ΔΙΑΛΕΞΗ ΤΕΤΑΡΤΗ - ΠΕΜΠΤΗ ΑΡΧΑΙΕΣ ΕΛΛΗΝΙΚΕΣ ΔΙΑΛΕΚΤΟΙ 1. Εισαγωγή - Όπως είδαμε, ο αρχαιοελληνικός κόσμος (όπως και κάθε γλωσσική κοινότητα) δεν ήταν ομοιογενής γλωσσικά: χωριζόταν σε μεγάλες διαλεκτικές ομάδες, οι οποίες βρίσκονταν σε στενότερη ή αραιότερη επαφή μεταξύ τους σε όλη την διάρκεια της κλασικής περιόδου. - Όπως αναφέρθηκε, αναγνωρίζουμε 2 υπερκείμενες διαλεκτικές κατηγορίες, τις Ανατολικές και τις Δυτικές διαλέκτους, στις οποίες ανήκουν 4 μεγάλες διαλεκτικές ομάδες: 1. Αττικο-Ιωνική, 2. Αρκαδοκυπριακή 3. Δυτική (Δωρική) και 4. Αιολική. Κάθε μία από αυτές τις ομάδες περιλαμβάνει μεγάλη ποικιλία τοπικών ιδιωμάτων, που δεν χαρακτηρίζονται απαραίτητα από γλωσσολογικά γνωρίσματα αποκλειστικά της ομάδας στην οποία ανήκουν. Δυτικές Δυτική (δωρική) Αιολική Ανατολικές Αττικο-Ιωνική Αρκαδοκυπριακή Οι πηγές των διαλέκτων - Το πρόβλημα των πηγών για τις διαλέκτους είναι σημαντικό. Οι πηγές μας για όλες τις διαλέκτους (συμπεριλαμβανομένης και της Αττικής) είναι τα γραπτά μνημεία. 2 ειδών γραπτά μνημεία: Α) Λογοτεχνικά, Ιστορικά κ.ά έργα, που σώζονται σε μεταγενέστερα αντίγραφα Β) Επιγραφές, Όστρακα κλπ.: Πρωτογενές υλικό Τι μαρτυρίες μας δίνουν αυτά τα δύο είδη πηγών για την διαλεκτική ποικιλία; 1
- Όσον αφορά τα λογοτεχνικά έργα, είναι γνωστό ότι συγκεκριμένα κειμενικά είδη της ΑΕ γράφονταν σε συγκεκριμένη διάλεκτο (π.χ. τα χορικά των τραγωδιών σε Δωρική διάλεκτο, η ιστοριογραφία αρχικά στην Ιωνική κλπ.). Ωστόσο, δεν υπάρχει άμεση σχέση μεταξύ των λογοτεχνικών διαλέκτων και των αντίστοιχων υπαρκτών, ομιλουμένων ιδιωμάτων: η Δωρική των χορικών στις τραγωδίες δεν αντιστοιχεί σε κανένα υπαρκτό Δωρικό ιδίωμα. Γι αυτό δεν μπορεί να χρησιμοποιηθεί η λογοτεχνική παραγωγή για την μελέτη των διαλέκτων, αφού σε όλες τις περιπτώσεις (με ελάχιστες εξαιρέσεις, ίσως ο Αλκμάνας) πρόκειται για αυστηρά τυποποιημένες γλώσσες. - Από την άλλη, οι περισσότερες επιγραφές χρονολογούνται από τον 4 ο αι. π.χ κ.εξ., δηλαδή από μία περίοδο κατά την οποία οι διάλεκτοι είχαν ήδη δεχτεί ισχυρή επιρροή από την Αττικο-Ιωνική και την μετέπειτα Κοινή (βλ. επόμενα μαθήματα). Επομένως, μάλλον δεν αντικατοπτρίζουν την διαλεκτική πραγματικότητα της κλασικής εποχής με μεγάλη ακρίβεια. Ουσιαστικά, η μελέτη των διαλέκτων είναι η μελέτη «της παρακμής των διαλέκτων», του τελικού σταδίου των διαλέκτων. Παρ όλα αυτά, ακριβώς επειδή αποτελούν πρωτογενές υλικό, είναι υπερ-πολύτιμο. - Ακολουθεί μία επισκόπηση των βασικότερων γνωρισμάτων των μεγάλων διαλεκτικών ομάδων. Μία γενική διαπίστωση: Οι περισσότερες διαφορές βρίσκονται στον Φωνολογικό τομέα, όμως υπάρχουν και κάποιες χαρακτηριστικές διαφορές στη Μορφολογία που μας επιτρέπουν τον διαχωρισμό τους (π.χ. κατάληξη απαρεμφάτου των ρημάτων μι). - Θα προηγηθεί μια σύντομη περιγραφή της φωνολογίας της Αττικής διαλέκτου, ως βάσης αναφοράς και σύγκρισης με τις άλλες διαλέκτους. 2. Αττική Διάλεκτος - Η πιο γνωστή διάλεκτος της Αρχαίας είναι η Αττική διάλεκτος. Τα κλασικά έργα που γράφτηκαν σε αυτή την διάλεκτο εξασφάλισαν την αθανασία της, καθώς θεωρήθηκαν πρότυπα (από διάφορες απόψεις) όχι μόνο στην αρχαιότητα, αλλά και σε πολλές μεταγενέστερες εποχές. 2
- Είναι λοιπόν αναμενόμενο η ανάλυση της Αττικής διαλέκτου να βασίζεται στην διάλεκτο που εμφανίζεται σε αυτά τα διάσημα λογοτεχνικά, ιστορικά, επιστημονικά, φιλοσοφικά κ.ά. έργα. Ωστόσο, όπως όλες οι γλώσσες, έτσι και η Αττική διάλεκτος δεν ήταν ομοιογενής, αλλά χαρακτηριζόταν από κοινωνική ποικιλία. - Αυτό γίνεται φανερό από την μελέτη των επιγραφών, ιδίως των χαραγμάτων (graffiti), οστράκων και κατάδεσμων, που απηχούν ένα χαμηλότερο επίπεδο χρήσης από τις δημόσιες επιγραφές ή τα λογοτεχνικά/δοκιμιακά έργα. - Ακολουθεί μία καταγραφή των φωνημάτων της Αττικής διαλέκτου, όπως αυτή μας παρουσιάζεται μέσα κυρίως από τα λογοτεχνικά κείμενα. Θα πρέπει πάντα να έχουμε στο νου την πιθανή ποικιλία η οποία δεν εμφανίζεται σε αυτή την καταγραφή. 2.1 Τα σύμφωνα της Αττικής διαλέκτου - Η ΑΕ διέθετε κλειστά, έρρινα, υγρά, τον προστριβόμενο φθόγγο /dz/, το συριστικό /s/ καθώς και τον δασύ φθόγγο. - Τα κλειστά αποτελούνταν από 3 σειρές: Άηχα, ηχηρά, άηχα δασέα. Οι δύο τελευταίες σειρές έχουν μετατραπεί σε τριβόμενα στη ΝΕ, ωστόσο στην Αρχαία είχαν διαφορετική προφορά. - Η δασεία σιγήθηκε νωρίς σε κάποιες διαλέκτους, και πλήρως στην ελληνιστική περίοδο. - Τα σύμφωνα [p,t,k,s,m,n,l,r] μπορούσαν να παρουσιαστούν και ως διπλά (στην προφορά, όχι μόνο στην γραφή), όπως σε κάποιες ΝΕ διαλέκτους (Ρόδος, Κύπρος). Ιδιαιτερότητα της Αττικής: το διπλό /tt/ αντί του /ss/ και το διπλό /rr/ αντί του /rs/. 3
2.2 Τα φωνήεντα της Αττικής διαλέκτου - Η ΑΕ είχε ένα εξαιρετικά πολύπλοκο και ασύμμετρο φωνηεντικό σύστημα, που αποτελούνταν από 5 βραχέα και 7 μακρά, συνολικά 12 φωνήεντα (Προς σύγκριση: η ΝΕ έχει μόνο 5 φωνήεντα). - Προφορά του <η> ως /e/: η αρχαία γραφή με Ε, η απόδοση στα Λατινικά με e, μεταξύ άλλων λιγότερο σημαντικών ενδείξεων. - Τα /u/ και /u:/ μετατράπηκαν σε πιο πρόσθια /y/ και /y:/ από τον τέταρτο αιώνα περίπου. - Τα /e:/ και /ο:/ αντιστοιχούν στα γραφήματα ΕΙ και ΟΥ αντίστοιχα (στο νεότερο αλφάβητο) και συχνά αποκαλούνται «νόθες δίφθογγοι», αφού οι γραφηματικές αυτές δίφθογγοι ήταν στην ουσία μακρά φωνήεντα. Πρόκειται για διαλεκτικό χαρακτηριστικό της Αττικής, αφού σε άλλες διαλέκτους αυτά τα φωνήεντα συνέπεσαν με τα άλλα μακρά, π.χ. δωρικό ημί < *esmi αλλά αττικό «ειμί». 2.3 Οι δίφθογγοι της ΑΕ - Η ΑΕ διέθετε και ένα εκτεταμένο σύστημα διφθόγγων, τόσο βραχείες όσο και μακρές. - Βασικό χαρακτηριστικό: ο βαθμιαίος περιορισμός τους. - Βραχείες: ήδη στην κλασική εποχή οι δίφθογγοι /ei, ou, ui/ είχαν εν πολλοίς μονοφθογγιστεί. Η /ui/ /y:/ σε λέξεις όπως «υιός». - Μακρές: οι μεταβολές τους σε βραχείες και ο μονοφθογγισμός τους ανάγονται κυρίως στους ελληνιστικούς χρόνους. 3. Η Αττικο-Ιωνική διαλεκτική ομάδα - Η διάλεκτος αυτή απολάμβανε ισχυρό γόητρο ήδη από την αρχαϊκή περίοδο, που αυξανόταν σταδιακά χάρη στην πολιτική άνοδο των Αθηνών. Η δημιουργία της Αττικο-ιωνικής υπερ-τοπικής διαλέκτου οδήγησε στην 4
ευρύτερη κυριαρχία της στον ελλαδικό χώρο και στην δημιουργία της Κοινής. - Αρχική γεωγραφική εξάπλωση (αρχή κλασικής περιόδου): δυτικά παράλια Μ. Ασίας, περισσότερα νησιά του Αιγαίου (εκτός από Κύθηρα, Κρήτη, Μήλο, Θήρα και ΝΑ Δωδεκ.) και στις αποικίες όλων αυτών των πόλεων (ακόμα και στην Κριμαία). Η κατεξοχήν «Αττική» διάλεκτος ήταν αρχικά πολύ περιορισμένη και συντηρητική. - Η γνώση μας της Αττικής στηρίζεται στο γεγονός ότι ο πολιτισμός της Αθήνας ήταν κατεξοχήν πολιτισμός του γραπτού λόγου (σε αντίθεση με άλλες πόλεις), και έτσι διαθέτουμε πολλές επιγραφές. Από την άλλη πλευρά, η Ιωνική διάλεκτος παραμένει η λιγότερο μελετημένη. - Βασικά χαρακτηριστικά ως προς την Φωνολογία: 1. Τροπή του /a:/ > /ε:/ : αποκλειστικό χαρακτηριστικό της Αττικο- Ιωνικής. Ειδικά στην Αττική, επανατροπή σε /ε:/ <η> μετά από /ι,ε,ρ/: γενεά, ημέρα. 2. Πρώιμη απώλεια της δασύτητας (αλλά και του F), κυρίως στην Ιωνική Μ. Ασία. Σίγηση και στην Αττική την κλασική περίοδο. 3. Αττική ιδιομορφία: -ττ- αντί για σσ- (απαντά μόνο στην Κρήτη και την Βοιωτία εκτός Αττικής). - Βασικά χαρακτηριστικά ως προς την Μορφολογία: 1. Αττ.-Ιων (όπως και στην Αρκαδοκυπριακή): τροπή του τι σε σι, π.χ. γ πληθ. <λύουσι> (από *λύονσι), πβ. Δωρ. λύοντι. 2. Αττ.-Ιων (όπως και Αρκαδοκυπριακή): Απαρ. Ενεστ. ΕΦ αθεμάτων ρημάτων σε (έ)ναι: είναι, πβ. Λεσβ. έμμεναι, Θεσσαλ. έμμεν. - Μεγάλη σημασία, αποτέλεσε τη βάση για την Ελληνιστική Κοινή. 5
4. Αρκαδοκυπριακή - Εκ πρώτης όψεως, περίεργη ομάδα, δεδομένης της μεγάλης απόστασης ανάμεσα στις γεωγραφικές περιοχές που καλύπτει (Αρκαδία και Κύπρος). Άλλωστε, είναι και η μόνη διαλεκτική ομάδα που δεν αναγνωριζόταν από τους αρχαίους. - Πιθανότερη εξήγηση της γεωγραφικής απόστασης των δύο συνδεόμενων περιοχών: μετανάστευση κατοίκων της Πελοποννήσου (Μυκηναίων;) στην Κύπρο μετά την πτώση των Μυκηναϊκών βασιλείων (~1200 π.χ.) και εγκατάστασή τους (μεταξύ άλλων) στην Κύπρο. - Στην Κύπρο χρησιμοποιήθηκε αρχικά το Κυπριακό συλλαβάριο και έπειτα το αλφάβητο, ενώ μόλις από τον 4 ο αι. π.χ. μειώθηκε το ποσοστό συλλαβικών επιγραφών προς όφελος των αλφαβητικών. Κατά τα τέλη του 3 ου αι. π.χ. διάλεκτος και συλλαβάριο περιορίζονται κυρίως στη θρησκευτική σφαίρα. - Η χρήση του Κυπριακού συλλαβαρίου δυσχεραίνει την περιγραφή της Κυπριακής διαλέκτου, ειδικά ως προς την φωνολογία (π.χ. για τα ακριβή φωνήεντα της διαλέκτου). - Ορισμένα βασικά Φωνολογικά χαρακτηριστικά: - Καταρχήν, 2 κοινά στις ανατολικές διαλέκτους (δηλ. Αρκαδοκυπριακή- Αττικοιωνική): 1. Η τροπή του /t/ σε /s/ μπροστά από /i/, π.χ. δείκνυσι (γ εν. Ενεστ.) 2. Η κατάληξη του αθέματου Απαρεμφάτου (δηλ. των ρημάτων μι) σε -(έ)ναι, π.χ. διδόναι. - Ιδιαίτερα χαρακτηριστικά της Αρκαδοκυπριακής ομάδας είναι τα ακόλουθα: α) /e/ > /i/, κυρίως σε περιβάλλον έρρινου, π.χ. πρόθεση «ιν», πβ. Αττ. «εν» 6
β) /o/ > /u/, κυρίως στο τέλος λέξεων, π.χ. «άλλυ» (~άλλο), γένοιτυ (~γένοιτο). - Βασικό μορφολογικό χαρακτηριστικό: - Γ Εν. ΜΦ τοι (αντί για ται) και Γ Πληθ. ΜΦ ντοι (αντί για νται): Αρχαιότερη κατάληξη, π.χ. γένητοι (~γένηται). - Λεξιλογικό χαρακτηριστικό: Η λέξη «κάς» αντί για «καί». Πολύ βασικό, μια και είναι το μοναδικό αποκλειστικό χαρακτηριστικό της Αρκαδοκυπριακής. - Σύνταξη: Η χρήση προθέσεων για την δήλωση απομάκρυνσης, προέλευσης κλπ. με Δοτική αντί για Γενική, λ.χ. υπό, εκ, υπέρ + Δοτική. «εξ τωι Fοικωι τωι βασιλήfος». (<ω>, <η> γράφονταν με <ο>, <ε>). - Είναι η κοντινότερη στην Μυκηναϊκή διαλεκτική ομάδα, καθώς διασώζει πολλά από τα χαρακτηριστικά της Μυκηναϊκής (όπως οι ιδιαίτερες καταλήξεις στο Γ πρόσωπο Μέσης Φωνής, ή και η Σύνταξη των προθέσεων που αναφέρθηκε παραπάνω). - Ίχνη αυτών των διαλέκτων δεν απέμειναν, η νεότερη Κυπριακή έχει λίγες μόνο απηχήσεις από την αρχαία, περισσότερο διαμορφώθηκε από την Κοινή και στους κατοπινούς αιώνες. 5. Δωρικές (Δυτικές) διάλεκτοι - Η διαλεκτική αυτή ομάδα κάλυπτε μία εκτεταμένη περιοχή, από την ΒΔ Ήπειρο μέχρι και τη Ρόδο. - Μετά τον β αποικισμό, οι διάλεκτοι αυτές επεκτάθηκαν και στην Κάτω Ιταλία και Σικελία (π.χ. Συρακούσες, Κορινθιακή αποικία) αλλά και στην Ανατολή (π.χ. Βυζάντιον, Μεγαρική αποικία). - Παρά την μεγάλη της έκταση, χαρακτηρίζεται από μια εντυπωσιακή ομοιογένεια ως προς τα τοπικά ιδιώματα που την απαρτίζουν. Αυτή 7
μπορεί να εξηγηθεί καλύτερα αν δεχτούμε μία μετανάστευση Δωρικών ομιλητών από την ΒΔ Ελλάδα, πιθανότατα μετά το τέλος της Μυκηναϊκής περιόδου - Παρ όλα αυτά, υπάρχουν πολλά τοπικά ιδιώματα με ιδιαίτερα χαρακτηριστικά. Καταρχήν, ορισμένα γενικά γνωρίσματα (Το (α) αφορά την Φωνολογία και τα υπόλοιπα την Μορφολογία): α) Διατήρηση [α:]: στάλα (π.χ. Αττ. στήλη). β) Διατήρηση τι: δίδωτι, φάντι, Fίκατι, ποτί (πβ. στις Ανατολικές διαλέκτους δίδωσι, φασί, είκοσι, προς < *προσί (Αττ.). Πβ. επίσης β πρόσωπο αντωνυμίας: τύ, τέ, τέος ~ σύ, σε, σου. γ) Α πληθ. ΕΦ μες: λέγομες (αντί για λέγομεν) (αρχαιότερη κατάληξη η Δωρική) δ) Ον. Πληθ. Άρθρου <τοί, ταί> (κι εδώ διατήρηση αρχαιότερου τύπου) [με λίγες εξαιρέσεις, π.χ. Κρήτη] ε) Αθέματο Απαρ. μεν: αποδόμεν (Αττ. αποδουναι) [Τοπικά: -μην / -μειν] - Μερικά λεξιλογικά χαρακτηριστικά: Α) Χρονικά επιρρηματικά σε κα: hοκα, πόκα, τόκα ~ ότε, πότε, τότε. Β) Τροπικά μόρια: κα: = αν, αι = ει (Υποθετικό). - Όλα τα παραπάνω αποτελούν αρχαϊσμούς, μερικοί από τους οποίους εμφανίζονται και σε άλλες διαλέκτους. Αποκλειστικά Δωρικοί νεωτερισμοί είναι ελάχιστοι. - Κυριότερος όλων ο «Δωρικός Μέλλοντας» -σέω: Δελφ. κλεψέω (~κλέψω), Ροδ. αποδωσευντι (~αποδώσουσι). Θεωρείται ανάμειξη του Μέλλοντα σω και του συνηρημένου έω (π.χ. ερω, μενώ κλπ.), δηλαδή σχηματίζεται με το επίθημα σε-. - Άλλα ευρύτατα διαδεδομένα, όχι όμως γενικά χαρακτηριστικά των Δυτικών διαλέκτων: 8
α) Αρκτικό F ως τον 4 ο αι. π.χ.: Fέτος. β) Αποκοπή προθέσεων «ανά, παρά, κατά»: Ηλ. Κάτ τόν νόμον. - Οι Δωρικές διάλεκτοι αντιστάθηκαν περισσότερο από όλες τις άλλες στην επιβολή της Κοινής (ιδιαίτερα στη Λακωνία και Ρόδο). Είναι ενδεικτικό ότι ίσως στην Τσακωνική σήμερα βλέπουμε τον μοναδικό απόηχο Νεοελληνικής διαλέκτου που δεν προέρχεται από την Κοινή, αλλά από αρχαία Δωρική διάλεκτο. 6. Αιολικές διάλεκτοι - Η ομάδα αυτή αποτελείται από 3 επιμέρους ομάδες: τη Λεσβιακή (Λέσβος και παράλια Μ. Ασίας), τη Θεσσαλική και τη Βοιωτική. Κοιτίδα όλων των ποικιλιών πρέπει να ήταν η Θεσσαλία (ταιριάζει και με γλωσσικά δεδομένα αλλά και με Ομηρικές μαρτυρίες). - Είναι αξιοσημείωτη η εσωτερική διαφοροποίηση ανάμεσα στα 3 σκέλη αυτής της ομάδας (σε αντίθεση με την Δυτική-Δωρική ομάδα). Επίσης, είναι σε μεγαλύτερο βαθμό «μεικτές» διάλεκτοι, έχουν ελάχιστα αποκλειστικά χαρακτηριστικά που δεν απαντούν σε άλλες διαλεκτικές ομάδες. - Παρά την εσωτερική διαφοροποίηση, ορισμένα κοινά χαρακτηριστικά: α) Δοτ. Πληθ. Γ κλίσης εσσι: Λεσβ. πολίεσσι ~ πόλεσι β) Μετ. Ενεργ. Πρκ. ων / -οντος: Λεσβ. γεγόνοντα ~ γεγονότα, κατεληλύθων ~ κατεληλυθώς. γ) Λεξιλογικό: ία = μία. δ) Οι χειλο-υπερωικοί φθόγγοι της ΙΕ (*kw, *gw, *gwh) μεταφέρθηκαν ως χειλικοί ακόμα και πριν από τα /e,i/, ενώ στις άλλες διαλέκτους ως οδοντικοί, π.χ. ΙΕ *penkwe > Λατ. Quinque, Αττική διάλεκτος πέντε, Αιολική πέμπε. 9
- Πέρα από αυτά τα χαρακτηριστικά, υπάρχουν επιμέρους γνωρίσματα που απαντούν σε μερικούς μόνο από τους κλάδους της συνολικής διαλεκτικής ομάδας. - Έτσι έχουμε στη Θεσσαλική και τη Λεσβιακή (και όχι στη Βοιωτική): Α) Αφομοίωση αντί για αντέκταση στα συμφωνικά συμπλέγματα λσ-, -λν- κλπ.: *στάλσα > στάλλα ~ στήλη, *έμενσα > έμεννα ~ έμεινα, σελάννα ~ σελήνη, *έσμι > έμμι ~ ειμί. - Επίσης, στη Λεσβιακή και Βοιωτική (και όχι στη Θεσσαλική) έχουμε άλλα χαρακτηριστικά, π.χ. η πρόθεση πεδά = μετά. - Τέλος, έχουμε και τοπικά χαρακτηριστικά που απαντούν μόνο στον έναν από τους τρεις κλάδους της υπερκείμενης διαλεκτικής ομάδας. Α) Λεσβιακή: Υποχωρητικός τονισμός (λεύκος, Αχίλληος ~ Αχιλλέως) Β) Θεσσαλική (πολύ ανομοιογενής): Πολύ συνήθης η αποκοπή προθέσεων, λ.χ. πάρ, πέρ, κάτ, πότ, άπ, έπ, ύπ, «ύτ τάς πόλιος = υπό της πόλεως / - Οι διάλεκτοι αυτές δεν επέζησαν πολύ μετά την εμφάνιση της Κοινής. Πιθανή εξαίρεση μία λογοτεχνική μορφή της Αιολικής, που έγινε διάσημη την Ρωμαϊκή περίοδο χάρη στα ποιήματα της Σαπφώς. 10