Φλώρινα, Ιούνιος 2012 ΕΠΙΧΕΙΡΗΜΑΤΙΚΕΣ ΔΙΕΞΟΔΟΙ ΤΩΝ ΑΠΟΦΟΙΤΩΝ ΤΟΥ ΤΜΗΜΑΤΟΣ ΒΑΛΚΑΝΙΚΩΝ ΣΠΟΥΔΩΝ ΠΑΝΕΠΙΣΤΗΜΙΟΥ ΔΥΤΙΚΗΣ ΜΑΚΕΔΟΝΙΑΣ ΚΑΤΕΡΙΝΑ Κ. ΣΑΡΡΗ ΑΝ. ΚΑΘΗΓΗΤΡΙΑ ΤΒΣ ΥΠΕΥΘΥΝΗ ΔΡΑΣΕΩΝ ΚΑΘΟΔΗΓΗΣΗΣ ΓΔ
Στο πλαίσιο των ενεργειών του Γραφείου Διασύνδεσης του Πανεπιστημίου Δυτικής Μακεδονίας και ειδικότερα των δράσεων του τμήματος Βαλκανικών Σπουδών εντάσσονται: έρευνα που έγινε στους φοιτητές του τμήματος μας και που αφορά τις στάσεις των φοιτητών του τμήματος μας ως προς την επιχειρηματικότητα επίσκεψη καταξιωμένης Γυναίκας Επιχειρηματία και ομιλία-εργαστήριο στους φοιτητές Οι ενέργειες αυτές σχεδιάστηκαν και υλοποιήθηκαν λαμβάνοντας υπόψη την έννοια της διαφορετικότητας του φύλου σε σχέση με την επιχειρηματικότητα σε μια προσπάθεια να αναδειχθεί η επιχειρηματικότητα ως επαγγελματική διέξοδος και για τα δύο φύλα. ΔΙΕΝΕΡΓΕΙΑ ΕΡΕΥΝΑΣ ΠΟΥ ΑΦΟΡΑ ΤΙΣ ΣΤΑΣΕΙΣ ΤΩΝ ΦΟΙΤΗΤΩΝ ΤΟΥ ΤΜΗΜΑΤΟΣ ΜΑΣ ΩΣ ΠΡΟΣ ΤΗΝ ΕΠΙΧΕΙΡΗΜΑΤΙΚΟΤΗΤΑ Η έρευνα που έγινε στους φοιτητές του τμήματος μας ως κύριο στόχο είχε : α) τη συστηματική καταγραφή της επιχειρηματικής πρόθεσης και δραστηριότητας των φοιτητών σε μακροπρόθεσμη βάση, το οποίο να επιτρέπει μια χρονική σύγκριση β) τη διερεύνηση προσδιοριστικών παραγόντων σε προσωπικό και κοινωνικό επίπεδο οι οποίοι επηρεάζουν και ενισχύουν την επιχειρηματική πρόθεση και δραστηριότητα των φοιτητών και γ) την απεικόνιση του επιχειρηματικού πνεύματος των φοιτητών. Η επιχειρηματική πρόθεση αποδείχθηκε μία από τις καλύτερες μεταβλητές, που αναφέρονται στην πρόβλεψη της ανάληψης επιχειρηματικής δραστηριότητας στο μέλλον (Krueger και Carsrud 1993) σε αντίθεση με άλλους παράγοντες όπως οι πεποιθήσεις, η προσωπικότητα και τα δημογραφικά χαρακτηριστικά (Krueger et al. 2000). Για το λόγο αυτό αξίζει να δοθεί έμφαση σε δείκτες που εκφράζουν την πρόθεση για επιχειρηματική δράση. Η επιχειρηματική πρόθεση μπορεί να οριστεί ως μία διανοητική κατάσταση, η οποία κατευθύνει τη προσοχή και δράση ενός ατόμου να γίνει επιχειρηματίας ή αυτοαπασχολούμενος και όχι υπάλληλος (Souitaris et al., 2007).
Το ερώτημα γιατί κάποιος αποφασίζει να γίνει επιχειρηματίας έχει απασχολήσει έντονα τους ερευνητές (Carter et al., 2003). Αυτό ίσως να οφείλεται στο γεγονός ότι πρώτον, οι πιθανοί λόγοι ή τα κίνητρα έχουν μια σημαντική επιρροή στο εάν κάποιος θα συμμετέχει σε επιχειρηματικές δραστηριότητες (Ajzen, 1991, Carter et al., 2003) και δεύτερον, οι πιθανοί λόγοι ή τα κίνητρα θεωρούνται η βάση των προθέσεων (Carter et al., 2003). Οι επιχειρηματικοί στόχοι θεωρούνται καλές μεταβλητές για την πρόβλεψη οποιασδήποτε προγραμματισμένης συμπεριφοράς, όπως είναι και η επιχειρηματικότητα (Bagozzi και λοιποί., 1989) και έχουν οριστεί από τον Bandura (1986) ως «οδηγοί απόφασης» για τη συμμετοχή σε μια συγκεκριμένη δραστηριότητα. Οι επιχειρηματικοί στόχοι αναφέρονται στους λόγους που οδηγούν τα άτομα να ιδρύουν μια επιχείρηση (π.χ. για να παρέχουν επικερδώς ποιοτικά προϊόντα/υπηρεσίες) αλλά και σε αυτούς που καθοδηγούν την πορεία μιας επιχείρησης (π.χ. ηθική συμπεριφορά) και οι οποίοι διαμορφώνονται από θεσμικούς, οικονομικούς, και πολιτιστικούς παράγοντες (Danis και Shipilov 2004). Επιπλέον οι στόχοι παίζουν σημαντικό ρόλο στην ανάπτυξη αλλά και στην επιβίωση των νέων επιχειρήσεων (Carsrud & Krueger, 1995; Covin & Slevin, 1997). Σε ότι αφορά στις επιχειρηματικές προθέσεις, αυτές έχουν μεγαλύτερη πιθανότητα να επηρεαστούν θετικά όταν τα άτομα πιστεύουν έντονα ότι έχουν την ικανότητα να επηρεάσουν την επιτυχία των επιχειρηματικών τους στόχων (Chen et al. 1998). Αποτελέσματα Προσδοκίες για τη μελλοντική εργασία Οι φοιτητές ερωτήθηκαν για τα επαγγελματικά τους σχέδια αμέσως μετά τις σπουδές τους (< 5 χρόνια) και πέντε χρόνια από την απόκτηση του πτυχίου τους (>5 χρόνια). Ο πίνακας 1 παρουσιάζει τα αποτελέσματα για τους φοιτητές του ΤΒΣ Πίνακας 1: Προσδοκίες για τη μελλοντική εργασία
αμέσως μετά την ολοκλήρωση των σπουδών (%) πέντε χρόνια μετά την αποφοίτηση (%) Άντρες Γυναίκες Άντρες Γυναίκες Εργασία σε πολύ μικρή επιχείρηση (1-9 εργαζόμενοι) 9.7 4.0 1.0 1.7 Εργασία σε μικρή επιχείρηση (10-49 εργαζόμενοι) 3.9 12.4 1.9 0.0 Εργασία σε μικρομεσαία επιχείρηση (50-249 24.3 14.1 3.9 3.4 εργαζόμενοι) Εργασία σε μεγάλη επιχείρηση (>250 εργαζόμενοι) 12.6 11.9 17.5 4.5 Επιστημονικός συνεργάτης σε πανεπιστήμιο/ ΑΤΕΙ 6.8 6.8 10.7 9.0 Εργασία στο δημόσιο τομέα 12.6 26.0 10.7 37.6 Συνέχιση της οικογενειακής επιχείρησης 7.8 4.0 1.9 2.2 Εξαγορά μιας υπάρχουσας επιχείρησης 3.9 0.6 4.9 1.1 Ίδρυση μιας επιχείρησης με δικαιόχρηση (franchise) 1.0 1.1 4.9 4.5 Επένδυση/ αγορά μεριδίου υπάρχουσας επιχείρησης 1.0 1.7 7.8 4.5 Συνέχιση της δικής μου επιχείρησης 0.0 0.0 1.9 2.2 Ίδρυση νέας επιχείρησης 1.9 1.7 19.4 11.2 Εργασία ως αυτοαπασχολούμενος 2.9 2.8 7.8 9.6 Καμία εργασία (π.χ. έμφαση στην οικογένεια) 2.9 1.1 1.0 1.7 Δεν ξέρω ακόμη 8.7 11.9 4.9 6.7 Τα αποτελέσματα δείχνουν σαφή προτίμηση στη μισθωτή εργασία στην αρχή της επαγγελματικής σταδιοδρομίας (ειδικά στο δημόσιο τομέα και σε μεσαίες και μεγάλες επιχειρήσεις). Ιδιαίτερα οι γυναίκες προτιμούν σε ποσοστό 26% την απασχόληση στο δημόσιο τομέα που ενδεχομένως είναι απόρροια της παροχής σημαντικών διευκολύνσεων στην εργαζόμενη μητέρα όπως για παράδειγμα άδειες μητρότητας κτλ. Μετά όμως τις τελευταίες διαρθρωτικές αλλαγές στο πλαίσιο της δυσχερούς οικονομικής κατάστασης που διανύει η χώρα μας το ποσοστό αυτό αναμένεται να διαφοροποιηθεί. Πέντε χρόνια μετά την απόκτηση του πτυχίου η εικόνα αλλάζει ελαφρώς. Η επιθυμία απασχόλησης στο δημόσιο τομέα από το 21,1% στο 27,8% (10,7% για τους άνδρες και 37,6% για τις γυναίκες). Είναι ενδιαφέρον το γεγονός ότι η προτίμηση για τη
συνέχιση της οικογενειακής επιχείρησης μειώνεται και για τους άντρες και για τις γυναίκες πέντε έτη μετά από την αποφοίτηση τους. Πιθανώς αυτό να οφείλεται στο συγκεντρωτικό σύστημα διοίκησης των ελληνικών επιχειρήσεων από τον ιδιοκτήτη Μάνατζερ ο οποίος συνήθως δεν αφήνει επαρκή χώρο για την ανάληψη δραστηριότητας και ειδικά από νεώτερα μέλη της οικογένειας. Τα αποτελέσματα της έρευνας δείχνουν να υπάρχει μια σαφής προτίμηση σε μορφές εξαρτημένης ή μισθωτής εργασίας και για τα δύο φύλα αμέσως μετά τις σπουδές. Το ενδιαφέρον αυτό μειώνεται πέντε έτη μετά την αποφοίτηση ενώ βλέπουμε να αυξάνεται το ενδιαφέρον ανάληψη επιχειρηματικής δραστηριότητας. Επιχειρηματική πρόθεση και δραστηριότητα Η διερεύνηση των επιχειρηματικών προθέσεων και δραστηριοτήτων των φοιτητών έγινε με την εξής ερώτηση: «Έχετε ποτέ σκεφτεί σοβαρά να ανοίξετε την δική σας επιχείρηση;», όπως φαίνεται στον πίνακα 2 Πίνακας 2: Επιχειρηματική πρόθεση και δραστηριότητα Άντρες Γυναίκες Οχι, ποτέ 21.0 38.5 Ναι πολύ συντομία 24.8 20.1 Ναι, αρκετά συγκεκριμένα 16.2 17.3 Ναι, αλλά παράτησα την ιδέα 10.5 11.2 Ναι, είμαι αποφασισμένος να έχω την δική μου επιχείρηση (συμπ. αυτοαπασχολούμενος) στο μέλλον Ναι, τώρα αρχίζω την δική μου επιχείρηση Ναι, είμαι ήδη επιχειρηματίας Ναι, ήμουν επιχειρηματίας αλλά δεν είμαι πλέον 23.8 11.7 1.9 1.1 1.0.0 1.0.0
Στο πλαίσιο της διερεύνησης αυτής οι περισσότερες φοιτήτριες δεν έχουν σκεφτεί ποτέ να γίνουν επιχειρηματίες και ένα 20.1% το έχουν σκεφτεί μόνον περιστασιακά. Ενώ, ένα 11.7% έχει αποφασίσει να ανοίξει τη δική του επιχείρηση στο μέλλον. Σχεδόν ένα τέταρτο των φοιτητών μόνο περιστασιακά και σύντομα έχουν σκεφτεί την επιχειρηματικότητα ως απασχόληση στο μέλλον και σχεδόν ένα τέταρτο προγραμματίζει να γίνει μελλοντικά επιχειρηματίας. Ο παραπάνω πίνακας δείχνει ότι οι φοιτητές παρουσιάζουν μεγαλύτερο ενδιαφέρον για την επιχειρηματικότητα σε σχέση με τις φοιτήτριες. Κίνητρα για την επιχειρηματικότητα Η διερεύνηση των κινήτρων ως προς την επιχειρηματικότητα έγινε με την εξής ερώτηση: «Σε ποιο βαθμό είναι σημαντικοί οι ακόλουθοι λόγοι στην καθιέρωση μίας νέας επιχείρησης;», όπως φαίνεται στον πίνακα 3 Πίνακας 3: Λόγοι για τους οποίους κάποιος γίνεται επιχειρηματίας Άντρες Γυναίκες Να προκαλέσω τον εαυτό μου 3.81 3.69 Nα εκπληρώσω ένα προσωπικό όραμα 3.57* 3.87* Nα εξελιχθώ και να μάθω ως πρόσωπο 3.49 3.69 Να ηγηθώ και να παρακινήσω άλλους 3.04 3.08 Δύναμη να επηρεάσω ένα οργανισμό 3.12 2.83 3.98 3.88 Να κερδίσω μεγαλύτερο προσωπικό εισόδημα 4.16 4.11 Οικονομική ασφάλεια 3.92 3.76 Να αποκτήσω μεγάλο πλούτο, υψηλό εισόδημα Να δημιουργήσω μια επιχείρηση που να μπορούν να κληρονομήσουν τα παιδιά μου 3.03* 2.42*
Να συνεχίσω μια οικογενειακή παράδοση 2.20* 1.74* Να ακολουθήσω το παράδειγμα ενός προσώπου που θαυμάζω 2.32 2.11 Να με σέβονται οι φίλοι μου 2.19 2.01 Να είμαι καινοτόμος, στην πρώτη γραμμή της 2.75* 2.31* τεχνολογίας 2.93* 2.45* Να αναπτύξω μια ιδέα για ένα προϊόν 3.34 3.16 Να πετύχω κάτι, να κερδίσω αναγνώριση 3.36 3.30 Να κερδίσω μια καλύτερη θέση Να έχω μεγαλύτερη ευελιξία στην προσωπική μου 3.52 3.61 ζωή Να είμαι ελεύθερος να προσαρμόσω την προσέγγισή μου στην εργασία 3.86 3.81 Σημειώσεις: κλίμακα: 1= σε καθόλου βαθμό 5= σε πολύ μεγάλο βαθμό, * επίπεδο σημαντικότητας 0,05, ** επίπεδο σημαντικότητας 0,01 Βρέθηκαν μικρές διαφορές ανάμεσα στα δύο φύλα όσον αφορά τα κίνητρα προς την επιχειρηματικότητα. Σημαντικότερο κίνητρο και για τις γυναίκες και για τους άντρες είναι η οικονομική ασφάλεια αλλά η διαφορά ανάμεσα στα δύο φύλα δεν είναι σημαντική. Σημαντικές διαφορές βρέθηκαν σε κίνητρα όπως η δημιουργία μιας επιχείρησης που να μπορούν να κληρονομήσουν τα παιδιά, η συνέχιση μια οικογενειακής παράδοσης, η καινοτομία και η ανάπτυξη μιας ιδέας για ένα προϊόν. Τα κίνητρα αυτά κρίνονται πιο σημαντικά για τους άντρες από ότι για τις γυναίκες. Οι γυναίκες κρίνουν πιο σημαντικό να εκπληρώσουν ένα προσωπικό τους όραμα. Η συνέχιση της οικογενειακής παράδοσης κρίνεται τόσο στην Ελλάδα όσο και στις άλλες χώρες, ως ένα από τα λιγότερο σημαντικά κίνητρα. Επίσης, οικονομικής φύσης κίνητρα όπως μεγαλύτερο προσωπικό εισόδημα και μεγαλύτερος πλούτος, είναι πιο σημαντικά για τους άντρες, ενώ προσωπικά κίνητρα όπως μεγαλύτερη ευελιξία στην προσωπική ζωή και μεγαλύτερη αναγνώριση είναι πιο σημαντικά για τις γυναίκες.
Επιχειρηματικοί στόχοι Οι φοιτητές οι οποίοι δήλωσαν ότι πρόθεση για ανάληψη επιχειρηματικής δραστηριότητας στο μέλλον ερωτήθηκαν για τους στόχους που θα ήθελαν να επιτύχουν με την επιχείρηση τους, όπως φαίνεται στον πίνακα 16-7. Πίνακας 4: Επιχειρηματικοί στόχοι Άντρες Γυναίκες Καθαρό κέρδος σε διάστημα 5 ετών Ρυθμός ανάπτυξης Μερίδιο αγοράς Ανταμοιβές και οφέλη για τους υπαλλήλους Καθαρό κέρδος κατά τη διάρκεια του επόμενου έτους Γόητρο επιχείρησης Καινοτομία Ιδιοκτησία και αποθέματα Μερίσματα Ηγεσία στις τιμές Υπηρεσίες στην κοινωνία 4.16 4.05 4.22 4.16 3.88 3.77 3.06* 3.45* 3.82 3.85 4.36 4.47 3.95 4.14 3.63 3.72 3.25* 3.53* 3.42 3.58 3.37* 3.66* Σημειώσεις: κλίμακα 1= καθόλου σημαντικό 5=πάρα πολύ σημαντικό, * επίπεδο σημαντικότητας 0,05, ** επίπεδο σημαντικότητας 0,01 Οι φοιτητές και οι φοιτήτριες αναφέρουν παρόμοιους επιχειρηματικούς στόχους. Σε τρεις από τους αναφερόμενους στόχους βρέθηκαν μικρές αλλά σημαντικές διαφορές ανάμεσα στα δύο φύλα. Αυτοί αναφέρονται στις ανταμοιβές και τα οφέλη για τους υπαλλήλους, στα μερίσματα και στις υπηρεσίες στην κοινωνία. Και οι τρεις αυτοί στόχοι είναι πιο σημαντικοί για τις φοιτήτριες. Επίσης βρέθηκαν σημαντικές αλλά πολύ μικρές διαφορές σε όλους τους στόχους εκτός από δύο, το καθαρό κέρδος σε διάστημα 5 ετών και το μερίδιο αγοράς. Οι γυναίκες θεωρούν πιο σημαντικούς στόχους τους κοινωνικούς, όπως υπηρεσίες στην κοινωνία αλλά και τους οικονομικούς, όπως μερίσματα και καθαρό
κέρδος κατά τη διάρκεια του επόμενου έτους. Οι άντρες θεωρούν πιο σημαντικούς στόχους το ρυθμό ανάπτυξης της επιχείρησης και την καινοτομία της. Συμπεράσματα Τα αποτελέσματα της σχετικής έρευνας, δείχνουν ότι οι επιχειρηματικές προθέσεις αυξάνονται σημαντικά για τους φοιτητές και τις φοιτήτριες πέντε χρόνια μετά από την αποφοίτηση. Μια πιθανή εξήγηση για αυτό το αποτέλεσμα είναι ότι οι φοιτητές επιθυμούν αρχικά να κερδίσουν εμπειρία εργαζόμενοι ως υπάλληλοι και να ενισχύσουν τις γνώσεις τους για το πως να διευθύνουν μια επιχείρηση, να διευρύνουν την πρόσβαση τους σε επιχειρηματικά δίκτυα αλλά και στο απαιτούμενο κεφάλαιο και να αυξήσουν την αυτοπεποίθηση τους. Επιπλέον η εργασιακή εμπειρία πιθανώς παρέχει στους φοιτητές μια ρεαλιστικότερη εικόνα του τι σημαίνει να είναι κάποιος επιχειρηματίας (Kolvereid, 1996). Μια άλλη εξήγηση θα μπορούσε να είναι ότι η εξαρτημένη εργασία παρέχει άνεση και ασφάλεια που έχει ως συνέπεια την καθυστέρηση της εκδήλωσης ενδιαφέροντος για την επιχειρηματικότητα (Mathews και Moser, 1995). Σε ότι αφορά στις φοιτήτριες αυτό ίσως εξηγείται λόγω των παροχών, έστω και περιορισμένων, που παρέχονται προς τη μητέρα (άδεια τοκετού και λοχείας κλπ) ή το γεγονός ότι και στη χώρα μας οι γυναίκες επιλέγουν να κάνουν οικογένεια σε μεγαλύτερη ηλικία από ότι παλιότερα. Επιπλέον κάποιες άσχημες εμπειρίες στον τομέα της μισθωτής εργασίας μπορεί να οδηγήσουν κάποιον να προβεί σε κάποια μορφής επιχειρηματική δραστηριότητα στην οποία θα μπορεί να είναι πιο ανεξάρτητος.