Η σημασία των Ρεμάτων στον Αστικό Χώρο. Η περίπτωση του ρέματος της Σαπφούς στην πολεοδομική ενότητα 7 του Δήμου Αμαρουσίου

Η σημασία των Ρεμάτων στον Αστικό Χώρο. Η περίπτωση του ρέματος της Σαπφούς στην πολεοδομική ενότητα 7 του Δήμου Αμαρουσίου Χρυσάνθη ΣΚΟΤΑΡΑ Αρχιτέκτων μηχανικός Π.Σ.Π.Π. xskotara@teemail.gr ΠΕΡΙΛΗΨΗ Στην παρούσα εργασία γίνεται μια προσπάθεια προσέγγισης της αξίας των γραμμικών υδάτινων στοιχείων στον αστικό χώρο. Παρουσιάζεται η θέση των ρεμάτων, από την αρχαιότητα μέχρι σήμερα, στην αντίληψη των ανθρώπων καθώς και ο ρόλος που έπαιξαν στη χωροθέτηση, στη λειτουργία και στη μορφή των πόλεων. Αναλύεται η αντιμετώπιση των ρεμάτων στη σύγχρονη πόλη, μέσω του θεσμικού πλαισίου και παραδειγμάτων επέμβασης σε αυτά. Τέλος, μελετάται η περίπτωση του ρέματος της Σαπφούς στην Π.Ε. 7 του Αμαρουσίου, για να προταθούν λύσεις για την περαιτέρω διαχείριση ρεμάτων και παραρεμάτιων περιοχών στο περιβάλλον των πόλεων. ABSTRACT The present study investigates the significance of the linear aquatic elements in the urban environment. Their role from the ancient up until the modern times, is introduced as well as the way that they were perceived by the population. Moreover their influence in the situation, operation and formation of the city is examined. Another aspect of analysis focuses on the management of rivers, streams and currents in the modern city, based on the institutional framework and through cases of intervention. Finally, the case of the Sapfo s stream in Marousi is presented in order to propose further solutions concerning the management of streams and streamside areas in the environment of the city. 1. Η ΑΞΙΑ ΤΩΝ ΡΕΜΑΤΩΝ ΓΙΑ ΤΗΝ ΠΟΛΗ ΤΟΥ ΧΘΕΣ ΚΑΙ ΤΟΥ ΣΗΜΕΡΑ 1.1. Η ΘΕΣΗ ΤΩΝ ΠΟΤΑΜΩΝ, ΡΕΜΑΤΩΝ, ΧΕΙΜΑΡΡΩΝ ΣΤΙΣ ΠΟΛΕΙΣ ΤΟΥ ΠΑ- ΡΕΛΘΟΝΤΟΣ ΚΑΙ ΣΤΗΝ ΑΝΤΙΛΗΨΗ ΤΩΝ ΑΝΘΡΩΠΩΝ Στην αρχαιότητα τα ποτάμια θεωρούνταν ιερά, καθώς το νερό αποτελεί το βασικό συστατικό της ζωής κάθε ζωντανού οργανισμού. Οι περιοχές γύρω από τα ποτάμια είχαν έντονο θρησκευτικό χαρακτήρα και αυτό επιβεβαιώνεται από το πλήθος των ιερών που έχουν εντοπιστεί εκεί. Παραδείγματα αποτελούν ο Κηφισός που ήταν θεοποιημένος και ο Ιλισός που εθεωρείτο ο γιος του Ωκεανού και της Δήμητρας και λατρευόταν ως ήρωας (Κοτσιμπος, 1993). Η ελληνιστική τέχνη είχε την τάση να παριστάνει τους Θεούς των ποταμών σαν άντρες, πάνω στην ακμή της ηλικίας τους με γένια και στο μέτωπο κέρατα, -σύμβολο της δύναμής τους- κάποτε μάλιστα να ακουμπάνε σε μια υδρία, απ όπου έβγαινε το νερό της κοίτης τους. Αλλά και πριν ακόμα από την εμφάνιση αυτής της συμβατικής απεικονίσεως, οι θεοί των ποταμών λατρεύονταν και υπάρχουν πάνω σε αυτό αμέτρητοι μύθοι για το πως ερωτεύτηκαν τη μία ή την άλλη νύμφη, πως έκαναν μαζί της παιδία και πως είχαν τη δύναμη να πάρουν όποια μορφή τους άρεσε (Γκριμάλ, 1964). Οι ναϊάδες, οι νύμφες του νερού, εκφράζουν το σεβασμό και το δέος του αρχαίου ελληνικού πολιτισμού απέναντι στο υγρό στοιχείο, στην ευεργετική ΕΜΠ ΔΠΜΣ Πολεοδομία Χωροταξία Προσεγγίσεις του σχεδιασμού στην Ελλάδα 2008/09 321

αλλά και απειλητική παρουσία του. Επίσης, θα συναντήσουμε ποταμούς θεούς στους ηρωικούς μυθικούς κύκλους, τον Αχελώο, λόγου χάρη, στους άθλους του Ηρακλή. Εικόνα 1: Νεράιδες σε ποτάμι της Αθήνας Φανταστική ατσαλογραφία 1840 (Πηγή: ΕΥΔΑΠ) Ένας μύθος που έχει σχέση με τα υδάτινα στοιχεία της Αττικής έχει εξαιρετικό ενδιαφέρον. Ο Ποσειδώνας και η Αθηνά ήταν οι δύο Ολύμπιοι θεοί που σύμφωνα με την ελληνική μυθολογία διεκδίκησαν να δώσουν ο καθένας το όνομά του στην πόλη που είχε ιδρύσει ο Θησέας στο Λεκανοπέδιο της Αττικής. Στον μεταξύ τους αγώνα ο Ποσειδώνας προσέφερε ως δώρο για την πόλη το Νερό, ενώ η Αθηνά προσέφερε το Ελαιόδεντρο. Οι κάτοικοι της πόλης απέρριψαν το δώρο και το όνομα του Ποσειδώνα και προτίμησαν εκείνα της Αθηνάς, γεγονός που εξόργισε το θεό του Νερού. Την πόλη λοιπόν που υποτίμησε την αξία του δικού του δώρου, ο Ποσειδώνας την τιμώρησε καταδικάζοντάς την να ταλαιπωρείται στο διηνεκές από το πρόβλημα της λειψυδρίας. Έτσι, σύμφωνα με την ελληνική μυθολογία, η Αθήνα «πλήρωνε» και «πληρώνει» ακριβά, ακόμα και στη σύγχρονη εποχή την αχαριστία που έδειξε στον εύθικτο θεό (ΕΥΔΑΠ). Είναι κατανοητό ότι τα ποτάμια είχαν εξέχουσα θέση στις πόλεις και στις κοινωνίες του παρελθόντος. Αποτελούσαν αντικείμενο λατρείας, επειδή παρείχαν νερό και τροφή, αλλά και αντικείμενο φόβου καθώς οι πλημμύρες, που εμφανίζονταν σε ακαθόριστα χρονικά διαστήματα, είχαν ως συνέπεια πλήθος δυσμενών επιπτώσεων. Παράλληλα, τα ρέματα αποτελούσαν κατεξοχήν χώρους περιπάτου και αναψυχής. Σύμφωνα με τον Πλάτωνα, ο Σωκράτης καθόταν και συνομιλούσε με τους μαθητές του στην ομορφιά του Ιλισού (Κοτσιμπος, 1993). Βέβαια, και στα νεώτερα χρόνια οι παραρεμάτιοι χώροι διατηρούν την ιδιότητα του υπαίθριου χώρου και αποτελούν χώρους αναψυχής που επισκέπτεται ο πληθυσμός της πόλης. 1.2. Η ΕΝΝΟΙΑ ΤΟΥ ΥΔΑΤΙΝΟΥ ΣΤΟΙΧΕΙΟΥ ΣΤΟΝ ΑΣΤΙΚΟ ΧΩΡΟ Το νερό ως βασικό συστατικό της ζωής αποτελούσε ένα από τα κυρίαρχα κριτήρια χωροθέτησης των πρώτων οικισμών. Η εξασφάλιση εκείνων των υλικών αγαθών με την απουσία των οποίων ο άνθρωπος δεν θα μπορούσε να επιβιώσει ήταν πρωταρχικής σημασίας. Τα κυριότερα από αυτά είναι το νερό και η τροφή, έτσι οι οικισμοί κτίζονταν σε εύφορα εδάφη παραδείγματος χάριν κοντά σε ποτάμια, που καταρχήν εξασφάλιζαν πόσιμο νερό και εν συνεχεία εξασφάλιζαν τροφή είτε από τη γεωργία είτε από το κυνήγι. Ο άνθρωπος αναζητούσε -για την επιλογή της τοποθεσίας του οικισμού- ένα φυσικό περιβάλλον που να μην αντιστρατεύεται την φυσιολογία του οργανισμού του και ταυτόχρονα να τον ικανοποιεί ψυχολογικά (Αραβαντινός, 1998). Το ήπιο κλίμα των παραποτάμιων περιοχών αποτέλεσε σε πολλές περιπτώσεις άλλο ένα σημαντικό κριτήριο για την δημιουργία των οικισμών σε τέτοιες τοποθεσίες. Επίσης, τα ποτάμια αποτελούσαν στρατηγική -ιδιαίτερα αμυντική- γεωγραφική θέση η οποία αποτελούσε ένα από τα σημαντικότερα κριτήρια για τη χωροθέτηση των οικισμών του παρελθόντος. Χαρακτηριστικές είναι οι περιπτώσεις των πόλεων Bern, Marburg και Toledo 322 ΕΜΠ ΔΠΜΣ Πολεοδομία Χωροταξία Προσεγγίσεις του σχεδιασμού στην Ελλάδα 2008/09

που εκμεταλλεύτηκαν τους μαιάνδρους των ποταμών για την προφύλαξη της πόλης από περισσότερες από μία πλευρές. Τα ποτάμια ευνοούσαν και την επικοινωνία με άλλους γειτονικούς οικισμούς καθώς διευκόλυναν τις μετακινήσεις και την μεταφορά προϊόντων. Η ανάπτυξη του εμπορίου και του πολιτισμού ορισμένων πόλεων του παρελθόντος έγκειται, σε μεγάλο βαθμό, στη γειτνίαση του ποταμού με αυτές. Η Κολωνία π.χ., με τη βοήθεια του Ρήνου, εξελίσσεται σε ένα από τους σημαντικότερους εμπορικούς κόμβους της Ευρώπης. Εικόνα 2. Κολωνία. Χαρακτικό των Braun και Hogenberg,1582(Μπενέβελο,1997). Εικόνα 3. Τουλούζη. Κάτοψη του 1841(Duclos) (Μπενέβελο,1997) Το νερό και πιο συγκεκριμένα τα ποτάμια, ως στοιχεία του φυσικού χώρου, παίζουν σημαντικό ρόλο στην μορφή και στην ανάπτυξη του αστικού ιστού. Κάθε πόλη αναπτύσσεται μέσα σε ένα συγκεκριμένο και μοναδικό φυσικό «υποδοχέα», ο οποίος επηρεάζει σε πολύ μεγάλο βαθμό την μορφή της ( Πολυδωρίδης, 2001). Ανάλογα με την βασική λειτουργία που έχει να επιτελέσει αυτή η πόλη, θα βρίσκεται σε αρμονία με τον αντίστοιχο φυσικό υποδοχέα ή και αντίστροφα, ανάλογα με τους γεωγραφικούς παράγοντες της κάθε περιοχής, η πόλη προσανατολίζεται στην επιλογή της βασικής μεθόδου για την οικονομική της ανάπτυξη. Ένα από τα παραδείγματα που ενισχύουν την παραπάνω άποψη είναι η περίπτωση της Τουλούζης, που η παρουσία ενός ποταμού προσανατολίζει την ανάπτυξη μίας Ρωμαϊκής πόλης τύπου «σκακιέρας» και παραγκωνίζει το αρχικό σχέδιο. Πρωτεύουσα των Βησιγότθων από το 419, αναπτύσσεται στις όχθες του Άνω Γαρούνα και εξελίσσεται στην πιο σημαντική μητρόπολη της μεσημβρινής Γαλλίας. Αλλά και σε πολλές άλλες παραποτάμιες πόλεις το Μπορντώ, την Τούρ, την Κολώνια- η δομή αναπτύσσεται σε ημικυκλική και όχι τετραγωνική μορφή, που εφάπτεται αναλογικά στο ποτάμι ( Μπενέβελο, 1997). Την περίοδο της Βιομηχανικής Επανάστασης η πόλη λίγο επηρεάζεται από τα φυσικά χαρακτηριστικά του τόπου, καθώς κριτήρια οικονομικοκοινωνικά καθορίζουν πλέον την διαμόρφωσή της. Παρόλα αυτά, θα πρέπει να αναφερθεί, ότι συγκεκριμένα τα ποτάμια συμμετέχουν στο σκηνικό αυτής της περιόδου, καθώς οι βιομηχανίες πυκνώνουν αρχικά κατά μήκος των υδάτινων δρόμων. Η δόμηση των εργοστασίων στις όχθες των ποταμών εξασφαλίζει εύκολη πρόσβαση σε νερό, άμεση μεταφορά προϊόντων και ανέξοδη απομάκρυνση των λυμάτων. Επομένως, τα ρέματα, οι χείμαρροι και τα ποτάμια επηρέαζαν ενεργά την χωροθέτηση, την ανάπτυξη και την διαμόρφωση των πόλεων μέχρι τα τέλη του 18 ου αιώνα. Στα επόμενα χρόνια, εξαιτίας της τεχνολογικής προόδου, της πληθυσμιακής έκρηξης, της έντονης αστικοποίησης και της επιτακτικής ανάγκης για οικοδομήσιμη γη, τα φυσικά χαρακτηριστικά του κάθε τόπου έχασαν την αρχική τους αξία, συρρικνώθηκαν, υποβαθμίστηκαν, αλλοιώθηκαν, έχασαν την λειτουργία τους. Αυτό έχει πολλαπλές συνέπειες για την φύση αλλά και για τον πληθυσμό,αφού το φυσικό περιβάλλον εξαρτάται από τον Άνθρωπο, όπως και αυτός εξαρτάται από το φυσικό περιβάλλον. Στο επόμενο κεφάλαιο αναλύεται η συμβολή του ρέματος στην ΕΜΠ ΔΠΜΣ Πολεοδομία Χωροταξία Προσεγγίσεις του σχεδιασμού στην Ελλάδα 2008/09 323

βελτίωση της ποιότητας ζωής του ανθρώπου και στην αναβάθμιση του αστικού περιβάλλοντος. 1.3. Η ΣΥΝΕΙΔΗΤΟΠΟΙΗΣΗ ΤΗΣ ΣΗΜΑΣΙΑΣ ΤΩΝ ΡΕΜΑΤΩΝ ΣΤΟ ΣΥΓΧΡΟΝΟ ΑΣΤΙΚΟ ΠΕΡΙΒΑΛΛΟΝ Στις αρχές του 21 ου αιώνα διασώζονται ακόμα εντός της πόλης ορισμένα υπολείμματα της φύσης, προδίδοντας έτσι την ταυτότητα του «φυσικού υποδοχέα» της. Η συνειδητοποίηση της παρουσίας της φύσης στον αστικό ιστό είναι ίσως το βασικότερο βήμα για την βελτίωση των όρων διαβίωσης των κατοίκων που ζουν σε αυτόν. Στο κεφάλαιο αυτό θα γίνει μία προσπάθεια προσέγγισης των οφελών που προσφέρουν οι φυσικοί χώροι και συγκεκριμένα τα ρέματα στον πληθυσμό που κατοικεί στις σύγχρονες πυκνοδομημένες μεγαλουπόλεις. Τα οφέλη είναι πολυσήμαντα, πολυπληθή (οικολογικά, περιβαλλοντικά, οικονομικά, εκπαιδευτικά, κοινωνικά, αισθητικά) και ανέξοδα, καθώς το μόνο που χρειάζεται είναι η προστασία και η διατήρηση αυτών των φυσικών σχηματισμών. Το ρέμα λοιπόν, είναι στοιχείο της φυσικής τοπογραφίας της κάθε περιοχής και δεν πρέπει να αλλοιώνεται αβασάνιστα για χάρη μιας κερδοσκοπικής οικοπεδοποίησης. Το στοιχείο αυτό είναι αποδέκτης και αγωγός των νερών της βροχής, του χιονιού και των φυσικών πηγών και εξυπηρετεί την απορροή τους σε άλλους αποδέκτες μεγαλύτερης χωρητικότητας φυσικούς ή τεχνητούς που βρίσκονται σε χαμηλότερες στάθμες (ΦΕΚ 96Β/10.2.87). Έτσι, ένα από τα σημαντικότερα οφέλη που προσφέρουν τα ρέματα στον αστικό ιστό είναι η αντιπλημμυρική προστασία, με την προϋπόθεση βέβαια να υπάρχει η κατάλληλη μέριμνα για την ανεμπόδιστη λειτουργία τους, δηλαδή ο καθαρισμός της κοίτης τους από φερτά υλικά ή αυθαίρετα κτίσματα. Η παράβλεψη της παραπάνω αρχής είχε,τα τελευταία τριάντα χρόνια στην Ελλάδα, αντίθετες συνέπειες με πολλές πλημμύρες, δεκάδες νεκρούς από πνιγμό και ανυπολόγιστες υλικές καταστροφές. Είναι ευρέως γνωστό ότι η δεύτερη βασική ιδιότητα του ρέματος -μετά από τη συλλογή και απορροή του νερού- είναι η δυνατότητα που παρέχει στην χλωρίδα και στην πανίδα να αναπτυχθεί στην κοίτη του αλλά και στο χώρο που το περιβάλλει. Έτσι τα ρέματα, σε συνδυασμό με την παρόχθια βλάστηση, αποτελούν οικοτόπους ( από πλευράς βιοποικιλότητας ), σημαντικά οικοσυστήματα που είναι απολύτως απαραίτητο να διαφυλαχτούν. Δυστυχώς, τα τελευταία 180 χρόνια, μετά την βιομηχανική επανάσταση, παρατηρούμε βίαιες μεταβολές της οικολογικής ισορροπίας οι οποίες προέρχονται ως επί το πλείστον από ανθρωπογενείς δράσεις. Η Σύμβαση για τη Βιολογική Ποικιλότητα, την οποία έχει προσυπογράψει και η Ελλάδα και έχει επικυρώσει με το νόμο 2204 (ΦΕΚ 59 Α/15.4.1994), παρέχει ένα ικανοποιητικό θεσμικό και νομικό πλαίσιο για την προστασία και την αειφόρο διαχείριση αυτού του φυσικού πόρου, ενώ παράλληλα στοχεύει στο δίκαιο επιμερισμό των ωφελειών που προέρχονται από τη χρήση του. Βέβαια, παρόλο που περιοχές με φυσικά χαρακτηριστικά σε αστικές περιοχές δεν έχουν πάντοτε την ίδια αξία- για τα είδη που συγκεντρώνουν- σε σύγκρισή με έναν πραγματικό βιότοπο, εντούτοις η γειτνίασή τους με αστικές περιοχές τους προσδίδει ιδιαίτερη αξία. Αναλυτικότερα, η σημαντικότητα αυτή των «αστικών» ρεμάτων έγκειται κυρίως στο γεγονός ότι οι εν λόγω φυσικοί σχηματισμοί αποτελούν έναν αναντικατάστατο χώρο περιβαλλοντικής εκπαίδευσης. Πολλά παιδιά που έχουν γεννηθεί στις μεγαλουπόλεις μαθαίνουν για την χλωρίδα και την πανίδα μέσω βιβλίων, χωρίς να έχουν την ευκαιρία να γνωρίσουν αυτές τις έννοιες από κοντά. Το γεγονός αυτό -εκτός των άλλων- συντελεί στην έλλειψη της ευαισθητοποίησης για το φυσικό περιβάλλον και την μετέπειτα προστασία του. Ιδιαίτερα σημαντική είναι η επαφή των παιδιών με τη φύση και η εξοικείωσή τους με αυτήν. Έχει διαπιστωθεί ότι οι φυσικοί ελεύθεροι χώροι συμβάλλουν αξιόλογα στην πρώιμη κοινωνικοποίηση των παιδιών, την ανάπτυξη της φαντασίας, της δημιουργικότητας και της αυτοπεποίθησής τους, όπως και της ικανότητάς τους για κοινωνική επαφή (Grohe, 1982). 324 ΕΜΠ ΔΠΜΣ Πολεοδομία Χωροταξία Προσεγγίσεις του σχεδιασμού στην Ελλάδα 2008/09

Επιπλέον, αυτή η αρχέγονη ανάγκη του ανθρώπου, όχι μόνο του παιδιού αλλά και του ενήλικα, για επικοινωνία και ξεκούραση μπορεί να ικανοποιηθεί σε δημόσιους υπαίθριους χώρους όπως είναι τα ρέματα. Αυτά τα φυσικά στοιχεία αποτελούν οάσεις ηρεμίας και ησυχίας από το θόρυβο και τη φασαρία της πόλης ενώ ταυτόχρονα προσφέρουν πολλές δυνατότητες για αναψυχή και χαλάρωση. Επίσης, τέτοιοι χώροι αποτελούν έναυσμα για την ενεργό συμμετοχή των πολιτών στην διαχείριση τους, μέσω προγραμμάτων δράσης και εθελοντικής εργασίας (Γκαιτλιχ,1999). Η χρήση αυτή, δηλαδή η αντιμετώπιση του ρέματος ως χώρου αναψυχής και κοινωνικής συναναστροφής δεν είναι μία καινούργια διαπίστωση. Σύμφωνα με τον Πλάτωνα ο Σωκράτης καθόταν και συζήταγε με τους μαθητές του στην ομορφιά του τοπίου του Ιλισού (Κοτσιμπος, 1993). Επομένως, ένα άλλο αναμφισβήτητο όφελος των ρεμάτων μέσα στην πόλη είναι η αισθητική ποιότητα που προσφέρουν, η οποία συντελεί στην αναβάθμιση της εκάστοτε περιοχής. Όπως αναφέρεται και στο Πράσινο Βιβλίο Για Το Αστικό Περιβάλλον η αξία των φυσικών χαρακτηριστικών στο εσωτερικό του αστικού ιστού έχει αναγνωριστεί ήδη, εδώ και αρκετό καιρό. Τα χαρακτηριστικά αυτά είναι εξαιρετικής σημασίας για το οπτικό πεδίο. Η ηρεμία και η αισθητική ικανοποίηση που δίνει ένα ποτάμι και οι κατάφυτες περιοχές γύρω από αυτό σε έναν άνθρωπο της πόλης είναι εξέχουσας σημασίας. Έστω και μία μικρή συστάδα δέντρων μπορεί να απαλύνει τη σκληρότητα ενός τελείως δομημένου περιβάλλοντος και παράλληλα μπορεί να αποχτήσει συμβολική αξία για πολλούς αστούς καθώς τους παρέχει ένα ψυχολογικό δεσμό με τη φύση και την ύπαιθρο. Παράλληλα, με τις κατάλληλες επεμβάσεις διαχείρισης και ανάδειξης, το φυσικό πράσινο συμβάλλει στην άνοδο των τιμών της κατοικίας, στην τόνωση της επιχειρηματικής κίνησης και του τουρισμού. Άρα, σημαντικά είναι και τα οικονομικά οφέλη για τους ιδιώτες αλλά και για το κράτος καθώς η διαχείριση των προστατευόμενων φυσικών εκτάσεων μέσα σε αστικές περιοχές απαιτεί λιγότερα κονδύλια σε σχέση με την διαχείριση περιοχών τεχνητού πράσινου(π.χ. ενός πάρκου) (Γκαιτλιχ, 1999). Επίσης, ένα άλλο σημαντικό όφελος που προσφέρουν τα ρέματα στην πόλη και τον πληθυσμό της, είναι η επιρροή τους στις συνθήκες του μικροκλίματος. Πρώτον, το χειμώνα η βλάστηση που συνήθως υπάρχει στην παραρεμάτια ζώνη μειώνει τους κινδύνους παγετού, ε- πειδή το πράσινο δεν αφήνει παρά τον κρύο αέρα- να κατέβει σημαντικά η θερμοκρασία της επιφάνειας του εδάφους. Έτσι, προστατεύονται δρόμοι κτίρια αλλά και ολόκληροι οικισμοί από υπερβολικά χαμηλές θερμοκρασίες. Δεύτερον, - και μάλλον σημαντικότερον στον ελλαδικό χώρο- τους θερινούς μήνες το ρέμα δρα ανακουφιστικά στις υψηλές θερμοκρασίες που δημιουργούνται από τη φυσιολογική ζέστη του καλοκαιριού του μεσογειακού κλίματος, από το φαινόμενο του θερμοκηπίου που σταδιακά αυξάνεται και από το φαινόμενο της θερμικής νησίδας, που εμφανίζεται όλο και συχνότερα στις πυκνοδομημένες πόλεις. Η βλάστηση που συναντάμε στις παραρεμάτιες περιοχές παρέχει πυκνή σκιά και ταυτόχρονα η εξάτμιση του νερού, που απορροφούν τα δέντρα, καταναλώνει σχετική ενέργεια που τελικά ψύχει το περιβάλλον (Αραβαντινός, Κοσμάκη, 1988). Εντονότερο το φαινόμενο της εξάτμισης συναντάται και σε ένα άλλο στοιχείο που διαθέτει αυτός ο φυσικός σχηματισμός και είναι φυσικά το νερό της κοίτης. Η στοιχειώδης άνεση των ανθρώπων δεν εξαρτάται μόνο από τους κλιματολογικούς παράγοντες αλλά και από τον όχληση που προκαλούν ορισμένες χρήσεις και δραστηριότητες. Οι βασικότερες εστίες ηχητικής ρύπανσης είναι η βιομηχανία, οι μεταφορές και η οικοδομική δραστηριότητα. Ο θόρυβος στις μέρες μας είναι ένα από τα σημαντικότερα προβλήματα των μεγαλουπόλεων αφού επιφέρει σοβαρές διαταραχές στην υγεία των κατοίκων, μόνιμες ή παροδικές. Κατά την Ευρωπαϊκή Επιτροπή πάνω από το 20% του πληθυσμού της Ε.Ε. εκτίθεται σε θόρυβο μεγαλύτερο των αποδεκτών ορίων-65db(α) (Βλαστός, 1999). Η παραρεμάτια περιοχή των ποταμών εξαιτίας της πλούσιας βλάστησης μπορεί να χρησιμοποιηθεί σαν «ηχοπέ- ΕΜΠ ΔΠΜΣ Πολεοδομία Χωροταξία Προσεγγίσεις του σχεδιασμού στην Ελλάδα 2008/09 325

τασμα» για την μείωση του θορύβου, ενώ παράλληλα μπορεί να προσφέρει πλήθος άλλων ευχάριστων για τον άνθρωπο ήχων όπως ο φλοίσβος του νερού, το θρόισμα των φύλλων κτλ Τέλος, τα ρέματα μπορούν να βελτιώσουν την σύσταση της ατμόσφαιρας καθώς η βιομηχανοποίηση, η αστικοποίηση, ο υπερτροφικός ρόλος του Ι.Χ. αυτοκινήτου και πολλά άλλα, συντελούν στην σταδιακή υποβάθμιση της ποιότητας του αέρα στις μεγαλουπόλεις. Η ατμοσφαιρική ρύπανση μπορεί να προκαλέσει βλάβες στη υγεία των ανθρώπων, των ζώων, να συντελέσει στην καταστροφή των φυτών και της πολιτιστικής κληρονομιάς. Στην περίπτωση της Αθήνας η γεωμορφολογία του λεκανοπεδίου σε συνδυασμό με πολλούς άλλους παράγοντες όπως η έλλειψη υπαίθριων χώρων, η πυκνή -χωρίς σχέδιο- δόμηση κτλ οδηγεί στον ελλιπή αερισμό της πόλης και άρα στην γιγάντωση του προβλήματος της αστικής ρύπανσης. «Όταν η θέση των ρεμάτων συμπίπτει με τον κατάλληλο προσανατολισμό τότε αυτά αποτελούν φυσικούς διαδρόμους μετακίνησης της αέριας μάζας και συμβάλλουν στην ανανέωση της ατμόσφαιρας» ( Καραλή, 1996). 2. Η ΔΙΑΧΕΙΡΙΣΗ ΤΩΝ ΡΕΜΑΤΩΝ ΣΤΗ ΣΥΓΧΡΟΝΗ ΕΛΛΗΝΙΚΗ ΠΟΛΗ 2.1. Η ΥΠΑΡΧΟΥΣΑ ΚΑΤΑΣΤΑΣΗ ΚΑΙ ΤΑ ΣΧΕΤΙΚΑ ΠΡΟΒΛΗΜΑΤΑ Από το 1834,που η Αθήνα ορίζεται επίσημα η πρωτεύουσα του κράτους, ξεκινάει μια ξέφρενη πορεία αύξησης του πληθυσμού και ταυτόχρονα μια έντονη πίεση του φυσικού στοιχείου στο εσωτερικό και στα όρια της πόλης. Αποτέλεσμα ήταν να δομηθούν αρκετές αγροτικές περιοχές δίπλα στα ρέματα που είχαν αγοραστεί σε αρκετά χαμηλές τιμές από τους αποχωρούντες Τούρκους. Αργότερα, εξαιτίας της μικρασιατικής καταστροφής, την εκβιομηχάνιση και την ανάπτυξη του τριτογενούς τομέα, η αστικοποίηση στο λεκανοπέδιο της Αττικής αυξάνεται ενώ παράλληλα μεγεθύνεται και η ανάγκη του πληθυσμού σε οικοδομήσιμη γη και σε ύδρευση. Εξαιτίας των πλημμύρων, της δυσοσμίας και των κυκλοφοριακών προβλημάτων που προέκυψαν, άρχισαν οι πρώτες επεμβάσεις στα ρέματα, με συνέπεια την τροποποίηση της φυσικής τους κατάστασης. Πράγματι, οι μετανάστες συρρέουν στην Αθήνα και χτίζουν αυθαίρετα κοντά στα ρέματα και δημιουργούν οικισμούς, που στη συνέχεια αναπτύσσονται και αποκτούν σημαντικό πληθυσμό. Η αστικοποίηση των περιοχών αυτών όμως δημιούργησε μια πρωτόγνωρη κατάσταση για την πόλη και ταυτόχρονα διαφοροποίησε το χαρακτήρα του ρέματος. Τα ρέματα δεν αποτελούν φυσικό χώρο αλλά αστική γη, η οποία μπορεί να δομηθεί, συνεπώς εμπεριέχουν αξία. Δημιουργείται η τάση ιδιωτικοποίησης των περιοχών των ρεμάτων που κυμαίνεται από προσωπικές τοπικές διευθετήσεις των πρανών, μέχρι μπαζώματα ακόμα και δόμηση πάνω στην κοίτη των ρεμάτων. Παράλληλα, τα ρέματα εκτός από χώρο αυθαίρετης επέκτασης αποτέλεσαν αντικείμενο πλήθους διευθετήσεων με σκοπό την λύση του εκάστοτε προβλήματος. Η πρώτη εξακριβωμένη υδρονομική δραστηριότητα στην Ελλάδα χρονολογείται το 1900, με τις πρώτες διευθετήσεις των ελληνικών χειμάρρων να είναι τα έργα στον Κηφισό και στον Ιλισό της Αθήνας. Αυτές οι πρώτες επεμβάσεις θεωρήθηκαν πετυχημένες με αποτέλεσμα την εφαρμογή τους και σε άλλες περιοχές της Ελλάδας. Μέχρι πρόσφατα, η κυρίαρχη αντίληψη που επικρατούσε για την ένταξη των ρεμάτων στο αστικό χώρο ήταν η εξαφάνιση της κοίτης τους και η υδραυλική διευθέτησή τους με κλειστούς αγωγούς. Οδοί και κυρίαρχοι οδικοί άξονες διαμορφώνονται κατά κανόνα πάνω στους κλειστούς αγωγούς, με παραδείγματα την περίπτωση της οδού Μάρνη, όπου το ρέμα κλείστηκε για τη δημιουργία της και την περίπτωση του Κηφισού, όπου τα οδικά δίκτυα δημιουργήθηκαν εκατέρωθεν μετά από τα απαραίτητα έργα. Αυτή η αντιμετώπιση οδήγησε σε επανει- 326 ΕΜΠ ΔΠΜΣ Πολεοδομία Χωροταξία Προσεγγίσεις του σχεδιασμού στην Ελλάδα 2008/09

λημμένες καταστροφές τα τελευταία τριάντα χρόνια με δεκάδες νεκρούς από πνιγμό και α- προσδιόριστες υλικές καταστροφές. Μια άλλη χρήση που αποδόθηκε στα ρέματα ήταν αυτή του αποχετευτικού αγωγού. Τα ρέματα αποτελούν τον ιδανικό χώρο για την χωροθέτηση βιομηχανιών, καθώς καταρχήν χρησιμοποιούν το νερό τους στην διαδικασία της παραγωγής και κατά δεύτερον τα χρησιμοποιούν για την αποχέτευση των λυμάτων τους. Παράδειγμα αποτελεί ο Κηφισός που αποτέλεσε αποχετευτικό αγωγό για τις βιομηχανίες που χωροθετούνται σχεδόν σε όλο το μήκος του από τη Ν. Φιλαδέλφεια ως τις εκβολές του (Καραλή, 1996). Αποτέλεσμα είναι η καταστροφή της ποιότητας του νερού με συνέπεια την υποβάθμιση της βιοποικιλότητας αλλά και της ανθρώπινης υγείας τόσο στις περιοχές που περνάει το ρέμα όσο και στη θάλασσα που καταλήγει. Σχήμα 1:Απόσπασμα εγκεκριμένου ρυμοτομικού σχεδίου στην περιοχή Άνω Βούλας. Απαράδεκτη προσαρμογή στο έδαφος, εξαφάνιση ρεμάτων έλλειψη κοινοχρήστων χώρων. (Πηγή: αρχείο ΥΠΕΧΩΔΕ) Σχήμα 2: Γεωμετρικές και άλλες φορμαλιστικές χαράξεις του οδικού δικτύου που όμως δεν έχουν λάβει όμως καθόλου υπόψη τους τις κλίσεις του εδάφους, τα ρέματα τη δασοκάλυψη κ.ά.( Αραβαντινός,1998) Σήμερα, στην Ελλάδα, παρά το θεσμικό πλαίσιο που έχει διαμορφωθεί, ο πολεοδομικός σχεδιασμός δεν προσαρμόζεται ακόμα με βάση τη φύση. Η κακή χάραξη του οδικού δικτύου χωρίς τη συνεκτίμηση των φυσικών στοιχείων και λοιπών δεδομένων υποχρεώνει σε τεράστια χωματουργικά έργα, εκσκαφές, επιχωματώσεις. Τις συγκεκριμένες αντιεπιστημονικές χαράξεις ακολουθούν και τα άλλα έργα υποδομής. Απουσιάζουν δε πάντα οι χώροι αναψυχής, καθώς όχι μόνο δεν δημιουργούνται καινούργιοι, αλλά καταστρέφονται οι ήδη υπάρχοντες, δηλαδή τα ρέματα και οι παραρεμάτιες περιοχές. Αποτέλεσμα τεράστια έξοδα, επανειλημμένες καταστροφές, πλημμύρες, υποβάθμιση ποιότητας ζωής. Σε αυτό το σημείο αξίζει να αναφερθεί μια τελείως διαφορετική αντιμετώπιση του ρέματος. Στην πόλη Arhus της Δανίας, το ομώνυμο ποτάμι που διέσχιζε το ιστορικό κέντρο κατά τη Δεκαετία του 30 είχε καλυφθεί και μετατραπεί σε οδικό άξονα. Στο πλαίσιο της πρόσφατης πολεοδομικής αναμόρφωσης του κέντρου, αποφασίστηκε να αποκατασταθεί το ποτάμι και να αποτελέσει ένα από τα κύρια στοιχεία του χώρου. Ο ποταμός αποκαταστάθηκε στην αρχική του μορφή, ενώ οι όχθες του διαμορφώθηκαν κατάλληλα, έτσι ώστε να χρησιμοποιηθούν ως ελεύθεροι χώροι από τους πολίτες και να αποτελέσουν εστίες κοινωνικών και εμπορικών δραστηριοτήτων (Παπαγιάννης, 1999). Συμπερασματικά, στην Αθήνα θεωρήθηκε έργο εκσυγχρονισμού η κάλυψη του Ιλισού ποταμού, η κατασκευή οδικών αξόνων και η οικοπεδοποίηση παραποτάμιων περιοχών. Αυτό συνέβη τα μεταπολεμικά χρόνια. Ακόμα και σήμερα, παρόλο το θεσμικό πλαίσιο που έχει θεσπιστεί, στην πραγματικότητα δεν έχουν αλλάξει και πολλά πράγματα στην αντιμετώπιση των ρεμάτων σε αστικούς χώρους. ΕΜΠ ΔΠΜΣ Πολεοδομία Χωροταξία Προσεγγίσεις του σχεδιασμού στην Ελλάδα 2008/09 327

2.2. ΤΟ ΙΣΧΥΟΝ ΘΕΣΜΙΚΟ ΠΛΑΙΣΙΟ Μόλις τα τελευταία χρόνια, με τη διάδοση της άποψης της αειφόρου ανάπτυξης, η πολιτεία κάνει την αρχή για την βελτίωση των διατάξεων που αφορούν την οριοθέτηση των ρεμάτων. Παράλληλα, το 2002 αναφέρονται τα ρέματα για πρώτη φορά ως φυσικοί σχηματισμοί και υπάρχουν στοιχειώδη μέτρα προστασίας. Επίσης, δημιουργούνται οδηγίες για την αντιπλημμυρική προστασία των παραρεμάτιων περιοχών. Αναλυτικότερα, το 1979 με τον Ν.880 εισάγεται για πρώτη φορά η έννοια της οριοθέτησης, αποτύπωσης, σε τοπογραφικά διαγράμματα, των υδατορεμάτων (μη πλεύσιμοι ποταμοί, χείμαρροι, ρέματα και ρυάκια) που βρίσκονται εντός ή εκτός ρυμοτομικού σχεδίου ή ε- ντός οικισμών που δεν έχουν ρυμοτομικό σχέδιο. Επίσης, σε αυτόν τον νόμο αναφέρεται η περιοχή που πρέπει να καθορίζεται από τις οριογραμμές καθώς και οι εργασίες που απαιτούνται για την επικύρωση αυτού του καθορισμού. Ο συγκεκριμένος νόμος δεν αναφέρει τίποτα για την προστασία αυτών των φυσικών σχηματισμών, ούτε δίνει κατευθύνσεις για την αντιμετώπιση τους. Δίνει πλήρη ελευθερία για την διευθέτησή τους με δημιουργία αγωγών ακόμα και την κάλυψή τους, μια αντιμετώπιση των ρεμάτων που ήταν κυρίαρχη στα μεταπολεμικά χρόνια. Στη συνέχεια, το 1993 με τον Ν. 2052 επισημαίνεται για άλλη μια φορά η ανάγκη οριοθέτησης των ρεμάτων, χειμάρρων, ρυάκων του Νομού Αττικής, ενώ ταυτόχρονα επισημαίνεται η ανάγκη χαρακτηρισμού - με Απόφαση του Υπουργού ΠΕΧΩΔΕ - αυτών των σχηματισμών ως στοιχεία ιδιαίτερου περιβαλλοντικού ενδιαφέροντος. Η Απόφαση αυτή (ΦΕΚ 281 της 23.3.93) εκδόθηκε τον επόμενο χρόνο και περιελάμβανε 55 ρέματα του Νομού Αττικής. Όπως και στην προηγούμενη περίπτωση απουσιάζουν κατευθύνσεις και προδιαγραφές για την αντιμετώπιση και την προστασία των ρεμάτων κατά τον πολεοδομικό σχεδιασμό. Για πρώτη φορά στον Κτιριοδομικό Κανονισμό γίνεται αναφορά για τον τρόπο δόμησης κοντά σε ρέματα σε περιοχές εντός σχεδίου ή οικισμού ή εκτός σχεδίου και οικισμού. Χωρίζει την ανέγερση νέων κτιρίων, εγκαταστάσεων ή περιτοιχισμάτων επί παραρεμάτιας περιοχής σε τρεις περιπτώσεις. Συγκεκριμένα, στην πρώτη περίπτωση - όταν το ρέμα είναι οριοθετημένο - απαγορεύεται απολύτως η δόμηση μέσα στην έκταση που περικλείεται από τις οριογραμμές του, ενώ επιτρέπεται η δόμηση έξω από την παραπάνω περιοχή μόνο εφόσον έχουν κατασκευαστεί τα έργα διευθέτησης του ρέματος. Ενώ εάν δεν έχουν πραγματωθεί τα παραπάνω έργα, η δόμηση επιτρέπεται σε απόσταση τουλάχιστον 10 μέτρων από την οριογραμμή. Στην δεύτερη περίπτωση - όταν οι οριογραμμές δεν έχουν ακόμα καθοριστεί - η δόμηση επιτρέπεται σε απόσταση από την οριογραμμή που ορίζεται προσωρινά από την πολεοδομική υπηρεσία και συγκεκριμένα: μεγαλύτερη των 20 μέτρων χωρίς άλλους περιορισμούς, μικρότερη των 20 μέτρων μόνο εφόσον έχουν εκτελεστεί τα απαραίτητα τεχνικά έργα που απαιτούνται για την ελεύθερη ροή των νερών και την ασφάλεια του κτιρίου και των δομικών έργων. Επίσης, στην παράγραφο 2.2. αναφέρεται ότι τα τεχνικά αυτά έργα, θα πρέπει να έχουν εκτελεστεί τουλάχιστον σε όλο το πρόσωπο που έχει προς το ρέμα το υπόψη οικόπεδο. Στην τελευταία περίπτωση, στα ρέματα που έχουν καταργηθεί αλλά απεικονίζονται στα εγκεκριμένα πολεοδομικά σχέδια, η δόμηση επιτρέπεται ύστερα από σχετική βεβαίωση της αρμόδιας πολεοδομίας. Αν το ρέμα έχει αντικατασταθεί με άλλο αποδέκτη, η δόμηση επιτρέπεται μόνο όταν διαπιστωθεί κατά τον έλεγχο της μελέτης από την πολεοδομική υπηρεσία ότι δεν παραβλέπονται οι κοινόχρηστοι αγωγοί σύμφωνα με τις σχετικές οδηγίες της αρμόδιας για τα ρέματα υπηρεσίας. Τέλος, σε περιπτώσεις προσθήκης κατ επέκταση ή καθ ύψος, οι αποστάσεις από τις οριογραμμές του ρέματος πρέπει να είναι τουλάχιστον ίσες με αυτές των κτισμάτων που υπάρχουν και έχουν εγκριθεί από την αρμόδια για τα ρέματα υπηρεσία. Στο συγκεκριμένο ΦΕΚ Δ 580, παρόλο που αναφέρονται οι πρώτες κατευθύνσεις για τον τρόπο δόμησης σε αυτές τις περιοχές, εντοπίζονται αρκετά προβλήματα και ελλείψεις. Οι 328 ΕΜΠ ΔΠΜΣ Πολεοδομία Χωροταξία Προσεγγίσεις του σχεδιασμού στην Ελλάδα 2008/09

γενικότερες διατάξεις -χωροθέτησης του κτιρίου αλλά και προσθήκης στα υπάρχοντα κτίριαείναι απλοποιημένες, γεγονός που ενισχύει τις επαναλαμβανόμενες καταπατήσεις και αλλοιώσεις της κοίτης πολλών ρεμάτων. Η λάθος αντιμετώπιση του ρέματος δηλαδή η μεμονωμένη και όχι ενιαία αντιμετώπιση, εγκυμονεί πολλούς κίνδυνους. Το ρέμα είναι ένα σύνολο από αλληλοεξαρτώμενα στοιχεία και είδη που δεν πρέπει να αντιμετωπίζεται αποσπασματικά. Με αυτό το σκεπτικό η παράγραφος 2.2 του άρθρου 6, που αναφέρθηκε νωρίτερα, φαίνεται τουλάχιστον ελλιπής καθώς δεν λαμβάνεται καθόλου υπ όψιν ο ενιαίος χαρακτήρας του ρέματος. Είναι εμφανές ότι τεχνικά έργα σε ένα πολύ μικρό κομμάτι του ρέματος δεν μπορούν να εξασφαλίσουν επαρκή αντιπλημμυρική προστασία. Επιπλέον, δεν γίνεται και σε αυτήν την περίπτωση, όπως και στο παραπάνω θεσμικό πλαίσιο, καμία αναφορά για την αξιοποίηση των ρεμάτων ως γραμμικών ελεύθερων χώρων. Κατά τα έτη 1993-2000 το Ε Τμήμα του Συμβουλίου της Επικρατείας (ΣτΕ) ανέπτυξε μια νομολογία προσπαθώντας να ανατρέψει την καταστρατήγηση των ήδη υπαρχουσών διατάξεων για την προστασία και την ανάδειξη των ρεμάτων ως αξιόλογων και διατηρητέων φυσικών σχηματισμών στη πόλη. Ενδεικτικά σταχυολογούνται από την αναπτυχθείσα νομολογία οι βασικές προϋποθέσεις παρατηρήσεις που αποτέλεσαν στη συνέχεια τους βασικούς άξονες του ισχύοντος σήμερα θεσμικού πλαισίου (άρθρο 5 Ν.3010/2002). Αρχικά, τα ρέματα τυγχάνουν ιδιαίτερης προστασίας από τη νομοθεσία, η οποία αποβλέπει στη διατήρηση της φυσικής τους καταστάσεως και στη διασφάλιση της λειτουργίας τους (βλ. ΣΕ 2656/99, 4728/97, 5930/96 κ.α.). Η ένταξη τους σε πολεοδομική ρύθμιση είναι επιτρεπτή μόνο όταν τούτο επιβάλλουν οι ανάγκες ενός ευρύτερους πολεοδομικού σχεδιασμού και μόνο εφόσον διασφαλίζεται η επιτέλεση της φυσικής τους λειτουργίας. Πρωταρχικός όρος για την ένταξη των ρεμάτων σε πολεοδομική ρύθμιση είναι η προηγούμενη αποτύπωσή τους και ο καθορισμός της οριογραμμής (όχθης) τους (βλ. ΣΕ 5930/96). Στη συνέχεια, ορίζεται ότι η οριοθέτηση γίνεται (1) κατόπιν ειδικής μελέτης, υδρογεωλογικής και υδραυλικής, η οποία πρέπει να λαμβάνει ιδιαιτέρως υπόψη και τη λειτουργία του ρέματος ως οικοσυστήματος, (2) επί τοπογραφικού και υψομετρικού διαγράμματος υπό κατάλληλη κλίμακα, δηλαδή υπό κλίμακα πρόσφορη για τον περαιτέρω (τυχόν) πολεοδομικό σχεδιασμό της περιοχής. Το διάγραμμα αυτό πρέπει να συνοδεύεται από σύντομη επεξηγηματική τεχνική έκθεση, όταν δε συντάσσεται από όργανο της Νομαρχιακής Αυτοδιοικήσεως, δηλαδή από οργανισμό τοπικής αυτοδιοικήσεως, υποβάλλεται προς επαλήθευση και θεώρηση στην αρμόδια κρατική, κεντρική ή περιφερειακή, υπηρεσία (βλ. ΠΕ 42/00, 146/00, 193/00). Κατά την έννοια των διατάξεων του άρθρου 6 του Ν.880/1979, δεν νοείται κατ αρχήν τμηματική οριοθέτηση ρέματος. Τμηματική οριοθέτηση επιτρέπεται μόνο κατ εξαίρεση, όταν στις οικείες μελέτες έχουν ληφθεί υπόψη στοιχεία που αφορούν το σύνολο του ρέματος και για ειδικούς λόγους δικαιολογείται η μερική οριοθέτηση (βλ. ΠΕ 146/00). Τέλος, σε περίπτωση που τμήμα του ρεύματος έχει ήδη ενταχθεί σε σχέδιο πόλεως δεν απαιτείται αυτό να οριοθετηθεί, πλην όμως σε περίπτωση τροποποιήσεως του εν λόγω σχεδίου α- παιτείται η κατά τον νόμο οριοθέτηση αυτού αφού ληφθεί μέριμνα να αφεθεί εκατέρωθεν των οριογραμμών του ο κατά περίπτωση αναγκαίος κοινόχρηστος χώρος για να επιτελεί ακώλυτα τον φυσικό προορισμό του (Κουδούνη, 2005). Αυτή η πλούσια νομολογία εισήγαγε για πρώτη φορά την έννοια της προστασίας των ρεμάτων ως οικοσυστημάτων που προστατεύονται από τη συνταγματική αρχή της βιοποικιλότητας (1994). Παράλληλα, έπαιξε καθοριστικό ρόλο στην αλλαγή της έννοιας διευθέτησης των ρεμάτων, θέτοντας ξεκάθαρους όρους για την αποτύπωση και κυρίως διαφύλαξη τους ως αξιόλογους φυσικούς σχηματισμούς απαγορεύοντας τις αυθαίρετες επιχωματώσεις και καταπατήσεις. Με τις διατάξεις του άρθρου 5 του Ν.3010/2002 συμπληρώνονται οι προϋπάρχουσες διατάξεις για τα ρέματα, ενώ ταυτόχρονα οι αρχές και οι προϋποθέσεις που είχαν τεθεί από τη νομολογία του ΣτΕ ενσωματώνονται στο συγκεκριμένο θεσμικό πλαίσιο. Αναλυτικότερα, εδώ πρώτη φορά καθορίζεται ότι τα έργα αντιπλημμυρικής προστασίας σε υδατορέματα, μπορεί ΕΜΠ ΔΠΜΣ Πολεοδομία Χωροταξία Προσεγγίσεις του σχεδιασμού στην Ελλάδα 2008/09 329

να μελετώνται και να εκτελούνται από τους Ο.Τ.Α. Α και Β βαθμού ή να ανατίθενται από αυτούς, εφόσον τα συγκεκριμένα υδατορέματα βρίσκονται εξ ολοκλήρου εντός των διοικητικών τους ορίων και δεν αποτελούν κλάδο άλλου υδατορέματος εκτός αυτών. Ειδικά για την περιοχή της Περιφέρειας της Αττικής στις περιπτώσει που η αρμοδιότητα ανήκει στο Υπουργείο Περιβάλλοντος Χωροταξίας και Δημόσιων Έργων, τα έργα μπορούν να μελετώνται από τις οικείες Νομαρχιακές Αυτοδιοικήσεις, ύστερα από απόφαση του Υπουργού ΠΕΧΩΔΕ. Επίσης, ορίζεται ότι οι Τεχνικές Υπηρεσίες της Νομαρχιακής Αυτοδιοίκησης είναι αρμόδιες για να ελέγχουν την τήρηση των κείμενων διατάξεων για τα υδατορέματα που βρίσκονται στα διοικητικά τους όρια. Τις αρμοδιότητες αυτές μπορεί ο Γενικός Γραμματέας της Περιφέρειας να μεταβιβάζει με Απόφαση του στους ΟΤΑ Α βαθμού που τεκμηριωμένα διαθέτουν τεχνική επάρκεια για να τις ασκήσουν. Είναι προφανές ότι ιδίως την τελευταία πενταετία έχουν γίνει σημαντικά βήματα για την προστασία και διατήρηση των ρεμάτων που βρίσκονται ή όχι στον αστικό χώρο. Βέβαια υ- πάρχουν ορισμένα κενά ακόμα στο ισχύον θεσμικό πλαίσιο όπως στην περίπτωση του άρθρου 6 του Κτιριοδομικού Κανονισμού στον οποίο επιτρέπεται η δόμηση στα ρέματα που δεν έ- χουν οριοθετηθεί η διευθετηθεί. Αυτό επιτρέπει την καταστρατήγηση του νόμου και εν συνεχεία την καταπάτηση κοινόχρηστων φυσικών χώρων. Η ανάγκη για την θεσμοθέτηση ενός ο- λοκληρωμένου πλαισίου για τα υδατορέματα και την αντιπλημμυρική προστασία του αστικού χώρου κρίνεται απαραίτητη. Θα πρέπει να συμπληρωθεί το υπάρχον θεσμικό πλαίσιο τονίζοντας την αξία του απρόσκοπτου περιπάτου στις παραρεμάτιες περιοχές και δίνοντας οδηγίες για τον περαιτέρω σχεδιασμό και προστασία των ρεμάτων. Παρόλα αυτά υπάρχουν αξιόλογες μελέτες, που θα πρέπει να αναφερθούν, όπως είναι αυτή της Πικροδάφνης, που ενώ η αρχική μελέτη στόχευε στην διάνοιξη της Λεωφόρου Πικροδάφνης και τη διευθέτηση του ρέματος σε κλειστό αγωγό, στη συνέχεια η μελέτη άλλαξε, επανεξετάστηκε η συγκεκριμένη οδική αρτηρία και προέβλεψε την διατήρηση του ρέματος κατά το μεγαλύτερο τμήμα του. Παρόμοιες προτάσεις, με έντονο το στοιχείο της ευαισθητοποίησης, υπάρχουν και σε άλλες μελέτες όπως αυτή του ρέματος του Χαλανδρίου, του ρέματος του Ξερέα κ.τ.λ. 3. Η ΠΕΡΙΠΤΩΣΗ ΤΟΥ ΡΕΜΑΤΟΣ ΤΗΣ ΣΑΠΦΟΥΣ ΣΤΗΝ ΠΟΛΕΟΔΟΜΙΚΗ ΕΝΟ- ΤΗΤΑ 7 ΤΟΥ ΔΗΜΟΥ ΑΜΑΡΟΥΣΙΟΥ 3.1. ΕΠΙΛΟΓΗ ΚΑΙ ΠΕΡΙΓΡΑΦΗ ΤΗΣ ΠΕΡΙΠΤΩΣΗΣ ΜΕΛΕΤΗΣ Η συγκεκριμένη περίπτωση μελέτης αφορά το τμήμα του ρέματος της Σαπφούς ή Βαθύρεματος στην Πολεοδομική Ενότητα 7 που ονομάζεται «Εργατικές Πολυκατοικίες». Σύμφωνα με το ισχύον Γ.Π.Σ. το Μαρούσι χωρίζεται σε 19 Πολεοδομικές Ενότητες (γειτονιές) και η Π.Ε. 7 έχει τα εξής όρια: Βόρεια με την οδό Αγίου Κωνσταντίνου, Νότια με ην Αττική Οδό, Ανατολικά με την Λ. Κηφισίας. και Δυτικά με την οδό Νερατζιωτίσσης (σιδηροδρομική γραμμή ΗΣΑΠ). Η συγκεκριμένη πολεοδομική ενότητα βρίσκεται σήμερα στο επίκεντρο κρίσιμων αλλαγών που συντελούνται σε μητροπολιτικό επίπεδο ενώ η υπέρμετρη ανάπτυξη της ευρύτερης περιοχής δημιουργεί πλήθος προβλημάτων. Γενικότερα στο Μαρούσι εκδηλώνονται τα πλέον ακραία φαινόμενα μετασχηματισμού του πολεοδομικού περιβάλλοντος της Αθήνας, καθώς το κέντρο της πρωτεύουσας εξαπλώνεται βόρεια προς αυτή την περιοχή, που μέχρι πρόσφατα ήταν ένα προάστιο κατοικίας. Έχει λοιπόν εξαιρετικό ενδιαφέρον η μελέτη αυτής της περιοχής μέσα από το διάλογο που έχει με το ρέμα της Σαπφούς, που την διαπερνά. Η Ρεματιά του Αμαρουσίου αποτελεί ένα από τα σημαντικότερα σημεία ενδιαφέροντος για την πόλη του Αμαρουσίου αφού διαθέτει όλα εκείνα τα χαρακτηριστικά (πολεοδομικά - 330 ΕΜΠ ΔΠΜΣ Πολεοδομία Χωροταξία Προσεγγίσεις του σχεδιασμού στην Ελλάδα 2008/09

μορφολογικά, περιβαλλοντικά) τα οποία αν αξιοποιηθούν με τον κατάλληλο σχεδιασμό μπορούν να τη καταστήσουν πολύτιμο φυσικό πόρο. Πρόκειται για ένα μεγάλο σε μήκος και βαθύ ρέμα που διαρρέει το Μαρούσι από Βορειοανατολικά προς Νοτιοδυτικά, ξεκινά από την Νέα Λέσβο, περνά πίσω από το παλαιό εργοστάσιο της ΗΒΗ και καταλήγει δυτικά του ΟΑΚΑ. Διασχίζει διαγωνίως το Μαρούσι και ήταν κάποτε απ' αρχής μέχρι τέλους του μια κατάφυτη κοιλάδα. Μόλις το 1981 με το διάταγμα περί τροποποιήσεως του ρυμοτομικού σχεδίου Αμαρουσίου, (Φ.Ε.Κ. 559-Δ), οριοθετείται η κοίτη του ρέματος κατά το μήκος όλης της διαδρομής του μέσα από το Μαρούσι. Είναι χαρακτηρισμένο ως τόπος «ιδιαιτέρου περιβαλλοντικού ενδιαφέροντος» με την Υ.Α. 9173/1642 ΦΕΚ 281Δ93 που εκδόθηκε για τα ρέματα της Ν. Αττικής. Επίσης το ισχύον ΓΠΣ προβλέπει την «διασφάλιση των υπαρχόντων ρεμάτων ως ε- λεύθερων, ανοικτών και φυσικών χώρων». Τα τελευταία χρόνια αυτό το διάταγμα της οριοθέτησής του σιωπηρά τροποποιήθηκε με τις εντάξεις στο Σχέδιο Πόλης του Σωρού και του Αγ. Θωμά (ΦΕΚ 504Δ93) όπου το ρέμα καλύπτεται σε μεγάλο μέρος της διαδρομής του κατά μήκος αυτών των περιοχών. 3.2. ΙΣΤΟΡΙΚΟ ΤΗΣ ΕΞΕΛΙΞΗΣ ΤΟΥ ΡΕΜΑΤΟΣ ΤΗΣ ΣΑΠΦΟΥΣ ΣΕ ΣΥΝΑΡΤΗΣΗ ΜΕ ΤΗΝ ΠΟΛΕΟΔΟΜΙΚΗ ΕΞΕΛΙΞΗ ΤΟΥ ΓΥΡΩ ΑΣΤΙΚΟΥ ΧΩΡΟΥ Το ρέμα της Σαπφούς αποτελούσε για πολλά χρόνια ένα στοιχείο πολύ σημαντικό για την περιοχή. Η καταλληλότητα του πηλώδους χώματος στο αρχαίο Μαρούσι ήταν η μαγιά για την ανάπτυξη της κεραμοποιίας. Για αυτόν τον λόγο, μετά τα μέσα του 19ου αι. μ.χ. συγκεντρώθηκε στο Μαρούσι ο μεγαλύτερος αριθμός αγγειοπλαστών απ' όλη την Ελλάδα, ο ο- ποίος επιδόθηκε στην παραγωγή σταμνιών για την μεταφορά του πεντελικού νερού από το ρέμα στο κέντρο της Αθήνας. Από τις αρχές του '50 άρχισαν να εγκαθίστανται στο Μαρούσι αξιόλογοι Κεραμίστες δίνοντας του σιγά-σιγά το «Χρώμα» της Κεραμούπολης που απέκτησε τα επόμενα 30 χρόνια. Παράλληλα, το Μαρούσι φιλοξένησε, μετά την ανάπτυξη του τριτογενούς τομέα, αρκετές βιομηχανίες και προσέλκυσε μεγάλο αριθμό κατοίκων που δούλευαν σε αυτές. Το νερό του ποταμού αποτελεί σημαντικό παράγοντα για την εγκατάσταση βιομηχανιών. Έτσι δίπλα στο ποτάμι εγκαταστάθηκαν κάποιες βιομηχανικές μονάδες που πρώτον χρησιμοποιούσαν το νερό, μετά από εργοστασιακό καθαρισμό, και δεύτερον εκμεταλλευόντουσαν το ποτάμι για την αποχέτευση των λυμάτων τους. Η πολεοδομική εξέλιξη της περιοχής επηρέασε σημαντικά το φυσικό υδρογραφικό δίκτυο, στο οποίο ανήκει το Βαθύρεμα. Αρχικά στη δεκαετία 1880-1890, το ρέμα δεν έχει υποστεί καμία επέμβαση. Η δόμηση είναι πολύ αραιή. Αργότερα, στην δεκαετία 1940-1950, υ- πάρχει σαφής επέκταση της πόλης προς τα προάστια, αλλά δεν έχει ξεκινήσει ακόμα η μεγάλη ανοικοδόμηση οπότε οι επεμβάσεις στο ρέμα δεν είναι άξιες λόγου. Τέλος, την δεκαετία 1980-1990, η σύγχρονη κατάσταση αλόγιστης πολεοδομικής ανάπτυξης, εξαφανίζει τμήματα του υδατορέματος, αλλοιώνει την κοίτη του και μολύνει τα ύδατα. 3.3. ΟΙ ΣΧΕΔΙΑΣΜΟΙ ΠΟΥ ΕΧΟΥΝ ΕΠΗΡΕΑΣΕΙ ΚΑΙ ΕΞΑΚΟΛΟΥΘΟΥΝ ΝΑ ΕΠΙ- ΔΡΟΥΝ ΣΤΗΝ ΠΕΡΙΟΧΗ ΤΟΥ ΡΕΜΑΤΟΣ Το 1970 με το ΦΕΚ 21/Δ εντάσσεται στο σχέδιο η περιοχή που βρίσκεται βόρεια του ρέματος και περιλαμβάνει εκτός των άλλων οικοδομικών τετραγώνων τα 490,492,494,495,496,498, που εφάπτονται ή βρίσκονται και πάνω σε αυτό. Είναι φανερό ότι το ρέμα στη παρούσα φάση δεν επηρέασε σχεδόν καθόλου τον πολεοδομικό σχεδιασμό, καθώς ορισμένα Ο.Τ. βρίσκονται σε επαφή με την κοίτη του και ο Σ.Δ. είναι μεγάλος, δηλαδή 1,60. Στην εκτός σχεδίου περιοχή παρατηρούνται κατοικίες διάσπαρτες εκ των οποίων αρκετές γειτνιάζουν με το Βαθύρεμα. Την ίδια χρονική περίοδο με το ΦΕΚ 217/Δ μπαίνει στο σχέ- ΕΜΠ ΔΠΜΣ Πολεοδομία Χωροταξία Προσεγγίσεις του σχεδιασμού στην Ελλάδα 2008/09 331

διο και η περιοχή νοτιοανατολικά του ρέματος που περιλαμβάνει τα Ο.Τ. 497Α και 497Β (κτίριο ΟΤΕ) με παρόμοια αντιμετώπιση προς το ρέμα. Το 1972 με το ΦΕΚ 336 τροποποιείται το υπάρχον σχέδιο με ρυμοτόμηση των Ο.Τ. 494,495,496,497Α και 497Β προσπαθώντας να «προστατέψει» την περιοχή του ρέματος αλλά όχι επαρκώς. Επίσης, αργότερα με το ΦΕΚ 389/Δ/78 ο Σ.Δ. μειώνεται στο 1,20. Το 1981 με το ΦΕΚ 559/Δ οριοθετείται το Ρέμα του Αμαρουσίου και τροποποιείται το ρυμοτομικό σχέδιο κατά τα υπ αριθμ. 490, 492,496,497Α,497Β, ενώ τα ΟΤ 494 και 495 εμφανίζονται μόνο με διακεκομμένες γραμμές. Όλα τα οικοδομικά τετράγωνα ρυμοτομούνται ώστε να μην υπερβαίνουν αλλά να εφάπτονται με την οριογραμμή του ρέματος ενώ θεσμοθετούνται οι απαραίτητες πεζοδρομήσεις, έξω από το όριο προστασίας. Παράλληλα, η δόμηση εκτός σχεδίου έχει αυξητικές τάσεις με έμφαση στην περιοχή κοντά στο ρέμα. Το υπόλοιπο νοτιοδυτικό τμήμα εντάχθηκε στο σχέδιο το 1986 με το ΦΕΚ 913/Δ, το οποίο όμως ακυρώθηκε με απόφαση του Σ.τ.Ε. και επανεντάχθηκε το 1992 με το ΦΕΚ 552/Δ όπως τροποποιήθηκε το 1993 με το ΦΕΚ 504/Δ. Ο Σ.Δ. σε αυτή την υποενότητα είναι 0,80 για τα πρώτα 500μ κάθε ιδιοκτησίας και 0,60 για το υπόλοιπο τμήμα της. Στο εγκεκριμένο ρυμοτομικό σχέδιο με ΦΕΚ 552/92, φαίνεται καθαρά ότι ορισμένες κατοικίες βρίσκονται μέσα στην θεσπισμένη - από το 1981 οριογραμμή του ρέματος. (βλ. Εικόνα 11-12) Ενώ η περιοχή προστασίας του υπάρχει στο σχέδιο, στην πραγματικότητα δεν λαμβάνεται καθόλου υπόψη. Οι θεσπισμένες ρυμοτομικές και οικοδομικές γραμμές βρίσκονται μέσα στη ζώνη προστασίας στα Ο.Τ. 421,793,795,796 ενώ τα Ο.Τ. 797,800 που βρίσκονται ακριβώς στη κοίτη του ρέματος- εμφανίζονται ως κοινόχρηστοι χώροι πρασίνου. Στο συγκεκριμένο σχέδιο διακρίνονται και οι πεζόδρομοι που περιβάλλουν το ρέμα μέσα στο όριο προστασίας του. 332 ΕΜΠ ΔΠΜΣ Πολεοδομία Χωροταξία Προσεγγίσεις του σχεδιασμού στην Ελλάδα 2008/09

Χάρτης 1: Το ισχύον ρυμοτομικό - Ανάλυση της περιοχής (Πηγή: Μελέτη με τίτλο Αναπλάσεις με επίκεντρο το συγκρότημα των εργατικών πολυκατοικιών, για την λειτουργική, αισθητική και περιβαλλοντική αναβάθμιση του αστικού χώρου του Δήμου Αμαρουσίου.) Στο ΦΕΚ 504/Δ εξακολουθεί η ίδια κατάσταση όσον αφορά στην αντιμετώπιση του ρέματος. Παρατηρείται βέβαια ότι τα Ο.Τ. 494,495, 496Α, εμφανίζονται ως κοινόχρηστοι χώροι πρασίνου. Ο Σ.Δ. για την βόρεια ενότητα μειώνεται ακόμα στο 1,00. Από τα παραπάνω γίνεται κατανοητό ότι το βόρειο τμήμα που εντάχθηκε στο σχέδιο το 1970, καθώς και το ανατολικό τμήμα (ΟΤΕ), μετά την οριοθέτηση του ρέματος το 1981 τροποποιήθηκαν με αποτέλεσμα να μην υπάρχει κάποιο ουσιαστικό πρόβλημα καταπάτησης της προστατευόμενης περιοχής. Δεν συμβαίνει το ίδιο όμως και για τη νοτιοδυτική υποενότητα - παρόλο που εντάχθηκε στο σχέδιο πολύ αργότερα- που αγνόησε την θεσπισμένη οριογραμμή και δημιούργησε οικοδομικά τετράγωνα μέσα στην παραρεμάτια περιοχή, λίγα μέτρα από την κοίτη του ποταμού. 3.4. ΥΦΙΣΤΑΜΕΝΗ ΚΑΤΑΣΤΑΣΗ Το ρέμα εμφανίζεται - στη περιοχή που μελετάμε - στο μεγαλύτερο μήκος του ανοικτό, με εξαίρεση ορισμένα σημεία όπου αναγκαστικά υπάρχουν γέφυρες για να περάσουν σημαντικοί δρόμοι (βλ. Εικόνα 10). Όμως, μετά την οδό Διονύσου το ρέμα έχει κλειστεί σε αγωγό μέχρι και 300μ νότια της Αττικής οδού. Σε αυτό το τμήμα παρόχθιες ιδιοκτησίες βρήκαν την ευκαιρία να αυξήσουν το εμβαδόν του οικοπέδου τους σε βάρος του ρέματος. ΕΜΠ ΔΠΜΣ Πολεοδομία Χωροταξία Προσεγγίσεις του σχεδιασμού στην Ελλάδα 2008/09 333

Το τμήμα του Βαθυρέματος που μελετάται παρουσιάζει μεγάλη ανομοιογένεια ως προς τη διαμόρφωσή της κοίτης του καθώς και της παραρεμάτιας ζώνης του. Στο μεγαλύτερο μήκος του η κοίτη και τα πρανή είναι αδιαμόρφωτα και η παραρεμάτια ζώνη διατηρεί μια αρκετά ανεπτυγμένη βλάστηση για την περιοχή. (βλ. Εικόνα 12) Χάρτης 2: Η οριογραμμή της ρεματιάς και τα στοιχεία που παρουσιάζονται μέσα στη περιοχή προστασίας. Εικόνα 9: Η παραρεμάτια περιοχή έχει μετατραπεί σε χώρο εναπόθεσης μπάζων και βόσκησης αιγοπροβάτων - κατάληψη χώρου, Εικόνα 10: Η γέφυρα στην οδό Σινά που περνά πάνω από το ρέμα 334 ΕΜΠ ΔΠΜΣ Πολεοδομία Χωροταξία Προσεγγίσεις του σχεδιασμού στην Ελλάδα 2008/09

Εικόνα 11: Το τοιχίο του ΟΤΕ στην οριογραμμή του ρέματος., Εικόνα 12: Η διάταξη σαραζανέτ καθώς επίσης μικρής έκτασης παλαιά αναβαθμίδα. Εικόνα 11, 12: Οι κατοικίες είναι μέσα στην οριογραμμή και απέχουν μόλις 2-3 μ. από την κοίτη του ποταμού. Εικόνα 13: Αγωγός λυμάτων., Εικόνα 14: Η γέφυρα στην οδό Διονύσου που περνά πάνω από το ρέμα. Το ρέμα σε κάποια σημεία συνορεύει με περιοχές κατοικίας, ενώ σε άλλα με ελεύθερες επιφάνειες, καθώς και με πράσινο. Μελετώντας τις υφιστάμενες χρήσεις στην περιοχή μελέτης, παρατηρούμε ότι το ρέμα έχει υποστεί σημαντικές αλλοιώσεις. Η ανυπαρξία αυστηρού ελέγχου έχει δημιουργήσει έναν ασφυκτικό κλοιό γύρω από το ρέμα που διαρκώς συρρικνώνεται, μορφολογικά αλλοιώνεται και υποβαθμίζεται με συνεχή ρίψη απορριμμάτων (βλ. Εικόνα 9), με εκτεταμένα μπαζώματα της κοίτης του, με αυθαίρετη οικοδόμηση, με ρύπανση (βλ. Εικόνα 13) και με λοιπές ανθρώπινες δραστηριότητες. Η παρέμβαση αυτή αφορά τις περιοχές που το ρέμα είναι καλυμμένο, καθώς και εκείνες που είναι εντελώς εγκαταλελειμμένο και αδιαμόρφωτο. Σε όλες τις περιπτώσεις, διαφαίνεται καθαρά ότι το ατομικό όφελος επιβαρύνει το κοινωνικό συμφέρον. Χαρακτηριστικό είναι το γεγονός ότι δεν υπάρχει πρόσβαση στην κοίτη του ποταμού, πράγμα απαράδεκτο καθώς η περιοχή του ρέματος αποτελεί δημόσιο χώρο. ΕΜΠ ΔΠΜΣ Πολεοδομία Χωροταξία Προσεγγίσεις του σχεδιασμού στην Ελλάδα 2008/09 335

Τα ακάλυπτα σημεία του, από τα ελάχιστα πλέον εναπομένοντα σημεία φυσικού πρασίνου του Αμαρουσίου κινδυνεύουν από "διευθετήσεις", δηλαδή, καταστροφή της φυσικής κοίτης και αντικατάστασή της από ανοικτούς ή κλειστούς αγωγούς από μπετόν, αλλά και παράτυπες ή και παράνομες καταπατήσεις. Αποτελεί το σημαντικότερο στοιχείο φυσικού τοπίου που διασώζεται στην υπό μελέτη περιοχή. Μαζί με τη ρεματιά που βρίσκεται στα όρια του Δήμου Αμαρουσίου με τους Δήμους Βριλησσίων και Χαλανδρίου αποτελούν τα δύο σημαντικότερα ρέματα της περιοχής. 3.5. ΣΥΜΠΕΡΑΣΜΑΤΑ-ΚΑΤΕΥΘΥΝΣΕΙΣ ΓΙΑ ΤΗΝ ΠΕΡΑΙΤΕΡΩ ΔΙΑΧΕΙΡΙΣΗ ΡΕΜΑ- ΤΩΝ ΚΑΙ ΠΑΡΑΡΕΜΑΤΙΩΝ ΠΕΡΙΟΧΩΝ ΣΤΟ ΠΕΡΙΒΑΛΛΟΝ ΤΩΝ ΠΟΛΕΩΝ Από τα παραπάνω γίνεται κατανοητό ότι σήμερα, παρόλο το θεσμικό πλαίσιο που έχει δημιουργηθεί την τελευταία δεκαπενταετία, τα ρέματα στις περισσότερες περιπτώσεις συνεχίζουν να υποβαθμίζονται. Αυτό συμβαίνει κυρίως γιατί αντιμετωπίζονται ως περιοριστικός παράγοντας της ανάπτυξης μιας δομημένης περιοχής, ενώ ταυτόχρονα αγνοείται σκόπιμα ή μη, η σημασία που έχουν σε ένα αστικό περιβάλλον. Παρόλο που στις μέρες μας έχουν γίνει αρκετά βήματα κυρίως για την αποκατάσταση, μέσω εξειδικευμένων τεχνικών παρέμβασης, της υ- δραυλικής λειτουργίας των ρεμάτων ως φυσικών απορροών, το συνολικότερο πρόβλημα της απαξίωσης των υδάτινων γραμμικών στοιχείων δεν έχει λυθεί. Γενεσιουργός αιτία είναι η α- πουσία μιας συγκροτημένης λογικής διαχείρισης των ρεμάτων ως φυσικών πόρων και η θεώρηση της παρουσίας τους, στη συνείδηση των δημοτών αλλά και σε ένα μεγάλο βαθμό και των δήμων, μάλλον ως αρνητικού χαρακτηριστικού. Έτσι κρίνεται απαραίτητο, με την βελτίωση του θεσμικού πλαισίου - που ήδη έχει αναφερθεί αναλυτικά σε παραπάνω κεφάλαιο -, να γίνει πράξη η ενιαία αντιμετώπιση του ρέματος, να προστατευθεί η φυσική του οντότητα και τέλος να αξιοποιηθεί ο φυσικός του χαρακτήρας. Τα ρέματα αποτελούν ένα αναπόσπαστο σύνολο αλληλοεξαρτώμενων στοιχείων και ειδών, που πρέπει να προστατευτούν όχι μόνο για πρακτικούς, αλλά και για λειτουργικούς λόγους, καθώς με την κατάλληλη ανάπλαση μπορούν να συμβάλουν με ποικίλους τρόπους στην βελτίωση της ποιότητας ζωής του πληθυσμού που μένει στις πόλεις. Παράλληλα σημαντικός κρίνεται ο συντονισμός και η ενεργοποίηση των αρμόδιων φορέων έτσι ώστε να υπάρχουν συνολικές, ολοκληρωμένες παρεμβάσεις στο σύνολο των ρεμάτων. Η ΕΥΔΑΠ για παράδειγμα θα πρέπει να οριοθετήσει τη ζώνη προστασίας επί του εδάφους σε όλα τα ρέματα της Αττικής, ούτως ώστε να περιοριστούν κατά πολύ τα εκτενή μπαζώματα και η αυθαίρετη δόμηση. Επίσης, θα πρέπει να γίνεται μια αρτιότερη τεχνικά διαχείριση των ρεμάτων από την συγκεκριμένη υπηρεσία καθώς πολλές φορές τα υδραυλικά έργα που ε- κτελεί, συντελούν στην υποβάθμιση της εικόνας του ρέματος, αφού δεν ακολουθούν περιβαλλοντικά συμβατές πρακτικές. Στη συνέχεια, ένας άλλος φορέας που θα έπρεπε να ενεργοποιηθεί είναι οι Οργανισμοί Τοπικής Αυτοδιοίκησης (ΟΤΑ) Ά και Β βαθμού. Σκόπιμός κρίνεται ο συστηματικός έλεγχος για τυχόν παραβάσεις στους προστατευμένους παραρεμάτιους χώρους όπως αυθαίρετη δόμηση, κατάληψη, αλλοίωση της κοίτης, απόρριψη αποβλήτων, απορριμμάτων κ.α. Συνήθως δημιουργείται η εσφαλμένη εντύπωση ότι η ύπαρξη των ρεμάτων οδηγεί στη διάσπαση του χώρου σε διάφορες μη λειτουργικές ενότητες. Ο δήμος θα μπορούσε να δράσει καταλυτικά στην παραπάνω πρόκληση, ξεκινώντας με πιλοτικές δράσεις στο εσωτερικό της πόλης. Αυτό θα συντελούσε στην ενσωμάτωση του ρέματος στον αστικό ιστό, έτσι ώστε να λειτουργεί ως αναπόσπαστο στοιχείο του αστικού περιβάλλοντος. Δίκτυα πεζοδρόμων που δεν θα περιορίζονται μόνο στην παραρεμάτια περιοχή, αλλά που θα εισχωρούν στην πόλη, βοηθούν αρκετά στην πραγμάτωση της παραπάνω πρότασης. Η απρόσκοπτη πρόσβαση σε αυτούς τους χώρους συντελεί στην αυτόματη αναβάθμιση της περιοχής αυξάνοντας το κοινόχρηστο 336 ΕΜΠ ΔΠΜΣ Πολεοδομία Χωροταξία Προσεγγίσεις του σχεδιασμού στην Ελλάδα 2008/09

πράσινο. Παράλληλα δεν αποκλείονται κάποιες μελετημένες γεφυρώσεις, για την εξασφάλιση συνδέσεων των παραρεμάτιων περιοχών, με τρόπο που δεν θα επηρέαζε την υδραυλική λειτουργία και την αξία του ρέματος ως φυσικού πόρου. Εξαίρετης σημασίας είναι επίσης και η ευαισθητοποίηση των δημοτών, μέσω της συνδρομής των μέσων μαζικής ενημέρωσης, των οικολογικών οργανώσεων αλλά κυρίως μέσω των δημοτικών πιλοτικών δράσεων. Η επιτυχία αυτών των δράσεων θα συμβάλει στην κατανόηση των δυνατοτήτων που μπορεί να προσφέρει η ανάπλαση των παραρεμάτιων περιοχών που δύναται να οδηγήσει σε αλλαγή ατομικών και συλλογικών συμπεριφορών απέναντι στα ρέματα, γιατί οφείλουν να γίνουν πνεύμονες πρασίνου, ένας τόπος αναψυχής και περιπάτου, μια δίοδος καθαρού αέρα που θα αναζωογονήσει το ασφυκτικό πια αστικό πλέγμα. ΑΝΑΦΟΡΕΣ Αραβαντινός Α., Κοσµάκη Π (1988), Υπαίθριοι χώροι στην πόλη, Θέματα ανάλυσης και πολεοδοµικής οργάνωσης αστικών ελεύθερων χώρων και πρασίνου, Αθήνα Αραβαντινός Α. (1998), Πολεοδομικός Σχεδιασμός για μια βιώσιμη ανάπτυξη του αστικού χώρου, Εκδόσεις Συμμετρία, Αθήνα. Γιώργος Ανδρεάδης και Συνεργάτες ΟΕ, Σχήμα Ε.Ε. Κ. Ζωής Δημητρακόπουλος Ι., Πατιλοκωστόπουλος Κ. (2006-2008) Μελέτη με τίτλο: Αναπλάσεις με επίκεντρο το συγκρότημα των εργατικών πολυκατοικιών, για την λειτουργική, αισθητική και περιβαλλοντική αναβάθμιση του αστικού χώρου, Δήμος Αμαρουσίου Γκριμάλ Π., (1964), Παγκόσμιος Μυθολογία, Τόμος Ά, Εκδόσεις συνεργασίας των Οίκων Πάπυρος και Λαρούς, Αθήνα ΕΜΠ, Καραλή Μ. (επιμέλεια) (1996), Εναλλακτικές πρακτικές παρέμβασης στα ρέματα : διατμηματικό ερευνητικό πρόγραμμα ΕΜΠ, Πολύζος Ι. (2001), Διερεύνηση Πολεοδομικών Κοινωνικών Παραμέτρων στο Δήμο Α- χαρνών και Διατύπωση Κατευθύνσεων Στρατηγικού Σχεδιασμού για μια Βιώσιμη Ανάπτυξη, : ε- ρευνητικό πρόγραμμα /Τομέας Πολεοδομία και Χωροταξία, Αστικού Περιβάλλοντος Επιτροπή των ΕΚ (1990), Πράσινο βιβλίο για το αστικό περιβάλλον Κοσμάκη Π.(1999) (επιμ.), Σχεδιασμός Περιβαλλοντικές Επιπτώσεις και Μέθοδοι Εκτίμησής τους, τόμος Α, Σχεδιασμός πόλεων και περιβαλλοντικές επιπτώσεις, ΕΑΠ, Πάτρα Κοτσιμπος Ζ.(1993), Τα ρέματα της Αττικής Διαπιστώσεις και προβληματισμοί πάνω σε ένα ξεχασμένο πολεοδομικό παράγοντα, Διάλεξη ΕΜΠ Τμήμα Αρχιτεκτόνων Τομέας Πολεοδομίας και Χωροταξίας Κουδούνη Α. (2006), Τα ρέματα στο σχεδιασμό του αστικού χώρου, Μεταπτυχιακή εργασία στα πλαίσια του μαθήματος «Περιβαλλοντικές συνιστώσες του σχεδιασμού και της οικιστικής ανάπτυξης», Κατεύθυνση: Πολεοδομία Χωροταξία, Αθήνα Λουκόπουλος Δ. (επιμ.) (2001), Βιοκλιματικός Σχεδιασμός Κτιρίων και Περιβάλλοντος Χώρου, Τόμος Β, Προβλήματα Αποκατάστασης στη Μικρή Κλίμακα του Αστικού Χώρου. Βιοκλιματικός Σχεδιασμός Υπαίθριων Χώρων, ΕΑΠ, Πάτρα Μοδινός Μ., Ευθυµιόπουλος Η. (επιµ.) (1998),Οικολογία και Επιστήµες του Περιβάλλοντος, Στοχαστής/ ΙΠΕ Μοδινός Μ., Ευθυµιόπουλος Η. (επιµ.) (1999),Η Φύση στην οικολογία, Στοχαστής/ ΙΠΕ Μοδινός Μ., Ευθυµιόπουλος Η. (επιµ.) (2000), Η Βιώσιµη Πόλη, Στοχαστής / ΙΠΕ, Α- θήνα Μπενέβελο Λ., (μετάφραση Παπασταύρου Α..), (1997), Η Πόλη στην Ευρώπη, Ελληνικά Γράμματα, Αθήνα ΕΜΠ ΔΠΜΣ Πολεοδομία Χωροταξία Προσεγγίσεις του σχεδιασμού στην Ελλάδα 2008/09 337

Πολυδωρίδης Ν.Δ.(2001), Εισαγωγή στον Πολεοδομικό Σχεδιασμό, τεύχος πρώτο, Ιστορία της Πόλης και της Πολεοδομίας, Πάτρα Σαρηγιάννης Γ. (1979), Η Μόλυνση αστικών συγκροτημάτων, Αθήνα. Επίσημος διαδικτυακός τόπος της ΕΥΔΑΠ www.eydap.gr Επίσημος διαδικτυακός τόπος του δήμου Αμαρουσίου www. maroussi.gr 338 ΕΜΠ ΔΠΜΣ Πολεοδομία Χωροταξία Προσεγγίσεις του σχεδιασμού στην Ελλάδα 2008/09