αμαρτίας, το μακάριο πένθος και τη στροφή προς τα επουράνια αγαθά. Όλα αυτά τελικά οδηγούν την ψυχή στην μετάνοια. 20
(17 από 29) Μετά την πτώση ο θάνατος κυριάρχησε στο γένος των ανθρώπων. Με την ενανθρώπηση του Χριστού, τον σταυρό, την κάθοδο στον άδη και την ανάστασή Του, νικήθηκε ο θάνατος. Ο άγιος Μάξιμος γράφει ότι μόνο ένας θάνατος αναίτιος και άδικος, θα μπορούσε να απαλλάξει τον άνθρωπο από τη φυσική νομοτέλεια της φθοράς. Η άσπορος και άσπιλος σάρκωση του Θεού Λόγου καθιστά άδικο τον θάνατό Του και γίνεται όπλο εναντίον του. 21
(18 από 29) Για τους ανθρώπους θάνατος και αμαρτία παρουσιάζονται στενά συνδεδεμένα. Η αμαρτία τρέφει και συντηρεί τον θάνατο. Η αμαρτία απομακρύνει τον άνθρωπο από τον Θεό, την πηγή της ζωής. Η εγκατάλειψη της ζωής οδηγεί στη νέκρωση. Συνεπώς, ο αποχωρισμός από τον Θεό είναι θάνατος. 22
(19 από 29) Οι Πατέρες της Εκκλησίας ασχολήθηκαν με το θέμα εάν και κατά πόσο ο Χριστός πριν τη σταύρωση δοκίμασε τον φόβο του θανάτου, όπως τον βιώνουν οι άνθρωποι. Ο άγιος Ιωάννης ο Δαμασκηνός συγκαταλέγει το φόβο, τη δειλία και την αγωνία στα φυσικά και αδιάβλητα πάθη του Χριστού, που δεν υπόκεινται στην αμαρτία. (Ἔκδοσις ἀκριβὴς τῆς ὀρθοδόξου πίστεως, 3,23, PG 94, 1089A) 23
(20 από 29) Ο Χριστός ανοίγει την οδό της νίκης κατά του θανάτου. Την πορεία του Χριστού οφείλει να ακολουθήσει και ο κάθε χριστιανός. Να σταυρώσει τα πάθη του για να αναστηθεί με τον Χριστό. Η αγιοπνευματική ζωή ελευθερώνει τον άνθρωπο από τη φθορά και τον θάνατο. Η εν Αγίω Πνεύματι ζωή δωρίζεται στον χριστιανό με: 1. Τη μετοχή στην αγιαστική χάρη των μυστηρίων. 2. Την άσκηση. 3. Την τήρηση των εντολών. 4. Την καλλιέργεια των αρετών. 24
(21 από 29) Ο βαπτιζόμενος χρίεται με λάδι. Για ποιο λόγο; 1. Προετοιμάζεται για τους ιερούς αγώνες. 2. Ακολουθεί τον Χριστό στο μαρτύριο. 3. Πεθαίνει μυστικά για τη ζωή της αμαρτίας. 4. Καλείται να ζήσει τη ζωή της αρετής. 25
(22 από 29) Ο ιερός Χρυσόστομος γράφει ότι ο Θεός με την άπειρη αγαθότητα και άρρητη φιλανθρωπία του και μετά την πτώση παρέχει στον άνθρωπο «περιουσία δικαιωμάτων». Με ποιο τρόπο; «Ἀπώλεσας μὲν γὰρ παράδεισον, ἔδωκέ δὲ σοι τὸν οὐρανόν». (Εἰς τὴν Γένεσιν, 2,4, PG 56, 180) Ο χριστιανός που βαπτίζεται στο όνομα του Τριαδικού Θεού, ενδύεται τον Χριστό. Ο διάβολος δεν έχει εξουσία πάνω του. Αλλά και ο Θεός δεν αναιρεί με το βάπτισμα την ανθρώπινη ελευθερία. (αυτεξούσιο) 26
(23 από 29) Εκείνος που δεν φοβάται τον θάνατο βρίσκεται έξω από την τυραννίδα του διαβόλου. Υπερβαίνει κάθε φυσική ή άλλη αναγκαιότητα. Πεθαίνει χριστιανικά. Μέτρο και κριτήριο κατά πόσο ζει χριστιανικά ο άνθρωπος, είναι η αντιμετώπιση του φόβου του θανάτου. Η χρίση του χριστιανού με λάδι γίνεται και κατά την ταφή του νεκρού. 27
(24 από 29) Η πρώτη χρίση, κατά την ακολουθία του βαπτίσματος, καλούσε τον νεοφώτιστο στην πορεία των αγώνων της τελείωσης. Η τελευταία χρήση επισφραγίζει το τέρμα των αγώνων αυτών. Στους αγώνες της αρετής έχουν αναδειχθεί νικητές οι άγιοι. Οι άγιοι με την εκούσια άσκηση και τη μεταστοιχείωση των παθών, υπερβαίνουν τον φόβο του θανάτου. 28
(25 από 29) Για του αγίους ο θάνατος είναι: 1. Απαλλαγή και αποχωρισμός από τον πόνο και την οδύνη. 2. Ελευθερία από τη δουλεία. 3. Λύτρωση από τους πόνους και τα δεινά της παρούσας ζωής. 4. Γι αυτό και πολλά σώματα αγίων χαριτώνονται και μένουν άφθαρτα. Δηλαδή υπερβαίνουν τους φυσικούς νόμους και γίνονται πηγή ιαμάτων και ευωδίας. 29
(26 από 29) Συνεπώς, για τους Πατέρες της Εκκλησίας ο θάνατος είναι συνέπεια της πτώσης και της αποστασίας του ανθρώπου έναντι του Θεού. Ο σωματικός θάνατος θεωρείται: 1. Άλλοτε ως τιμωρία για την πρώτη αποστασία του Αδάμ, τις συνέπειες της οποίας κληρονομεί ολόκληρο το ανθρώπινο γένος. 2. Άλλοτε ως πληρωμή χρέους και ως τίμημα της αμαρτίας. 3. Σε κάθε περίπτωση όμως είναι ένδειξη της θείας φιλανθρωπίας και αναιρετικό μέσο του κακού και της αμαρτίας. 30
(27 από 29) 4. Για τους αγίους είναι ανάπαυση των ιερών αγώνων για την κατά Χριστόν τελείωση. Είναι αιώνιος σαββατισμός. Φύσει αθάνατος είναι μόνο ο Τριαδικός Θεός. Ο Θεός δημιουργεί, συνέχει, συντηρεί, αγιάζει, αφθαρτίζει και ζωοποιεί τα όντα. Αίτιος του θανάτου δεν είναι ο Θεός της αγάπης αλλά ο άνθρωπος της αποστασίας. 31
(28 από 29) Σήμερα είναι ιδιαίτερα σημαντική η εξοικείωση με τον θάνατο και η σωστή διαπαιδαγώγηση για την αντιμετώπισή του. Στην ορθόδοξη παράδοση ο άνθρωπος που αντιμετωπίζει τον θάνατο δεν εγκαταλείπεται μόνος του. Η Εκκλησία έχει προβλέψει ειδικές ακολουθίες κατά την ώρα του θανάτου. 32
(29 από 29) Ιδιαίτερα η νεκρώσιμη ακολουθία συνοψίζει τη διδασκαλία της Εκκλησίας, όχι μόνο για τον θάνατο αλλά και για τη ζωή. Είναι: 1. Προσευχή των μελών του εκκλησιαστικού σώματος για τους κεκοιμημένους και 2. Άριστη διδασκαλία για τους ζωντανούς. Με τα ποιητικά κείμενα, τα βιβλικά αναγνώσματα και τις ευχές καλλιεργείται η προσδοκία της ανάστασης και φωτίζεται η τραγικότητα που δημιουργεί με την έλευσή του ο θάνατος. 33
Βιβλιογραφία μαθήματος Καλλιακμάνης, Β. (2005). Ο εκκλησιολογικός χαρακτήρας της Ποιμαντικής. Λεντίῳ ζωννύμενοι II (6 η Έκδοση). Θεσσαλονίκη: Μυγδονία. Καλλιακμάνης, Β. (2009). Θεολογικά ρεύματα στην τουρκοκρατία (1 η Έκδοση). Θεσσαλονίκη: Πουρναράς Π.Σ. Καλλιακμάνης, Β. (2013). Ποιμαντική και Εκκλησιολογία (1 η Έκδοση). Θεσσαλονίκη: Μυγδονία. Σταυρόπουλος, Α. (1997). Επιστήμη και τέχνη της Ποιμαντικής (1 η Έκδοση). Αθήνα: Αρμός. 34
Σημείωμα Αναφοράς Copyright Ανώτατη Εκκλησιαστική Ακαδημία Θεσσαλονίκης, ΜΑΡΙΑ Κ. ΚΑΡΑΜΠΕΛΙΑ. «ΠΟΙΜΑΝΤΙΚΗ ΘΕΟΛΟΓΙΑ». Έκδοση: 1.0. θεσσαλονίκη 2015. Διαθέσιμο από τη δικτυακή διεύθυνση: URL. 35
Σημείωμα Αδειοδότησης Το παρόν υλικό διατίθεται με τους όρους της άδειας χρήσης Creative Commons Αναφορά, Μη Εμπορική Χρήση Παρόμοια Διανομή 4.0 [1] ή μεταγενέστερη, Διεθνής Έκδοση. Εξαιρούνται τα αυτοτελή έργα τρίτων π.χ. φωτογραφίες, διαγράμματα κ.λ.π., τα οποία εμπεριέχονται σε αυτό και τα οποία αναφέρονται μαζί με τους όρους χρήσης τους στο «Σημείωμα Χρήσης Έργων Τρίτων». [1] http://creativecommons.org/licenses/by-nc-sa/4.0/ Ως Μη Εμπορική ορίζεται η χρήση: που δεν περιλαμβάνει άμεσο ή έμμεσο οικονομικό όφελος από την χρήση του έργου, για το διανομέα του έργου και αδειοδόχο. που δεν περιλαμβάνει οικονομική συναλλαγή ως προϋπόθεση για τη χρήση ή πρόσβαση στο έργο. που δεν προσπορίζει στο διανομέα του έργου και αδειοδόχο έμμεσο οικονομικό όφελος (π.χ. διαφημίσεις) από την προβολή του έργου σε διαδικτυακό τόπο. Ο δικαιούχος μπορεί να παρέχει στον αδειοδόχο ξεχωριστή άδεια να χρησιμοποιεί το έργο για εμπορική χρήση, εφόσον αυτό του ζητηθεί. 36
Διατήρηση Σημειωμάτων Οποιαδήποτε αναπαραγωγή ή διασκευή του υλικού θα πρέπει να συμπεριλαμβάνει: το Σημείωμα Αναφοράς. το Σημείωμα Αδειοδότησης. τη δήλωση Διατήρησης Σημειωμάτων. το Σημείωμα Χρήσης Έργων Τρίτων (εφόσον υπάρχει). μαζί με τους συνοδευόμενους υπερσυνδέσμους. 37