ΟΙ ΜΕΣΑΙΩΝΙΚΕΣ ΡΙΖΕΣ ΤΟΥ ΝΕΟΤΕΡΟΥ ΚΡΑΤΟΥΣ

ΤΖΟΖΕΦ Ρ. ΣΤΡΕΓΕΡ ΟΙ ΜΕΣΑΙΩΝΙΚΕΣ ΡΙΖΕΣ ΤΟΥ ΝΕΟΤΕΡΟΥ ΚΡΑΤΟΥΣ Μετάφραση: Θάνος Σαμαρτζῆς ΠΡΩΤΟ ΜΕΡΟΣ Ἡ σημασία τοῦ κράτους Σήμερα θεωροῦμε τὸ κράτος σὰν κάτι δεδομένο. Διαμαρτυρόμαστε γιὰ τὶς ἀξιώσεις του, παραπονούμαστε ὅτι παρεισφρέει ὁλοένα καὶ περισσότερο σὲ ὑποθέσεις ποὺ παλιότερα θεωροῦνταν ἰδιωτικές. Ὅμως εἶναι σχεδὸν ἀδύνατο νὰ φανταστοῦμε τὴ ζωή μας χωρὶς αὐτό. Στὸν σημερινὸ κόσμο, ἡ χειρότερη μοίρα ποὺ μπορεῖ νὰ λάχει σ ἕναν ἄνθρωπο εἶναι νὰ μὴν ἔχει κράτος. «Ὁ ἄνθρωπος δίχως πατρίδα» τοῦ Χέιλ 1 σήμερα ὑπάρχει, κι ὁ Χέιλ δὲν θὰ μποροῦσε ποτὲ νὰ φανταστεῖ τὰ δεινά του. Οἱ παλιὲς μορφὲς κοινωνικῆς ἀναγνώρισης ἔχουν πλέον πάψει νὰ εἶναι ἀπόλυτα ἀναγκαῖες. Ἕνας ἄνθρωπος μπορεῖ νὰ ζήσει μιὰ λίγο-πολὺ ὁλοκληρωμένη ζωὴ δίχως οἰκογένεια, δίχως μόνιμο τόπο κατοικίας, δίχως θρησκευτικὴ ἔνταξη ἀλλὰ ἐὰν δὲν ἔχει κράτος, εἶναι ἕνα τίποτα. Δὲν ἔχει δικαιώματα, δὲν ἔχει ἀσφάλεια, κι οἱ εὐκαιρίες του γιὰ μιὰ δημιουργικὴ προσωπικὴ πορεία θὰ εἶναι ἐλάχιστες. Δὲν ὑπάρχει ἐπὶ τῆς γῆς σωτηρία ἔξω ἀπ τὸ πλαίσιο ἑνὸς ὀργανωμένου κράτος. Δὲν ἦταν πάντοτε ἔτσι. Ὑπῆρχαν περίοδοι ὄχι πολὺ μακρινὲς μὲ τὰ μέτρα τῶν ἱστορικῶν στὶς ὁποῖες τὸ κράτος δὲν ὑπῆρχε, δίχως νὰ νοιάζεται κανείς. Σὲ ἐκεῖνες 1 Διήγημα τοῦ Ἔντουαρντ Ἔβερετ Χέιλ (1822-1909) δημοσιευμένο τὸ 1863. (Σ.τ.Μ.)

τὶς ἐποχές, αὐτὸς ποὺ δὲν εἶχε ασφάλεια κι εὐκαιρίες ἦταν ὁ ἄνθρωπος δίχως οἰκογένεια ἢ χωροδεσπότη, ἐκεῖνος ποὺ δὲν ἀνῆκε σὲ μιὰ τοπικὴ κοινότητα ἢ σὲ μιὰ ἰσχυρὴ θρησκευτικὴ ὁμάδα ὁ ἄνθρωπος αὐτὸς μποροῦσε νὰ ἐπιβιώσει μόνο ἂν γινόταν ὑποτελὴς ἢ δοῦλος. Οἱ ἀξίες μιᾶς τέτοιας κοινωνίας ἦταν διαφορετικὲς ἀπ τὶς δικές μας. Ἕνας ἄνθρωπος ἦταν πρόθυμος νὰ θυσιάσει τὴν περιουσία του ἢ τὴ ζωή του γιὰ τὴν οἰκογένειά του, τὸν χωροδεσπότη του, τὴν κοινότητά του ἢ τὴ θρησκεία του, ὄχι ὅμως καὶ γιὰ τὸ κράτος του. Ἡ ὀργανωτικὴ δύναμη αὐτῶν τῶν κοινωνιῶν ἦταν μικρότερη ἀπὸ τῆς δικῆς μας. Ἦταν δύσκολο να συγκεντρωθεῖ ἕνας μεγάλος ἀριθμὸς ἀνθρώπων καὶ ὅλοι αὐτοὶ οἱ ἄνθρωποι νὰ ἐργαστοῦν ἀπὸ κοινοῦ γιὰ ἱκανὸ χρονικὸ διάστημα. Ὅσοι γνωρίζονταν προσωπικὰ μεταξύ τους ἔτρεφαν ἕνα ἰσχυρὸ αἴσθημα ἀμοιβαίας ὑποχρέωσης ὁ ἕνας ἀπέναντι στὸν ἄλλο τὸ αἴσθημα ὅμως αὐτὸ ἐξασθενοῦσε γρήγορα ὅσο μεγάλωνε ἡ μεταξύ τους ἀπόσταση. Τὸ γεγονὸς ὅτι αὐτοὶ οἱ τύποι ὀργάνωσης ἦταν ἀτελεῖς καὶ χωρικὰ περιορισμένοι σήμαινε ὅτι ἡ κοινωνία δὲν μποροῦσε νὰ ἀξιοποιήσει κατὰ τὸν βέλτιστο τρόπο τοὺς ἀνθρώπινους καὶ φυσικοὺς πόρους της, ὅτι το βιοτικό της ἐπίπεδο ἦταν χαμηλό, κι ὅτι τὰ προικισμένα ἄτομα δὲν κατάφερναν νὰ πραγματώσουν πλήρως τὶς δυνατότητές τους. Ἀντίθετα, ἡ συγκεντρωτικὴ χρήση ἀνθρώπινων πόρων τὴν ὁποία ἐπέτρεψε ἡ ἀνάπτυξη τοῦ νεότερου κράτους ἦταν τέτοια ὥστε ὑποχρέωσε κάθε ἄλλο τύπο κοινωνικῆς ὀργάνωσης νὰ υἱοθετήσει ὑποδεέστερο ρόλο. Γιὰ τούτη τὴ συγκέντρωση ἰσχύος εἴμαστε ἀναγκασμένοι νὰ καταβάλλουμε ἕνα τίμημα μερικὲς φορὲς ἕνα τίμημα ἐπικίνδυνα ὑψηλό. Θεωρητικά, θὰ ἦταν ἴσως ἐφικτὸ νὰ διατηρήσουμε τὰ ὀφέλη τῆς σύνθετης ὀργάνωσης καὶ ταυτοχρόνως νὰ περιστείλουμε τὸν ρόλο τοῦ κράτους στὴ διαμόρφωση τοῦ πλαισίου αὐτῆς τῆς ὀργάνωσης. Στὴν πράξη, κανεὶς δὲν ἔχει κατορθώσει κάτι τέτοιο μέχρι σήμερα. Μόνον οἱ πιὸ ἀπομονωμένοι καὶ πρωτόγονοι λαοὶ μποροῦν νὰ ὑπάρξουν δίχως κράτος. Μόλις ἡ σύγχρονη ζωὴ ἀγγίξει μιὰ περιοχή, οἱ

κάτοικοί της θὰ πρέπει εἴτε νὰ συγκροτήσουν κράτος εἴτε νὰ βροῦν καταφύγιο ὑπὸ τὴ σκέπη ἑνὸς κράτους ποὺ ἤδη ὑφίσταται. Ἂν δὲν μποροῦμε νὰ ξεφύγουμε ἀπ τὸ κράτος, ἔχει σημασία νὰ τὸ κατανοήσουμε. Ἕνας τρόπος νὰ πετύχουμε κάτι τέτοιο εἶναι νὰ μελετήσουμε τὴν ἱστορία του νὰ ἐξετάσουμε πῶς καὶ πότε ἀναδύθηκε ἡ συγκεκριμένη μορφὴ ὀργάνωσης, τί ἀνάγκες κάλυπτε, σὲ ποιές ἀρχὲς ἦταν βασισμένη. Μιὰ μελέτη τῶν καταβολῶν τοῦ νεότερου εὐρωπαϊκοῦ κράτους μπορεῖ ἐνδεχομένως νὰ φωτίσει, ὣς ἕναν βαθμό, τὰ γνωρίσματα καὶ τὰ προβλήματα τοῦ σημερινοῦ κράτους. Μπορεῖ νὰ ἀποδειχτεῖ ἰδιαίτερη ὠφέλιμη στὸ νὰ ἀναδείξει τὶς διαφορὲς μεταξὺ τῶν ποικίλων τύπων κράτους καὶ νὰ ἐξηγήσει γιὰ ποιό λόγο ὁρισμένα κράτη διαθέτουν περισσότερο εὔρυθμες καὶ ἀποτελεσματικὲς μορφὲς ὀργάνωσης ἀπὸ ἄλλα. Ἴσως νὰ ἔπρεπε νὰ ξεκινήσουμε μὲ ἕναν ὁρισμὸ τοῦ κράτους, ὅμως οἱ περισσότερες ἀπόπειρες νὰ δοθεῖ ἕνας τέτοιος ὁρισμὸς δὲν στέφθηκαν μὲ μεγάλη ἐπιτυχία. Ἕνα κράτος ὑπάρχει κατὰ κύριο λόγο στὴν καρδιὰ καὶ τὴν ψυχὴ τῶν ἀνθρώπων του. Ἂν δὲν πιστεύουν ὅτι τὸ κράτος εἶναι παρόν, καμία λογικὴ ἄσκηση δὲν θὰ μπορέσει νὰ τὸ φέρει στὴ ζωή. Ἐμφανίστηκαν καὶ ἄνθισαν κράτη ποὺ δὲν πληροῦσαν κανένα ἀπὸ τὰ κριτήρια τῶν πολιτικῶν ἐπιστημόνων, π.χ. οἱ Κάτω Χῶρες τοῦ 17ου αἰώνα. Ἀντὶ γιὰ κάποιον ὁρισμὸ λοιπόν, θὰ ἦταν προτιμότερο νὰ ἀναζητήσουμε ὁρισμένα ἀπ τὰ σημάδια ποὺ μᾶς δείχνουν ὅτι ἕνα κράτος ἀρχίζει ν ἀναδύεται. Τὰ σημάδια αὐτὰ θὰ εἶναι ἰδιαιτέρως χρήσιμα γιὰ τὴν ἔρευνά μας, δεδομένου ὅτι αὐτὸ ποὺ μᾶς ἐνδιαφέρει εἶναι οἱ ἀπαρχὲς τοῦ κράτους καὶ ὄχι ἡ τελικὴ μορφή του. Ὁ γεωγραφικὸς παράγοντας Τὸ πρῶτο σημάδι εἶναι εὔκολο νὰ ἀναγνωριστεῖ μιᾶς καὶ εἶναι ἐντελῶς ἐξωτερικό. Μιὰ ἀνθρώπινη κοινότητα, προκειμένου νὰ γίνει κράτος, πρέπει νὰ μένει σταθερὴ στὸν χῶρο

καὶ τὸν χρόνο. Μόνο ἂν μιὰ ὁμάδα ἀνθρώπων ζεῖ καὶ ἐργάζεται ἀπὸ κοινοῦ σὲ δεδομένη περιοχὴ ἐπὶ πολλὲς γενιές, μπορεῖ ν ἀναπτύξει τὶς δομὲς ὀργάνωσης ποὺ ἀπαιτοῦνται γιὰ τὴ συγκρότηση κράτους. Οἱ πρόσκαιροι συνασπισμοὶ ὁμάδων μὲ κάποια κοινὰ συμφέροντα δύσκολα μποροῦν νὰ ἀποτελέσουν τοὺς πυρῆνες κρατῶν, ἐκτὸς κι ἂν ἡ ἔκτακτη περίσταση ποὺ προκαλεῖ τὸν συνασπισμό τους διαρκεῖ γιὰ τόσο πολὺ καιρὸ ἢ ἐπανέρχεται μὲ τέτοια συχνότητα, ὥστε ὁ συνασπισμὸς νὰ καθίσταται σταδιακὰ μόνιμος, ὅπως συνέβη π.χ. στὴν περίπτωση τῶν Φράγκων. Ἀκόμη κι οἱ τακτικὲς συναντήσεις καὶ οἱ συχνὲς συμμαχίες μεταξὺ ὁμάδων ποὺ ἀναγνωρίζουν ὅτι ὑπάρχει μιὰ κοινὴ καταγωγὴ ἀνάμεσά τους δὲν ἀρκοῦν γιὰ τὸν σχηματισμὸ κράτους. Ἡ ἱστορία τῆς ἀρχαίας Ἑλλάδας ἀποτελεῖ πειστήριο καὶ γιὰ τὰ δύο αὐτὰ στοιχεῖα οὔτε οἱ συμμαχίες ἐναντίον τῆς Περσίας οὔτε οἱ Ὀλυμπιακοὶ Ἀγῶνες κατάφεραν νὰ ὁδηγήσουν τὶς ἑλληνικὲς πόλεις στὴ συγκρότηση ἑνιαίου κράτους. Ἀπ τὴ σκοπιὰ τῆς γεωγραφίας, πρέπει νὰ ὑπάρχει μιὰ βασικὴ ἐδαφικὴ περιοχὴ μέσα στὴν ὁποία ἡ ὁμάδα νὰ μπορεῖ νὰ οἰκοδομήσει τὸ πολιτικό της σύστημα, ἂν καὶ στὰ ὅριά της εἶναι ἐπιτρεπτὸς κάποιος βαθμὸς διακύμανσης. Τὰ κράτη ἀπαιτοῦν μόνιμους θεσμούς, καὶ τέτοιοι θεσμοὶ εἶναι δύσκολο νὰ ἐγκαθιδρυθοῦν ἂν ἡ περιοχὴ ὅπου αὐτοὶ θὰ ἐφαρμοστοῦν μεταβάλλεται διαρκῶς ἢ ἂν ἡ συνοχὴ τῆς ὁμάδας εἶναι μεγαλύτερη κατὰ τὴ διάρκεια μιᾶς ἐποχῆς τοῦ ἔτους ἀπ ὅτι στὴ διάρκεια μιᾶς ἄλλης. Αὐτὸς εἶναι ὁ λόγος ποὺ οἱ ἀληθινὰ νομαδικοὶ λαοὶ δὲν ἱδρύουν κράτη. 2 Προκειμένου νὰ καταστεῖ δυνατὸς ἕνας ὑψηλὸς βαθμὸς πολιτικῆς ὀργάνωσης, εἶναι ἀπαραίτητο μιὰ μερίδα τους νὰ ἐγκατασταθεῖ σὲ ἕναν συγκεκριμένο τόπο. Ἀκόμη κι ἕνας μὴ νομαδικὸς λαὸς ποὺ φεύγει ἀπὸ τὸν τόπο του ἠθελημένα ἢ ἀκούσια συνήθως χάνει μέρος τῆς πολιτικῆς συνοχῆς του καὶ πρέπει 2 Βλ. Philip C. Salzman, «Political Organization among Nomadic Peoples» στὸ Proceedings of the American Philosophical Society, III (1967), σελ. 115-131, καὶ τὶς ἀναφορὲς ποὺ δίνονται στὴ βιβλιογραφία ποὺ παραθέτει.

νὰ ξεκινήσει ἐκ νέου τὴ διαδικασία οἰκοδόμησης κράτους, ὅπως καταδεικνύει ἡ ἱστορία τῆς ἀμερικανικῆς Δύσης. Μόνιμοι καὶ ἀπρόσωποι θεσμοὶ Ἀπὸ τὴ στιγμὴ ποὺ διασφαλιστεῖ ἡ μονιμότητα στὸν χῶρο καὶ τὸν χρόνο, κάνει τὴν ἐμφάνισή του τὸ δεύτερο σημάδι μιᾶς πιθανῆς ἀνάδυσης κράτους: ὁ σχηματισμὸς ἀπρόσωπων καὶ σχετικὰ μόνιμων πολιτικῶν θεσμῶν. Οἱ πρωτόγονες ἢ οἱ ἐφήμερες πολιτικὲς συνομαδώσεις μποροῦν νὰ λειτουργήσουν μέσω προσωπικῶν σχέσεων, δίχως συγκεκριμένη διάρθρωση, π.χ. μέσα ἀπὸ συναντήσεις ἐπιφανῶν ἀνδρῶν ἢ στὸ πλαίσιο συνελεύσεων μὲ βάση τὶς σχέσεις γειτνίασης. Ἀκόμη καὶ σ αὐτὸ τὸ ἐπίπεδο, ὅμως, θὰ ἀναπτυχθοῦν ἐθιμοτυπικοὶ τρόποι χειρισμοῦ τῶν ζητημάτων γενικοῦ ἐνδιαφέροντος. Θὰ ὑπάρξουν διαδικασίες γιὰ τὴ διευθέτηση ἐσωτερικῶν συγκρούσεων, ἀλλὰ καὶ γιὰ τὴν ὀργάνωση στρατιωτικῶν ὁμάδων σὲ περίπτωση πολέμου. Ὡστόσο, ἀπαιτεῖται κάτι περισσότερο προκειμένου ἡ κοινότητα νὰ διατηρηθεῖ στὸν χρόνο καὶ νὰ διασφαλίσει τὴν ἐξουσία της σὲ μιὰ γεωγραφικὴ περιοχή, προκειμένου νὰ σφυρηλατήσουν οἱ χαλαρὰ συνδεόμενες «γειτονιὲς» μιὰ πιὸ λυσιτελὴ πολιτικὴ ἑνότητα, προκειμένου νὰ καταστεῖ δυνατὴ μιὰ ἀποτελεσματικότερη χρήση τῶν ποικίλων πόρων καὶ δυνατοτήτων τοῦ λαοῦ. Πρέπει νὰ ἐπινοηθοῦν θεσμοὶ ἱκανοὶ νὰ συνεχίσουν νὰ ὑφίστανται μετὰ ἀπὸ μιὰ μεταβολὴ τῆς ἡγεσίας, καὶ ἀνεξάρτητα ἀπὸ τὶς διακυμάνσεις στὸν βαθμὸ συνεργασίας μεταξὺ τῶν ὑποομάδων θεσμοὶ ποὺ νὰ ἐπιτρέπουν ἕναν ὁρισμένο βαθμὸ ἐξειδίκευσης στὶς πολιτικὲς ὑποθέσεις καὶ κατ αὐτὸ τὸν τρόπο νὰ αὐξάνουν τὴν ἀποτελεσματικότητα τῆς πολιτικῆς διαδικασίας θεσμοὶ ποὺ νὰ ἐνδυναμώνουν τὸ αἴσθημα πολιτικῆς ταυτότητας τῆς ὁμάδας. Ὅταν ἐμφανιστοῦν τέτοιου εἴδους θεσμοί, πληροῖται μιὰ κρίσιμη προϋπόθεση γιὰ τὴν οἰκοδόμηση κράτους.

Παρ ὅλα αὐτά, ἡ ἐμφάνιση ἐξειδικευμένων θεσμῶν δὲν ὁδηγεῖ ἀναπόδραστα στὴ δημιουργία κράτους. Οἱ θεσμοὶ μπορεῖ νὰ ἀναπτυχθοῦν ἁπλῶς καὶ μόνο γιὰ τὴν προστασία τῶν ἰδιωτικῶν συμφερόντων τῶν πλουσίων καὶ τῶν ἰσχυρῶν. Ὁ ἀρχηγὸς μιᾶς φυλῆς, π.χ., μπορεῖ νὰ θέλει μιὰ τακτικὴ καταμέτρηση τοῦ εἰσοδήματος ποὺ ἀποδίδουν οἱ γαῖες ἢ τὰ κοπάδια του, ὅπως θὰ ἔκανε κάθε συνετὸς νοικοκύρης. Μιὰ τέτοια καταμέτρηση δὲν ὁδηγεῖ κατ ἀνάγκην στὴν ἵδρυση ὑπουργεῖου οἰκονομικῶν. Μιὰ ὁμάδα ἀριστοκρατῶν γαιοκτημόνων ἴσως θέλει νὰ περιορίσει τὶς ἔριδες ποὺ πλήττουν τὴν περιουσία ἢ ἀποδεκατίζουν τὰ μέλη τους, καὶ ἔτσι νὰ ὁδηγηθεῖ στὴ δημιουργία ἑνὸς συστήματος δικαστηρίων. Ὅπως δείχνει, ὅμως, ἡ πρώιμη ἱστορία τῆς Ἰσλανδίας, ἡ ὕπαρξη τέτοιων δικαστηρίων δὲν ὁδηγεῖ ἀναγκαστικὰ στὴν ἀποδοχὴ τῆς ὑπεροχῆς τοῦ νόμου οὔτε καὶ στὴν ἀνάδυση μιᾶς ἀρχῆς ποὺ θὰ τὸν ἐπιβάλλει. Τὰ δικαστήρια ἐνδέχεται νὰ μὴν εἶναι τίποτ ἄλλο ἀπὸ ἕνα ἐργαλεῖο ποὺ νὰ μπορεῖ νὰ χρησιμοποιηθεῖ ἢ νὰ παρακαμφθεῖ ἀνάλογα μὲ τὶς περιστάσεις. Παρ ὅλα αὐτά, ἀκριβῶς ἐπειδὴ στὴν ἐποχὴ πρὶν τὸ κράτος δὲν μπορεῖ νὰ ὑπάρξει σαφὴς διάκριση μεταξὺ δημοσίου καὶ ἰδιωτικοῦ, κάθε μόνιμος θεσμὸς μπορεῖ μὲ τὸ πέρασμα τοῦ χρόνου νὰ καταστεῖ τμῆμα μιᾶς κρατικῆς δομῆς, ἀκόμη κι ἂν ἀρχικὰ δὲν προοριζόταν νὰ ἔχει μιὰ τέτοια λειτουργία. Παρατηρήσαμε τὸ φαινόμενο αὐτὸ σὲ σχετικὰ πρόσφατες ἐποχές. Ἡ Κοινοπολιτεία τῆς Μασσαχουσέττης καὶ ἡ Βρετανικὴ Αὐτοκρατορία τῆς Ἰνδίας ἀναδύθηκαν μέσα ἀπὸ τοὺς θεσμοῦς ἰδιωτικῶν ὀργανισμῶν. Ἕνα ἀπὸ τὰ παλαιότερα δημόσια ἀξιώματα στὸν κόσμο εἶναι σήμερα τὸ ἀξίωμα τοῦ σερίφη, ὅμως οἱ πρῶτοι σερίφηδες ἦταν ἁπλῶς διαχειριστὲς τῆς περιουσίας τῶν Ἀγγλοσαξόνων βασιλέων. Ἕνα ἰσχυρότερο ἐπιχείρημα κατὰ τοῦ ὑπερτονισμοῦ τῆς σημασίας τῶν μόνιμων θεσμῶν εἶναι τὸ ὅτι οἱ θεσμοὶ μπορεῖ νὰ μὴν εἶναι παρὰ ἐξωτερικὰ ἐργαλεῖα μὲ τὰ ὁποῖα ἕνας ἡγεμόνας (ἢ μιὰ κυρίαρχη τάξη) ἀσκεῖ τὴν ἐξουσία του πάνω σ ἕναν ὑποτελὴ λαό.

Ἡ ὕπαρξη μόνιμων θεσμῶν δὲν ἀποδεικνύει πὼς οἱ υπήκοοι τοὺς ἔχουν ἀποδεχτεῖ ὡς ἀναγκαίους ἢ ὅτι ἔχουν διαμορφώσει ἐκεῖνο τὸ πλαίσιο ἀπόψεων ποὺ εἶναι ἀπαραίτητο γιὰ τὴν ὕπαρξη κράτους. Παρ ὅλα αὐτά, οἱ μόνιμοι θεσμοὶ εἶναι πολὺ πιθανὸ νὰ προκαλέσουν μιὰ βαθμιαία μεταβολὴ τῶν στάσεων ποὺ ἐπικρατοῦν, οἱ ὁποῖες ἐνδέχεται νὰ δημιουργήσουν τὸ ὑποστήλωμα ὅπου θὰ στηριχθεῖ ἡ ἰδέα τοῦ κράτους. Ἀκόμη κι οἱ ἀποικιακοὶ θεσμοί, οἱ ὁποῖοι δὲν ριζώνουν βαθιὰ στὸν ὑποτελὴ πληθυσμό, μποροῦν νὰ ἀποτελέσουν τὴ ραχοκοκκαλιὰ τῆς δομῆς ἑνὸς νέου κράτους, καὶ ὄντως ἔχουν ἱστορικὰ λειτουργήσει κατ αὐτὸ τὸν τρόπο. Τὸ κύρος καὶ ἡ αὐθεντία τοῦ κράτους: κυριαρχία Ἀκόμη σημαντικότερες ἀπὸ τὴν ὕπαρξη μόνιμων θεσμῶν εἶναι οἱ ἐνδείξεις ὅτι οἱ θεσμοὶ αὐτοὶ ἀποκτοῦν ἕνα ὅλο καὶ μεγαλύτερο κύρος καὶ μιὰ σταθερὰ αὐξανόμενη αὐθεντία. Ὑπάρχουν π.χ. δικαστήρια ποὺ νὰ μποροῦν νὰ ἐκδίδουν ὁριστικὲς ἀποφάσεις δεσμευτικὲς γιὰ τὸ σύνολο τοῦ πληθυσμοῦ, σὲ δεδομένη περιοχή, καὶ ποὺ νὰ μὴν μποροῦν νὰ ἀνατραποῦν ἀπὸ καμία ἄλλη ἐξουσία; Οἱ μεσαιωνικοὶ πάπες ἀξίωναν ὅτι «ἔκριναν τοὺς πάντες καὶ δὲν μποροῦσαν νὰ κριθοῦν ἀπὸ κανέναν» 3. Πότε ἐμφανίστηκαν κοσμικὲς ἐξουσίες ποὺ ἦταν σὲ θέση νὰ προβοῦν σὲ ἕναν τέτοιο ἰσχυρισμό; Γιὰ νὰ τὸ διατυπώσουμε μὲ πιὸ γενικὸ τρόπο, πότε ἀρχίζει νὰ ἀναδύεται ἡ ἔννοια τῆς κυριαρχίας [sovereignty]; Εἶναι δυσκολότερο νὰ ἀποδειχθεῖ ἡ ὕπαρξη μιᾶς ἔννοιας παρὰ ἡ ὕπαρξη ἑνὸς θεσμοῦ, καὶ στὴ δυσκολία αὐτὴ προστίθεται ἡ ἀνεπάρκεια τοῦ εὐρωπαϊκοῦ πολιτικοῦ λεξιλογίου τῶν πρώιμων περιόδων. Ἡ κυριαρχία ὑπῆρχε στὴν πράξη πολὺ 3 Αὐτὸ εἶναι τὸ βασικὸ δόγμα τοῦ Dictatus Papae τοῦ 1075, ἄρθρα 18-21. Βλ. τὴν ἀγγλικὴ μετάφραση τοῦ Ewart Lewis, Medieval Political Ideas (Νέα Ὑόρκη 1954), ΙΙ, σελ. 381: «ὅτι ἡ ἀπόφασή του δὲν πρέπει νὰ ἐπανεξετάζεται ἀπὸ κανέναν, καὶ ὅτι μόνος αὐτὸς μπορεῖ νὰ ἐπανεξετάζει τὶς ἀποφάσεις τοῦ καθενός ὅτι δὲν πρέπει νὰ κρίνεται ἀπὸ κανέναν». Ὁ Ἰννοκέντιος Γ τὸ διατύπωσε μὲ πιὸ συμπυκνωμένο τρόπο: εἶναι αὐτὸς «qui de omnibus judicat et a nemine judicatur» [ποὺ κρίνει τοὺς πάντες καὶ δὲν κρίνεται ἀπὸ κανέναν]. Βλ. R. W. καὶ A. J. Carlyle, A History of Mediaeval Political Theory (Ἐδιμβοῦργο 1928), IV, σελ. 153.

προτοῦ μπορέσει νὰ περιγραφεῖ θεωρητικὰ (1300 μ.χ. ἔναντι 1550). 4 Παράλληλα, οἱ ἠγέτες ποὺ ἀξίωναν ἐμπράκτως κυρίαρχη ἐξουσία δὲν ἦταν πάντοτε σὲ θέση νὰ ὑλοποιήσουν τὶς ἀξιώσεις τους. Τὸ σημεῖο καμπῆς, ὡστόσο, ἦταν ἡ ἀναγνώριση τῆς ἀναγκαιότητας γιὰ μιὰ τελικὴ αὐθεντία, ὄχι ἡ κατοχὴ ἑνὸς «μονοπωλίου ἰσχύος». Στὸν βαθμὸ ποὺ τὸ μεγαλύτερο μέρος τοῦ πολιτικὰ ἐνεργοῦ πληθυσμοῦ ἀναγνώριζε τὴν ἀναγκαιότητα ὕπαρξης μιᾶς αὐθεντίας ἱκανῆς νὰ παίρνει τελεσίδικες ἀποφάσεις, μποροῦσαν σὲ πρακτικὸ ἐπίπεδο νὰ γίνουν ἀνεκτὲς ἀρκετὲς παραβιάσεις αὐτῆς τῆς ἀρχῆς. Ἡ προσωπικὴ ἠθικὴ πρόσδεση στὸ κράτος Ἡ παρατήρηση αὐτὴ μᾶς ὁδηγεῖ στὸ τελευταῖο, τὸ σημαντικότερο καὶ τὸ δυσκολότερα ἀνιχνεύσιμο ἀπὸ τὰ κριτήριά μας: μιὰ μετατόπιση τῆς προσωπικῆς ἠθικῆς πρόσδεσης ἀπὸ τὴν οἰκογένεια, τὴν τοπικὴ κοινότητα ἢ τὴ θρησκευτικὴ ὀργάνωση στὸ κράτος, καὶ ἡ ἀπόκτηση ἐκ μέρους τοῦ κράτους τῆς ἠθικῆς αὐθεντίας νὰ στηρίζει τὴ θεσμικὴ δομὴ καὶ τὴ θεωρητικὴ νομικὴ ὑπεροχή του. Στὸ τέλος αὐτῆς τῆς διαδικασίας, οἱ ὑπήκοοι ἀποδέχονται τὴν ἰδέα ὅτι τὰ συμφέροντα τοῦ κράτος ὀφείλουν νὰ ὑπερισχύσουν ἔναντι ὁποιουδήποτε ἄλλου συμφέροντος, ὅτι ἡ διατήρηση τοῦ κράτους συνιστᾶ τὸ ὕψιστο κοινωνικὸ ἀγαθό. Ἡ μεταβολὴ αὐτὴ ὅμως εἶναι τόσο σταδιακή, ὥστε ἡ ἐν λόγω διαδικασία δύσκολα μπορεῖ νὰ τεκμηριωθεῖ εἶναι ἀδύνατο νὰ ὑποστηριχθεῖ ὅτι σὲ ἕνα συγκεκριμένο σημεῖο τῆς κλίμακας τοῦ χρόνου ἡ προσωπικὴ ἠθικὴ πρόσδεση στὸ κράτος κατέστη ἡ κυρίαρχη μορφὴ προσωπικῆς ἠθικῆς δέσμευσης. Τὸ πρόβλημα 4 Ἐπ αὐτοὺ βλ. Gaines Post, Studies in Medieval Legal Thought (Πρίνστον 1964) κεφ. 5, 8, 10, καὶ ἰδίως σελ. 280-289, 301-309, 445-453, 463-478 E. H. Kantorowicz, The King s Two Bodies (Πρίνστον 1957), κεφ. 5, σελ. 236-258. Ἀξίζει νὰ σημειωθεῖ ὅτι τὸ Διάταγμα τοῦ Οὐέστμινστερ Ι (1275), κεφ. 17, ὁρίζει ὅτι, ἀκόμη καὶ στὴν Οὐαλία, ὅπου τὸ ἔνταλμα τοῦ βασιλιὰ δὲν ἰσχύει, ὁ βασιλιὰς ὡς κυρίαρχος μπορεῖ νὰ ἀπονέμει δικαιοσύνη πρὸς τοὺς πάντες, καὶ ὅτι ὁ Beaumanoir, γράφοντας στὴ Γαλλία τὴν ἴδια περίπου ἐποχή, λέει στὰ Coutumes de Beauvaisis, παρ. 1043, ὅτι ὁ βασιλιὰς εἶναι κυρίαρχος ἐπὶ τῶν πάντων, ὅτι μπορεῖ νὰ παράγει νόμους («establissemens») κατὰ βούληση γιὰ τὸ κοινὸ καλό, καὶ ὅτι οἱ πάντες ὑπάγονται στὴ δικαιοδοσία του.

περιπλέκεται περαιτέρω ἀπὸ τὸ ὅτι ἡ προσωπικὴ ἠθικὴ πρόσδεση στὸ κράτος δὲν εἶναι τὸ ἴδιο πράγμα μὲ τὸν ἐθνικισμό στὴν πραγματικότητα, σὲ ὁρισμένες περιοχὲς ὁ ἐθνικισμὸς λειτούργησε ἐνάντια στὴν ἠθικὴ πρόσδεση στὰ ὑφιστάμενα κράτη. Ἀκόμη καὶ στὶς χῶρες ἐκεῖνες ποὺ εἶχαν τὴν τύχη ὁ ἐθνικισμὸς νὰ ἐνισχύσει τελικὰ τὴν προσωπικὴ ἠθικὴ πρόσδεση στὸ κράτος, πρώτη ἐμφανίστηκε ἡ πρόσδεση στὸ κράτος κι αὐτὴ ἀποτέλεσε ἕνα πολὺ πιὸ ψύχραιμο εἶδος συναισθήματος. Εἶχε τὴν ἴδια περίπου «θερμοκρασία» μὲ τὸν ἀνθρωποκεντρισμό κατὰ κάποιον τρόπο ἀποτελοῦσε μιὰ μορφὴ ἀνθρωποκεντρισμοῦ. Τὸ κράτος παρεῖχε περισσότερη εἰρήνη, μεγαλύτερη ἀσφάλεια καὶ αὐξημένες εὐκαιρίες γιὰ μιὰ καλὴ ζωή ἀπ ὅτι οἱ χαλαρὲς συνομαδώσεις κοινοτήτων ἑπομένως, ἔπρεπε νὰ ὑποστηριχθεῖ. Διαφοροποίηση τοῦ κράτους ἀπὸ ἄλλες μορφὲς πολιτικῆς ὀργάνωσης Συνοψίζοντας αὐτὸ τὸ τμῆμα τῆς ἀνάλυσής μας, ἐκεῖνο ποὺ ἀναζητοῦμε εἶναι ἡ ἐμφάνιση πολιτικῶν μονάδων ποὺ νὰ μένουν σταθερὲς στὸ πέρασμα τοῦ χρόνου καὶ σὲ μιὰ ὁρισμένη περιοχή, ἡ ἀνάπτυξη μόνιμων, ἀπρόσωπων θεσμῶν, ἡ συναίνεση ὅσον ἀφορᾶ τὴν ἀναγκαιότητα μιᾶς αὐθεντίας ἱκανῆς νὰ παίρνει τελεσίδικες ἀποφάσεις, καὶ ἡ ἀποδοχὴ τῆς ἰδέας πὼς τούτη ἡ αὐθεντία ὀφείλει νὰ ἀποτελέσει τὸ ἀντικείμενο τῆς βασικῆς προσωπικῆς ἠθικῆς πρόσδεσης τῶν ὑπηκόων της. Θὰ ἀναζητήσουμε τεκμήρια γι αὐτὲς τὶς μεταβολὲς στὴ δυτικὴ Εὐρώπη τὴν περίοδο ἀνάμεσα στὸ 1100 καὶ το 1600 μ.χ. Αὐτὸ δὲν συμβαίνει ἐπειδὴ δὲν ὑπῆρχαν κράτη στὶς πρωιμότερες περιόδους ἢ στὸν μὴ εὐρωπαϊκὸ χῶρο ἀναμφίβολα, ἡ ἑλληνικὴ πόλις ἀποτελοῦσε κράτος, ἡ αὐτοκρατορία τῶν Χὰν στὴν Κίνα ἀποτελοῦσε κράτος καὶ ἡ Ρωμαϊκὴ Αὐτοκρατορία ἀποτελοῦσε κράτος. Ἐμεῖς ὅμως ἀναζητοῦμε τὶς ρίζες τοῦ νεότερου κράτους καὶ τὸ νεότερο κράτος δὲν προέκυψε εὐθέως ἀπὸ αὐτὰ τὰ πρώιμα παραδείγματα. Οἱ ἄνθρωποι ποὺ ἔθεσαν τὰ θεμέλια γιὰ τὰ πρῶτα εὐρωπαϊκὰ κράτη δὲν γνώριζαν τὸ παραμικρὸ γιὰ

τὴν ἀνατολικὴ Ἀσία καὶ τοὺς χώριζε μεγάλη χρονικὴ ἀπόσταση ἀπ τὴν ἀρχαία Ἑλλάδα καὶ τὴν ἀρχαία Ρώμη. Ἂν καὶ ἀπέκτησαν ὁρισμένες γνώσεις γιὰ τὴ Ρώμη μέσα ἀπ τὴ μελέτη τοῦ ρωμαϊκοῦ δικαίου καὶ ἔμαθαν λίγα πράγματα γιὰ τὴν Ἑλλάδα μέσα ἀπὸ κάποιες νύξεις τῶν γραπτῶν τοῦ Ἀριστοτέλη, κατὰ βάση ἀναγκάστηκαν νὰ ἐπινοήσουν ἐκ νέου τὸ κράτος ἰδίοις ἀναλώμασι. Καὶ ὁ τύπος κράτους ποὺ ἐπινόησαν ἀποδείχθηκε πολὺ πιὸ ἐπιτυχὴς ἀπ ὅλα σχεδὸν τὰ προηγούμενα μοντέλα. Στὸν ἀρχαῖο κόσμο, τὰ κράτη ὑπάγονταν κατὰ κανόνα σὲ δύο κατηγορίες: στὶς μεγάλες, ἀνεπαρκῶς ἑνοποιημένες αὐτοκρατορίες, καὶ στὶς μικρὲς ἀλλὰ ἐξαιρετικὰ συνεκτικὲς μονὰδες σὰν τὴν ἑλληνικὴ πόλη-κράτος. Ὁ κάθε τύπος εἶχε τὶς ἀδυναμίες του. Οἱ αὐτοκρατορίες ἦταν ἰσχυρὲς ἀπὸ στρατιωτικὴ ἄποψη, ἀλλὰ μποροῦσαν νὰ συμπεριλάβουν μιὰ πολὺ μικρὴ μερίδα τῶν κατοίκων τους στὴν πολιτικὴ διαδικασία, ἀλλὰ καὶ σὲ κάθε δραστηριότητα ποὺ ὑπερέβαινε τὸ ἐπίπεδο τῶν ἄμεσων τοπικῶν ἐνδιαφερόντων. Τοῦτο ἰσοδυναμοῦσε μὲ σημαντικὴ σπατάλη ἀνθρώπινων πόρων. Σήμαινε ἐπίσης ὅτι ἡ προσωπικὴ ἠθικὴ πρόσδεση στὸ κράτος ἦταν ἰσχνή. Ἡ συντριπτικὴ πλειονότητα τῶν ὑπηκόων μιᾶς αὐτοκρατορίας δὲν πίστευαν ὅτι ἡ συντήρηση τοῦ κράτους ἀποτελοῦσε τὸ ὕψιστο κοινωνικὸ ἀγαθό. Παρατηροῦσαν ἀτάραχοι τὴν κατάρρευση τῶν αὐτοκρατοριῶν τῆς μιᾶς μετὰ τὴν ἄλλη καὶ εἴτε ἐπέστρεφαν σὲ μικρότερες πολιτικὲς μονάδες εἴτε ἀποδέχονταν ἀδιαμαρτύρητα τὴν ἐνσωμάτωσή τους σὲ μιὰ νέα αὐτοκρατορία, κυβερνώμενη ἀπὸ μιὰ νέα ἐλίτ. Ἡ πόλη-κράτος ἀξιοποιοῦσε μὲ πολὺ πιὸ ἀποτελεσματικὸ τρόπο τοὺς κατοίκους της σὲ σχέση μὲ τὴν αὐτοκρατορία. Ὅλοι οἱ πολίτες συμμετεῖχαν ἐνεργὰ στὴν πολιτικὴ διαδικασία καὶ σὲ συναφεῖς δράσεις τῆς κοινότητας. Ἡ προσωπικὴ ἠθικὴ πρόσδεση στὸ κράτος ἦταν ἰσχυρή σὲ ὁρισμένες περιπτώσεις, πλησίαζε μάλιστα τὴν ἔνταση τοῦ νεότερου ἐθνικισμοῦ. Ὡστόσο, καμιά πόλη-κράτος δὲν μπόρεσε νὰ ἐπιλύσει τὸ πρόβλημα τῆς ἐνσωμάτωσης νέων ἐδαφῶν καὶ νέων πληθυσμῶν στὴν ὑφιστάμενη δομή της ἢ τῆς συμπερίληψης ἑνὸς πράγματι

μεγάλου μέρους τοῦ πληθυσμοῦ στὴ πολιτική της ζωή. Ἡ πόλη-κράτος εἴτε γινόταν ὁ πυρήνας μιᾶς αὐτοκρατορίας (ὅπως συνέβη μὲ τὴ Ρώμη), καθιστάμενη ὅμως, ὡς ἐκ τούτου, εὐάλωτη στὰ προβλήματα μιᾶς αὐτοκρατορίας, εἴτε παρέμενε μικρή, στρατιωτικὰ ἀδύναμη, καὶ ἀργὰ ἢ γρήγορα ἔπεφτε θύμα ξένης κατάκτησης. Τὰ εὐρωπαϊκὰ κράτη ποὺ ἀναδύθηκαν μετὰ τὸ 1100 συνδύαζαν, ὣς ἕναν βαθμό, τὰ προτερήματα τόσο τῶν αὐτοκρατοριῶν ὅσο καὶ τῶν πόλεων-κρατῶν. Ἦταν ἀρκούντως εὐμεγέθη καὶ ἀρκούντως ἰσχυρὰ ὥστε νὰ ἔχουν ἄριστες πιθανότητες ἐπιβίωσης ὁρισμένα ἐξ αὐτῶν πλησιάζουν τὸ ὅριο τῶν χιλίων ἐτῶν, ἡλικία καθ ὅλα ἀξιοσέβαστη γιὰ κάθε ὀργάνωση ἀνθρώπινης προέλευσης. Παράλληλα, κατάφερναν νὰ ἐμπλέξουν μιὰ μεγάλη μερίδα τῶν κατοίκων στὴν πολιτικὴ διαδικασία, ἢ τουλάχιστον νὰ τοὺς κάνουν νὰ ἐνδιαφέρονται γι αὐτήν, καὶ πέτυχαν νὰ δημιουργήσουν ἕνα αἴσθημα κοινῆς ταυτότητας μεταξὺ τῶν τοπικῶν κοινοτήτων. Ἀξιοποίησαν καλύτερα τοὺς ἀνθρώπους τους, ἀπὸ τὴ σκοπιὰ τόσο τῆς πολιτικῆς καὶ κοινωνικῆς δραστηριότητας ὅσο καὶ τῆς προσωπικῆς ἠθικῆς πρόσδεσης, σὲ σχέση μὲ τὶς ἀρχαῖες αὐτοκρατορίες, ἀκόμη κι ἂν ὑπολείπονταν στὸ ζήτημα τῆς πλήρους συμμετοχῆς, τὸ ὁποῖο εἶχε χαρακτηρίσει ἀνεξίτηλα μιὰ πόλη σὰν τὴν Ἀθήνα. Ἡ διάκριση μεταξὺ μεγάλων, ἀτελῶς ἑνοποιημένων αὐτοκρατοριῶν καὶ μικρῶν ἀλλὰ συνεκτικῶν πολιτικῶν μονάδων ἐφαρμόζεται μὲ ἀρκετὰ ἱκανοποιητικὸ τρόπο στὴ Μέση Ἀνατολή, τὴν Κεντρικὴ Ἀσία καὶ τὴν Ἰνδία. Λιγότερο ἱκανοποιητικὰ ἐφαρμόζεται στὴν Κίνα (καὶ κατόπιν τὴν Ἰαπωνία). Ἡ ἱκανότητα ὅμως τοῦ εὐρωπαϊκοῦ τύπου κράτους νὰ κερδίζει σὲ οἰκονομικὴ καὶ πολιτικὴ ὑπεροχὴ ἀποδείχτηκε τόσο μεγάλη, ὥστε στὸ τέλος ἔκανε τὸ κινεζικὸ μοντέλο (ὅπως καὶ τὰ ὑπόλοιπα μὴ εὐρωπαϊκὰ μοντέλα) νὰ φαντάζει ἀσήμαντο. Τὸ εὐρωπαϊκὸ μοντέλο κράτους κατέστη τὸ κυρίαρχο πρότυπο. Κανένα εὐρωπαϊκὸ κράτος δὲν μιμήθηκε ἕνα μὴ εὐρωπαϊκὸ μοντέλο, ὅμως τὰ μὴ εὐρωπαϊκὰ κράτη εἴτε μιμήθηκαν τὸ εὐρωπαϊκὸ μοντέλο, προκειμένου νὰ

ἐπιβιώσουν, εἴτε ὑπέστησαν τὴν ἐμπειρία τῆς ἀποικιοκρατίας, ἡ ὁποία εἰσήγαγε σὲ αὐτὰ θεμελιώδη στοιχεῖα τοῦ εὐρωπαϊκοῦ συστήματος. Τὸ νεότερο κράτος, ὅπου κι ἂν τὸ συναντήσουμε σήμερα, εἶναι βασισμένο στὴ δομὴ ποὺ ἀναδύθηκε στὴν Εὐρώπη τὴν περίοδο μεταξὺ 1100 καὶ 1600. Τὰ μεσαιωνικὰ γερμανικὰ βασίλεια Οἱ Εὐρωπαῖοι, ὅπως παρατηρήσαμε προηγουμένως, χρειάστηκε νὰ ἐπινοήσουν ἐκ νέου τὸ κράτος ἰδίοις ἀναλώμασι γιὰ πολλοὺς αἰῶνες μετὰ τὴν πτώση τῆς δυτικῆς Ρωμαϊκῆς Αὐτοκρατορίας δὲν φαινόταν διόλου πιθανὸ ὅτι θὰ κατάφερναν νὰ ἐπιτύχουν κάτι τέτοιο. Ἡ ρωμαϊκὴ ἔννοια τοῦ κράτους γρήγορα λησμονήθηκε στὴν ταραχώδη ἐποχὴ τῶν ἀλλεπάλληλων εἰσβολῶν καὶ τῶν μεταναστεύσεων ἀκόμη κι οἱ ἡγέτες τῆς Ἐκκλησίας, οἱ ὁποῖοι διαφύλαξαν πολλοὺς ρωμαϊκοὺς θεσμούς, δὲν μποροῦσαν νὰ ἐκφράσουν τὴν ἐν λόγω ἔννοια μὲ σαφήνεια. Κατὰ τὸν πρώιμο μεσαίωνα, ἡ κυρίαρχη μορφὴ πολιτικῆς ὀργάνωσης στὴ δυτικὴ Εὐρώπη ἦταν τὸ γερμανικὸ βασίλειο, καὶ τὸ γερμανικὸ βασίλειο ἦταν ἀπὸ ὁρισμένες ἐπόψεις τὸ ἀκριβῶς ἀντίθετο τοῦ νεότερου κράτους. Ἦταν βασισμένο στὴν πρόσδεση σὲ συγκεκριμένα πρόσωπα, ὄχι σὲ ἀφηρημένες ἔννοιες ἢ ἀπρόσωπους θεσμούς. Ἕνα βασίλειο ἀπαρτιζόταν ἀπὸ τοὺς ἀνθρώπους ποὺ ἀναγνώριζαν ἕνα συγκεκριμένο ἄτομο ὡς βασιλιά τους στὶς πιὸ σταθερὲς κοινωνίες, τὸ ἀπάρτιζαν οἱ ἄνθρωποι ποὺ ἀναγνώριζαν σὲ μιὰ συγκεκριμένη οἰκογένεια τὸ κληρονομικὸ δικαίωμα νὰ ἡγεμονεύει. Τὰ ἐν λόγω βασίλεια στεροῦνταν τὰ χαρακτηριστικὰ τῆς συνέχειας στὸν χρόνο καὶ τῆς σταθερότητας στὸν χῶρο. Ὁρισμένα ὑπῆρξαν τόσο ἐφήμερα, ὥστε ὁ μόνος τρόπος νὰ τὰ περιγράψουμε εἶναι μέσω τοῦ ὀνόματος ἑνὸς ἡγεμόνα, π.χ. τὸ «βασίλειο τοῦ Σάμο», τὸ ὁποῖο εὐδοκίμησε πρόσκαιρα στὴν ἀνατολικὴ Γερμανία. 5 Ὁρισμένα, τὰ ὁποῖα εἶχαν μεγαλύτερη χρονικὴ διάρκεια, 5 Γιὰ τὸν Σάμο, βλ. J. Peisker στὸ Cambridge Medieval History (Καίμπριτζ 1926), ΙΙ, σελ. 451-452.

μετακινοῦνταν μὲ φρενήρη ρυθμό. Σὲ διάστημα λίγων γενιῶν, τὸ βασίλειο τῶν δυτικῶν Γότθων μεταπήδησε ἀπ τὴν περιοχὴ τῆς Βαλτικῆς στὶς ἀκτὲς τῆς Μαύρης Θάλασσας κι ἀπὸ κεῖ στὸν Βισκαϊκὸ Κόλπο. Σὲ μιὰ τέτοια κοινωνία δὲν ἀπαντοῦν θεσμοὶ ποὺ νὰ λειτουργοῦν σὲ τακτὴ βάση οὔτε προοικονομεῖται ἡ ἔννοια τῆς κυριαρχίας. Ὁ βασιλιὰς ὑπάρχει γιὰ νὰ ἀντιμετωπίζει ἔκτακτες ἀνάγκες, ὄχι γιὰ νὰ ἡγεῖται ἑνὸς νομικοῦ ἢ διοικητικοῦ συστήματος. Ἐκπροσωπεῖ τὸν λαό του ἔναντι τῶν θεῶν. Ὁδηγεῖ τὸν λαό του στὴ μάχη ἐναντίον ἄλλων βασιλέων, ὅμως κάθε τοπικὴ κοινότητα διευθετεῖ μόνη της τὰ ἐσωτερικὰ ζητήματα. Ἡ ἀσφάλεια προέρχεται ἀπὸ τὴν οἰκογένεια, τὴ γειτονιὰ καὶ τὸν χωροδεσπότη, ὄχι ἀπὸ τὸν βασιλιά. Τὸ βασίλειο τῶν Φράγκων, τὸν 8ο καὶ τὸν 9ο αἰώνα, καὶ τὸ ἀγγλοσαξονικὸ βασίλειο τὸν 10ο καὶ τὸν 11ο αἰώνα, ὑπερέβησαν ὣς ἕναν βαθμὸ αὐτὸ τὸ ἐπίπεδο. Καὶ τὰ δύο βασίλεια εἶχαν παγιωθεῖ σὲ καθορισμένη περιοχὴ καὶ εἶχαν ἐπιβιώσει γιὰ σημαντικὸ χρονικὸ διάστημα. Καὶ στὰ δύο ὁ βασιλιὰς εἶχε ἀποδεχτεῖ τὴ γενικὴ εὐθύνη νὰ διαφυλάσσει τὴν εἰρήνη καὶ νὰ ἀπονέμει δικαιοσύνη, καὶ ἀνταποκρινόμενος στὴν εὐθύνη αὐτή, εἶχε δημιουργήσει ἕνα ὁμοιόμορφο σύστημα τοπικῶν δικαστηρίων. 6 Ὅμως τοῦτα τὰ βήματα πρὸς τὴν οἰκοδόμηση κράτους ὑπῆρξαν πρόωρα οἱ βασικὲς κοινωνικὲς καὶ οἰκονομικὲς δομὲς δὲν μποροῦσαν νὰ σηκώσουν τὸ βάρος ἔστω καὶ ἐλαφρὰ συγκεντρωτικῶν πολιτικῶν θεσμῶν. Τὰ συμφέροντα καὶ οἱ προσωπικοὶ δεσμοὶ διατηροῦσαν τὸν πρωτίστως τοπικό τους χαρακτήρα, περιορισμένα στὴν οἰκογένεια, τὴ γειτονιά, τὴν κομητεία. Οἱ βασιλικοὶ ἀξιωματοῦχοι δοῦκες, κόμητες καὶ vassi dominici στὴν χώρα τῶν Φράγκων, κόμητες καὶ θάνητες στὴν Ἀγγλία ἀντὶ νὰ λειτουργοῦν ὡς ἐκπρόσωποι τῆς κεντρικῆς ἐξουσίας, μετατρέπονταν κατὰ κανόνα σὲ ἡγέτες αὐτόνομων τοπικῶν κοινοτήτων. Στὴ χώρα τῶν Φράγκων, οἱ κόμητες καὶ οἱ 6 Γιὰ τὴν Ἀγγλία, βλ. F. M. Stenton, Anglo-Saxon England (Ὀξφόρδη 1943), σελ. 289-296, 389, 485-495, 538-539, καὶ J. E. A. Jollife, Constitutional History of Medieval England (Λονδίνο 1937), σελ. 57-74, 107-127 γιὰ τὴν Γαλλία, F. L. Ganshof, Frankish Institutions under Charlemagne (Πρόβιντενς 1968), σελ. 71-97.

δοῦκες εἶχαν καταστεῖ πρακτικὰ ἀνεξάρτητοι γύρω στὸ 900, ὅμως καὶ ἡ δική τους ἐξουσία εἶχε ἀρχίσει νὰ διαβρώνεται ἀπὸ ὑποκόμητες, πυργοδεσπότες, καὶ ἄλλους ἡγέτες μικρότερων κοινοτήτων. Τοῦτος ὁ κατακερματισμὸς τῆς πολιτικῆς ἐξουσίας ἀποτελεῖ μία ἀπὸ τὶς ὄψεις τοῦ πρώιμου φεουδαλισμοῦ. Στὴν πραγματικότητα, ὁ φεουδαλισμὸς βρίσκει πρόσφορο ἔδαφος ὅποτε ἡ πίεση ποὺ ἀσκεῖται γιὰ τὴ διατήρηση μιᾶς σχετικὰ μεγάλης πολιτικῆς μονάδας ἀποδεικνύεται ὅτι ξεπερνᾶ τὰ οικονομικὰ καὶ ἠθικὰ ἀποθέματα μιᾶς κοινωνίας. Καὶ ὁ πρώιμος φεουδαλισμὸς καταφέρνει νὰ ἀμβλύνει αὐτὴ τὴν πίεση ἀκριβῶς ἐπειδὴ ἁπλοποιεῖ τοὺς θεσμοὺς καὶ ἐνισχύει τὸν προσωπικὸ χαρακτήρα τῶν ἠθικῶν δεσμῶν. Ὁ φεουδαλισμὸς ὀφείλει νὰ ξεκινήσει λειτουργώντας ἐνάντια στὴν οἰκοδόμηση ἑνὸς κράτους, ἀκόμη κι ἂν τελικὰ ἀποτελέσει τὴ βάση γιὰ τὴν οἰκοδόμησή του. Ὁ κατακερματισμὸς ἐξελίχτηκε μὲ ποικίλο ρυθμὸ καὶ ἔνταση στὶς διάφορες περιοχὲς τοῦ παλιοῦ βασιλείου τῶν Φράγκων, προχώρησε ὅμως σὲ τόσο μεγάλο βαθμό, ὥστε νὰ εἶναι δύσκολο νὰ ἀνιχνεύσουμε στὴν εὐρωπαϊκὴ ἥπειρο κάτι ποὺ νὰ μοιάζει μὲ κράτος γύρω στο 1000 μ.χ. (μὲ ἐξαίρεση τὴ Βυζαντινὴ Αὐτοκρατορία). Ἡ Ἀγγλία, ἡ ὁποία ἑνοποιήθηκε πιὸ ἀργὰ ἀπ τὴ χώρα τῶν Φράγκων, ἄρχισε ὅπως ἦταν φυσικὸ νὰ ἐμφανίζει σημάδια ἀποσύνθεσης σὲ πιὸ ὄψιμο στάδιο. Ἡ Ἀγγλία τοῦ 12ου αἰώνα, ἂν εἶχε ἀφεθεῖ στὴν ἐσωτερική της δυναμική, θὰ ἦταν ἐξίσου διαιρεμένη μὲ τὴ Γαλλία τοῦ 11ου αἰώνα, ἀλλὰ ἡ Νορμανδικὴ Κατάκτηση, ξεριζώνοντας τὴν παλιὰ ἀγγλοσαξονικὴ ἀριστοκρατία, ἐξάλειψε ἕνα ἀπὸ τὰ αἴτια ποὺ ὁδηγοῦσαν στὸν κατακερματισμό. Οἱ ὑποθέσεις ποὺ ἔχουν διατυπωθεῖ γιὰ τὶς συνέπειες τῆς Νορμανδικῆς Κατάκτησης ἦταν καὶ θὰ συνεχίσουν νὰ εἶναι ἀτέρμονες, ὅμως ἕνα πράγμα εἶναι βέβαιο: ἐπιβάλλοντας μιὰ νέα, προσανατολισμένη πρὸς τὴ Γαλλία ἄρχουσα τάξη, σὲ μεγάλο βαθμὸ ἐξάλειψε τὴ χρονικὴ ἀπόκλιση μεταξὺ τῶν ἐξελίξεων στὴν εὐρωπαϊκὴ ἥπειρο καὶ τῶν ἐξελίξεων στὴν Ἀγγλία. Μετὰ τὸ 1066, οἱ δυνάμεις ποὺ ἐνίσχυαν ἢ παρεμπόδιζαν τὴν ἀνάδυση τοῦ

κράτους στὶς ἡπειρωτικὲς χῶρες δροῦσαν μὲ τὴν ἴδια ἀποτελεσματικότητα καὶ στὴν Ἀγγλία. Ἡ σημασία τῆς ἐξάπλωσης τοῦ χριστιανισμοῦ καὶ ὁ ρόλος τῆς Ἐκκλησίας Εἶναι δύσκολο νὰ περιγράψει κανεὶς τὶς ἰδέες καὶ τὶς ἐξελίξεις ποὺ ὁδήγησαν στὴν ἀναγέννηση τῆς διαδικασίας οἰκοδόμησης κρατῶν στὴν δυτικὴ Εὐρώπη τὸν ὕστερο 11ο αἰώνα. Ἀναμφίβολα, ἡ ἐξάπλωση τοῦ χριστιανισμοῦ σὲ ἑτερόδοξους καὶ παγανιστικοὺς γερμανικοὺς λαοὺς καὶ ἡ βελτίωση τῆς ὀργάνωσης τῆς Ἐκκλησίας εἶχαν μεγάλη σημασία σὲ αὐτὸ τὸ ἐπίπεδο. Ἡ δυτικὴ Εὐρώπη δὲν ἐκχριστιανίστηκε πραγματικὰ πρὶν τὰ τέλη τοῦ 10ου αἰώνα. Μέχρι τὴν ἐποχὴ αὐτή, πολλοὶ κατ ὄνομα χριστιανοὶ εἶχαν ἐλάχιστη ἐπαφὴ μὲ τὴν Ἐκκλησία καὶ μία ἀπὸ τὶς ἰσχυρότερες γερμανικὲς ὁμάδες οἱ Σκανδιναβοὶ δὲν ἦταν οὔτε κατ ὄνομα χριστιανοί. Ἡ Ἐκκλησία διέθετε ἤδη πολλὰ ἀπὸ τὰ γνωρίσματα ἑνὸς κράτους π.χ. μόνιμους θεσμοὺς καὶ ἀνέπτυσσε ἄλλα π.χ. μιὰ θεωρία γιὰ τὴν κυριαρχία τοῦ πάπα. 7 Τὸ γεγονὸς ὅτι οἱ κληρικοὶ εἶχαν ἔντονη ἀνάμειξη στὴν κοσμικὴ πολιτική, ὅτι κανένας ἡγεμόνας δὲν μποροῦσε νὰ λειτουργήσει δίχως τὶς συμβουλὲς καὶ τὴν ἀρωγή τους, σήμαινε ὅτι οἱ πολιτικὲς θεωρίες καὶ οἱ διοικητικὲς τεχνικὲς τῆς Ἐκκλησίας εἶχαν ἄμεσο ἀντίκτυπο στὴν κοσμικὴ διακυβέρνηση. Ἡ Ἐκκλησία, ταυτόχρονα, δίδασκε ὅτι οἱ κοσμικοὶ ἡγεμόνες εἶχαν τὴν ὑποχρέωση νὰ ἐξασφαλίζουν εἰρήνη καὶ δικαιοσύνη στοὺς ὑπηκόους τους 8 δόγμα ποὺ λογικὰ ὑπαγόρευε τὴ δημιουργία νέων δικαστικῶν καὶ διοικητικῶν θεσμῶν. Ἡ ἐξέλιξη ἦταν ὅμως ἀργή. Ἦταν πιὸ εὔκολο νὰ θαυμάζει κανεὶς τοὺς θεσμοὺς τῆς Ἐκκλησίας παρὰ νὰ τοὺς μιμεῖται. Ἦταν πιὸ εὔκολο ν ἀποδέχεται τὴν ὑποχρέωση τοῦ βασιλιὰ νὰ 7 W. Ullmann, The Growth of Papal Government in the Middle Ages (Λονδίνο 1955), σελ. 276-299, 414-437. 8 Kantorowicz, The King s Two Bodies (σελ. 93-97) Carlyle, History of Political Theory, II, μέρος ΙΙ, κεφ. 3, 5, 8.

ἀπονέμει δικαιοσύνη παρὰ νὰ ὀργανώνει ἕνα δικαστικὸ σύστημα. Ἡ ἐπιρροὴ τῆς Ἐκκλησίας, ἀπὸ μόνη της, δὲν ἀρκοῦσε γιὰ τὴ δημιουργία κρατῶν. Σταθεροποίηση τῆς Εὐρώπης Ἕνας ἄλλος, σχεδὸν ἐξίσου σημαντικὸς παράγοντας ἦταν ἡ σταδιακὴ σταθεροποίηση τῆς Εὐρώπης, ἡ λήξη μιᾶς μακρᾶς περιόδου μεταναστεύσεων, εἰσβολῶν καὶ κατακτήσεων. Οἱ πρῶτοι γερμανοὶ βασιλεῖς εἶχαν καταστρέψει τὴν Αὐτοκρατορία στὴ Δύση, ἀλλὰ κατόπιν ἀναλώθηκαν στὸ νὰ καταστρέφουν ὁ ἕνας τὸν ἄλλο, μὲ νέους εἰσβολεῖς νὰ προσέρχονται γιὰ νὰ διευκολύνουν τὴν ὅλη διαδικασία. Οἱ Φράγκοι κατέκτησαν ἀνταγωνιστικὰ βασίλεια στὴ Γαλατία καὶ τὴ Γερμανία, στὸ τέλος ὅμως διασπάστηκαν ἐξαιτίας ἑνὸς ἐμφύλιου πολέμου, ἡ δὲ ἰσχύς τους κλονίστηκε ἀπὸ τὶς ἐπιθέσεις τῶν Σκανδιναβῶν. Οἱ Ὀστρογότθοι καὶ οἱ Βάνδαλοι ἐξολοθρεύτηκαν ἀπὸ τὴν Ἀνατολικὴ Αὐτοκρατορία, οἱ Βησιγότθοι ἀπὸ μουσουλμανικὴ εἰσβολή. Οἱ Δανοὶ κατέστρεψαν τὰ περισσότερα ἀγγλοσαξονικὰ βασίλεια. Μόλις τὸν 10ο αἰώνα, ὁ μόνος ἐπιζήσας, τὸ βασίλειο τοῦ Οὐέσσεξ, κατάφερε νὰ ἀποκτήσει τὸν ἔλεγχο τοῦ μεγαλύτερου μέρους τῆς Ἀγγλίας. Ὡστόσο, μετὰ τὸ 1000 αὐτοῦ τοῦ εἴδους οἱ σαρωτικὲς μεταβολὲς ἄρχισαν νὰ σπανίζουν. Τὰ κύρια ἐναπομείναντα βασίλεια, τὸ βασίλειο τῆς Ἀγγλίας, τὸ βασίλειο τῶν Δυτικῶν Φράγκων (ποὺ ἔμελλε νὰ γίνει ἡ Γαλλία) καὶ τὸ βασίλειο τῶν Ἀνατολικῶν Φράγκων (ὁ πυρήνας τὴς Γερμανίας), μπόρεσαν νὰ ἐπιβιώσουν ὑπὸ τὴ μία ἢ τὴν ἄλλη μορφὴ μέχρι τὶς μέρες μας. Τὸ ἴδιο συνέβη σὲ τοπικὸ ἐπίπεδο. Οἱ μεγάλες οἰκογένειες εὐγενῶν ρίζωσαν σὲ συγκεκριμένους τόπους, ἀντὶ νὰ περιφέρονται πρὸς ἄγραν λείας καὶ ἰσχύος. Ἕνας κόμης ἀπὸ τὴν Ρηνανία δὲν μποροῦσε πιὰ νὰ γίνει ἡγεμόνας τῆς δυτικῆς Γαλλίας, ὅπως εἶχε καταφέρει ὁ πρόγονος τῶν Καπετιδῶν ἕνας ἀρχηγὸς τῶν Βίκινγκ δὲν μποροῦσε νὰ ἀναγορευτεῖ ἡγεμόνας μιᾶς γαλλικῆς ἐπαρχίας, ὅπως εἶχε κάνει ὁ Ρόλλο στὴ Νορμανδία.

Ἡ ἐνίσχυση τῆς πολιτικῆς σταθερότητας δημιούργησε μία ἀπὸ τὶς θεμελιώδεις συνθῆκες γιὰ τὴν οἰκοδόμηση κρατῶν: τὴ συνέχεια στὸν χῶρο καὶ τὸν χρόνο. Καὶ μόνον ἐπειδὴ ἐπιβίωσαν στὸν χρόνο, μερικὰ βασίλεια καὶ πριγκιπάτα ἄρχισαν νὰ παγιώνονται. Ὁρισμένοι λαοί, οἱ ὁποῖοι κατελάμβαναν συγκεκριμένες περιοχές, παρέμειναν ἐπὶ αἰῶνες μέσα στὴν ἴδια πολιτικὴ συνομάδωση. Ἕνα βασίλειο ποὺ εἶχε ὑπάρξει ἐπὶ πολλὲς γενιές ἀναμενόταν εὔλογα ὅτι θὰ συνέχιζε νὰ ὑπάρχει εἶχε καταστεῖ ἀποδεκτὸ τμῆμα τοῦ πολιτικοῦ τοπίου. Καὶ οἱ ἡγεμόνες τῶν βασιλείων ἢ τῶν πριγκιπάτων ποὺ παρέμεναν σταθερὰ στὸν χῶρο καὶ τὸν χρόνο εἶχαν εὐκαιρίες καὶ κίνητρα νὰ ἀναπτύξουν μόνιμους θεσμούς. Ἔστω καὶ γιὰ ἰδιοτελεῖς σκοπούς, ἐπιθυμοῦσαν τὴν ἐσωτερικὴ ἀσφάλεια καὶ κάποια μορφὴ ὀργανωμένης σύνδεσης ἀνάμεσα στὶς τοπικὲς κοινότητες καὶ τὶς αὐλές τους. Ἡ μεγαλύτερη ἀσφάλεια καὶ οἱ αὐστηρότεροι ἔλεγχοι σχεδὸν σίγουρα θὰ αὔξαναν τὸ εἰσόδημα τοῦ ἡγεμόνα, θὰ ἐνίσχυαν τὸ κύρος του καὶ θὰ πολλαπλασίαζαν τὶς πιθανότητες νὰ μεταβιβάσει τὴν ἐξουσία καὶ τὴν περιουσία του στοὺς δικούς του ἀπογόνους. Οἱ ἐπιθυμίες τῶν ἡγεμόνων συνέπιπταν μὲ τὶς ἀνάγκες τῶν ὑπηκόων τους. Σὲ μιὰ ἐποχὴ βίας, οἱ περισσότεροι ἄνθρωποι ἀναζητοῦσαν, πάνω ἀπ ὅλα, εἰρήνη καὶ ἀσφάλεια. Ὑπῆρχαν πιέσεις σὲ ὅλα τὰ ἐπίπεδα γιὰ ἐνίσχυση τῶν ἀδύναμων κυβερνήσεων, ὥστε νὰ μποροῦν νὰ ἐπιτελοῦν τὸ θεμελιῶδες καθῆκον τους: νὰ διασφαλίζουν τὴν ἄμυνα ἐναντίον ὅσων, ἔσωθεν ἢ ἔξωθεν, διατάρασσαν τὴν εἰρήνη. Ἔτσι, σὲ κάθε πολιτικὴ μονάδα ὅπου ἐπικρατοῦσε σταθερότητα καὶ συνέχεια, μποροῦσε κανεὶς νὰ ἀναμένει ὅτι θὰ καταβάλλονταν προσπάθεις γιὰ τὴ δημιουργία δικαστικῶν θεσμῶν, μὲ στόχο τὴ διασφάλιση τῆς ἐσωτερικῆς ἀσφάλειας, καὶ ἑνὸς συστήματος συλλογῆς τῶν φόρων, ποὺ θὰ προσέφερε τὶς ἀναγκαῖες προσόδους γιὰ τὴν ἄμυνα κατὰ τῶν ἐξωτερικῶν ἐχθρῶν. Ἡ τάση γιὰ βελτίωση τῶν δικαστικῶν καὶ φορολογικῶν μηχανισμῶν ἦταν, παραδόξως, ἰδιαίτερα ἰσχυρὴ σὲ μερικὲς ἀπὸ τὶς μεγαλύτερες φεουδαλικὲς

χωροδεσποτεῖες. Ὁ φεουδαλισμὸς εἶχε καταστρέψει τὴν αὐτοκρατορία τῶν Φράγκων, δὲν εἶχε ὅμως καταστείλει ὁρισμένες ἀπὸ τὶς κοινωνικοπολιτικὲς μεταβολὲς ποὺ ἐπέφερε ἡ αὐτοκρατορία αὐτή. Ἀκόμα κι ἡ πιὸ πρωτόγονη φεουδαλικὴ χωροδεσποτεία ἀποτελοῦσε περισσότερο ἐκλεπτυσμένη πολιτικὴ μονάδα ἀπ ὅ,τι μιὰ πρωτόγονη γερμανικὴ φυλή. Ὅσοι ἐπιτελοῦσαν κάποια πολιτικὴ λειτουργία ἦταν σαφῶς διαφοροποιημένοι ἀπὸ τὴν ὑπόλοιπη κοινότητα. Ἡ πολιτικὴ δομὴ ἀποτελοῦσε τεχνητὸ δημιούργημα π.χ. ἡ κομητεία, τὸ ἀξίωμα τοῦ κόμη, ἡ αὐλὴ τοῦ κόμη καὶ ἡ πολιτικὴ δομὴ μποροῦσε νὰ μεταβληθεῖ μέσα ἀπὸ σχεδιασμένες καὶ ἑκούσιες ἐνέργειες π.χ. μὲ τὴ μεταφορὰ ἑνὸς δικαστηρίου ἢ μέρους μιᾶς δικαιοδοσίας ἀπὸ τὸν ἕναν χωροδεσπότη στὸν ἄλλο. Ἡ διακυβέρνηση ἦταν κάτι διαφορετικὸ ἀπὸ τὰ ἤθη καὶ τὰ ἔθιμα τῆς κοινότητας, καὶ ἡ ἐφαρμογὴ τοῦ διαχωρισμοῦ αὐτοῦ ἀποτέλεσε οὐσιῶδες συστατικὸ τῆς διαδικασίας οἰκοδόμησης κράτους. Ἐπιπλέον, ὁ φεουδαλισμὸς εἶχε μειώσει τὴν ἔνταση τῆς προσπάθειας ποὺ ἀπαιτοῦνταν γιὰ τὴ συντήρηση μὴ βιώσιμων πολιτικῶν μονάδων καὶ κατ αὐτὸ τὸν τρόπο εἶχε διαμορφώσει ἕνα κλίμα ποὺ εὐνοοῦσε τὸν πολιτικὸ πειραματισμό. Ἡ ἀποτελεσματικὴ μονάδα φεουδαλικῆς διακυβέρνησης ἀντιστοιχοῦσε λίγο-πολὺ στὴν ἀποτελεσματικὴ κοινωνικὴ καὶ οἰκονομικὴ μονάδα οἱ ὑπήκοοι τοῦ ἴδιου χωροδεσπότη εἶχαν πολλὰ κοινὰ μεταξύ τους. Σὲ πολλὰ φεουδαλικὰ πριγκιπάτα ἀναπτύχθηκε ἕνα ἰσχυρὸ αἴσθημα προσωπικῆς ἠθικῆς πρόσδεσης στὸν χωροδεσπότη, κάτι ποὺ ἀπουσιάζε τόσο ἀπὸ τὴν ὄψιμη Ρωμαϊκὴ Αὐτοκρατορία ὅσο καὶ ἀπὸ πολλὰ γερμανικὰ βασίλεια. Τέλος, ὁ φεουδαλικὸς χωροδεσπότης εἶχε ἰσχυρὰ κίνητρα νὰ προσπαθήσει νὰ βελτιώσει τὶς μεθόδους διακυβέρνησης: τὴν ἐπιθυμία γιὰ μεγαλύτερο εἰσόδημα καὶ γιὰ περισσότερη ἀσφάλεια ὅσον ἀφορᾶ τὸν ἴδιο καὶ τοὺς διαδόχους του. Ἔτσι σὲ ὁρισμένες περιοχές, ἰδίως στὴ βόρεια Γαλλία, οἱ ἱκανότεροι φεουδαλικοὶ χωροδεσπότες ἔκαναν τὰ πρῶτα βήματα γιὰ τὴν οἰκοδόμηση κράτους.

ΠΙΝΑΚΑΣ ΠΕΡΙΕΧΟΜΕΝΩΝ ΠΡΟΛΟΓΟΣ ΠΡΩΤΟ ΜΕΡΟΣ Ἡ σημασία τοῦ κράτους Ὁ γεωγραφικὸς παράγοντας Μόνιμοι καὶ ἀπρόσωποι θεσμοὶ Τὸ κύρος καὶ ἡ αὐθεντία τοῦ κράτους: κυριαρχία Ἡ προσωπικὴ ἠθικὴ πρόσδεση στὸ κράτος Διαφοροποίηση τοῦ κράτους ἀπὸ ἄλλες μορφὲς πολιτικῆς ὀργάνωσης Τὰ μεσαιωνικὰ γερμανικὰ βασίλεια Ἡ σημασία τῆς ἐξάπλωσης τοῦ χριστιανισμοῦ καὶ ὁ ρόλος τῆς Ἐκκλησίας Σταθεροποίηση τῆς Εὐρώπης Ἐντάσεις μεταξὺ πολιτικῆς καὶ ἐκκλησιαστικῆς ἐξουσίας Ἡ Ἔριδα τῆς Περιβολῆς καὶ ἡ σημασία της Ὁ ρόλος τοῦ κράτους στὴν ἀπονομὴ δικαιοσύνης Ἡ ἀνάπτυξη μιᾶς τάξης πεπαιδευμένων ἀνθρώπων Ἡ μελέτη τοῦ ρωμαϊκοῦ δικαίου Ἡ ἐπικέντρωση στὰ ζητήματα ἐσωτερικῆς πολιτικῆς Ἡ διαχείριση τῆς περιουσίας τῶν ἡγεμόνων Ἡ οἰκονομικὴ καὶ πολιτικὴ σημασία τῶν θεσμῶν ἀπονομῆς δικαιοσύνης Ἡ συγκρότηση μιᾶς κεντρικῆς διοικητικῆς ὑπηρεσίας: ὁ θεσμὸς τῆς καγκελαρίας Οἱ κρατικοὶ ὑπάλληλοι Τὸ προβάδισμα τῆς Ἀγγλίας καὶ τῆς Γαλλίας στὴ διαδικασία οἰκοδόμησης κράτους Ἡ διαδικασία οἰκοδόμησης κράτους στὴν Ἀγγλία Ἡ διαδικασία οἰκοδόμησης κράτους στὴ Γαλλία ΔΕΥΤΕΡΟ ΜΕΡΟΣ Θεμελιώδη ἐμπόδια στὴ διαδικασία οἰκοδόμησης κρατῶν κατὰ τὸν 14ο αἰώνα Οἱ ἀρνητικὲς καὶ οἱ θετικὲς συνέπειες τῶν ἐμπόλεμων συρράξεων Τὸ δικαίωμα συγκατάθεσης τῶν ἰδιοκτητριῶν τάξεων Διασπαστικὲς τάσεις ἐκ μέρους τῶν τοπικῶν προυχόντων Δικαστικὴ κωλυσιεργία Ἡ ἀνάδυση τῶν ἀντιπροσωπευτικῶν συνελεύσεων Ἡ διαβούλευση ὡς μέσο κωλυσιεργίας Ἡ νοοτροπία τῶν κρατικῶν ἀξιωματούχων Ἡ ἀνεπάρκεια τῆς παλιᾶς γραφειοκρατίας ἀπέναντι στὶς ἀπαιτήσεις τῶν νέων καιρῶν Οἱ γραφειοκρατικὲς ἀκαμψίες τῆς κεντρικῆς διοίκησης Θεσμικοὶ νεωτερισμοὶ στὴ Γαλλία Θεσμικοὶ νεωτερισμοὶ στὴν Ἀγγλία Τὸ χάσμα μεταξὺ πολιτικῶν σχεδιαστῶν καὶ γραφειοκρατῶν Τὸ ἔλλειμμα εὑρηματικότητας τῆς κεντρικῆς διοίκησης τὸν 14ο αἰώνα

Ἡ ἐποπτεία τῆς οἰκονομικῆς δραστηριότητας Διαχείριση τῶν ἀμυντικῶν ὑποθέσεων Διαχείριση τῶν ἐξωτερικῶν ὑποθέσεων Γιατί δὲν ἀναπτύχθηκαν ἐξειδικευμένοι κρατικοὶ θεσμοὶ Ἡ ἀπροθυμία τῆς ἀριστοκρατίας Ἡ ἀπροθυμία τῶν ἡγεμόνων Συμπέρασμα ΤΡΙΤΟ ΜΕΡΟΣ Σταθεροποίηση στὰ τέλη τοῦ 15ου αἰώνα Στήριξη ἐκ μέρους τῶν ὑπηκόων Ἡ ἀναβάθμιση τοῦ ρόλου τοῦ Συμβουλίου καὶ ἡ ἀνάδυση τοῦ Συμβουλίου ἐργασίας Ὁ Γραμματέας τοῦ Κράτους Ἡ σύμμιξη ἐπαγγελματικοῦ καὶ ἐρασιτεχνικοῦ στοιχείου Προβλήματα στὶς σχέσεις παλαιᾶς καὶ νέας γραφειοκρατίας Οἱ σχέσεις τῆς νέας γραφειοκρατίας μὲ τὶς τοπικὲς ἀρχὲς Προβλήματα τῆς νέας γραφειοκρατίας στὶς σχέσεις της μὲ τὸν ἡγεμόνα Προβλήματα ἀπὸ τὴν καθυστέρηση στὴν ἀνάπτυξη τῶν νέων κυβερνητικῶν ὑπηρεσιῶν Μεταβολὲς στὴ στάση τῶν ὑπηκόων ἔναντι τοῦ κράτους Ὁ ρόλος τοῦ ἐθνικισμοῦ Συμπερασματικὰ