Φωτογραφία 1: ραστηριότητα επικοινωνίας: διαφηµίζω αυτό που µου αρέσει επάνω µου

ράσεις εµψύχωσης σε ένα κέντρο ιδρυµατικής φροντίδας: ενισχύοντας την οµαδική δουλειά Πολύζου Αναστασία, Σφυρόερα Μαρία 1. H κοινωνικο-πολιτισµική εµψύχωση, οι στόχοι και οι λειτουργίες της. Ο όρος «εµψύχωση» (animation) πρωτοεµφανίστηκε το 1945 στη Γαλλία, για να χαρακτηρίσει τους κοινωνικούς εκείνους δράστες που ανέπτυσσαν κοινωνικές και εκπαιδευτικές δράσεις µε άτοµα ή οµάδες. Λίγα χρόνια αργότερα, εξαιτίας των κοινωνικών και όχι µόνο συνθηκών, ο όρος «εµψύχωση» µετονοµάστηκε σε «κοινωνικοπολιτισµική εµψύχωση». Οι ορισµοί που προτάθηκαν είναι πολλοί, όλοι όµως κάνουν αναφορά τόσο στη λειτουργία των οµάδων και στη σηµασία των κοινωνικών σχέσεων και της διαµόρφωσης ενός νέου κοινωνικού ιστού, όσο και στην ενσωµάτωση και αυτονοµία του ατόµου. Επιπλέον, η εµψύχωση ταυτίζεται µε τη χρήση ενεργητικών παιδαγωγικών µεθόδων (Σφυρόερα, 2007). Οι σηµαντικότερες κοινωνικές λειτουργίες της «εµψύχωσης» είναι κυρίως τέσσερις: α) η εκπαιδευτική λειτουργία, όπου η εµψύχωση δρα συµπληρωµατικά µε το χώρο της πρώτης εκπαίδευσης π.χ το σχολείο, β) η διορθωτική λειτουργία, η οποία στοχεύει στο να βοηθήσει στην κάλυψη κάποιων κενών που αφήνει η επίσηµα θεσµοθετηµένη εκπαίδευση, γ) η λειτουργία που αναφέρεται στον ελεύθερο χρόνο και τον τρόπο οργάνωσής του, και γ) η λειτουργία που σχετίζεται µε την κοινωνικοποίηση του ατόµου. Η «κοινωνικοπολιτισµική εµψύχωση» αφουγκράζεται τα ενδιαφέροντα των συµµετεχόντων, τα οποία µπορεί να είναι καλλιτεχνικά, πρακτικά, κοινωνικά κ.α. Με άλλα λόγια, η «κοινωνικοπολιτισµική εµψύχωση» χαρακτηρίζεται από ένα σύνολο δράσεων και πρακτικών, ανοιχτών σε όλες τις οµάδες ανθρώπων και οι οποίες δεν απαιτούν κάποιο προϋπάρχον επίπεδο γνώσεων ή εµπειριών. Απαιτούν όµως την παρουσία τουλάχιστον ενός εµψυχωτή, ο οποίος έχει την αντίστοιχη κατάρτιση και χρησιµοποιεί ενεργητικές παιδαγωγικές µεθόδους. Προσπαθώντας να ορίσουµε τον «κοινωνικο-πολιτισµικό εµψυχωτή», µπορούµε να πούµε ότι οι πρακτικές που χρησιµοποιεί περισσότερο ή λιγότερο κατευθυντικές- και η δράση του επαγγελµατική ή ερασιτεχνική-, χαρακτηρίζονται από µιας µορφής παρέµβαση, κυρίως όσον αφορά τις σχέσεις των συµµετεχόντων και την ενεργό συµµετοχή τους στο πολιτισµικό και κοινωνικό γίγνεσθαι (Gillet, 1995). 2. Το πλαίσιο της παρούσας δράσης και η σχέση του µε την εµψύχωση Η εµψύχωση επιτελεί όπως φάνηκε πολλαπλές λειτουργίες και συµβάλλει στην υλοποίηση ποικίλων στόχων εντός και εκτός σχολείου. Έτσι, ο χαρακτήρας που αυτή θα

πάρει σχετίζεται άµεσα µε το πλαίσιο και τις ανάγκες, ρητές ή άρρητες, των ατόµων που συνυπάρχουν µέσα σε αυτό. Η επιλογή ενός κέντρου Ιδρυµατικής Φροντίδας για την υλοποίηση µιας εµψυχωτικής δράσης έγινε για δύο λόγους: α) αρχικά, επειδή θεωρήσαµε ότι η εµψύχωση θα µπορούσε εδώ να λειτουργήσει αντισταθµιστικά και να καλύψει ανάγκες των παιδιών σε πολλά επίπεδα (ανάγκες έκφρασης και δηµιουργίας, σύνδεσης µε τον εκτός Ιδρύµατος χώρο, αποδοχής του εαυτού, αποδοχής και σεβασµού του άλλου, ανάγκες ανάληψης πρωτοβουλιών και συλλογικής δράσης κλπ) 1 και β) επειδή αυτό το νέο για µας και πολύπλοκο πλαίσιο θα µας οδηγούσε στην ανάγκη αναζήτησης και αξιοποίησης όλων των πτυχών της εµψύχωσης και θα λειτουργούσε ιδιαίτερα εµπλουτιστικά σε σχέση µε τις µέχρι τώρα πιο «σχολικές» εµπειρίες µας. Το συγκεκριµένο Κέντρο που επιλέξαµε δέχεται παιδιά από το 1950, αλλά το 2007, όπου ήταν και η χρονιά της δικής µας πρακτικής άσκησης (Ιούνιος- Σεπτέµβριος 2007), ο αριθµός των παιδιών είχε µειωθεί δραµατικά. Από τα 500 παιδιά που φιλοξενούσε παλιότερα, το 2007 ο αριθµός των παιδιών ήταν µόλις 30. Πολλά από αυτά τα παιδιά, όπως ενηµερωθήκαµε από τις πρώτες συναντήσεις µας µε τους υπεύθυνους, είχαν χαρακτηριστεί ως παιδιά µε σηµαντικά προβλήµατα συµπεριφοράς και ΕΠ-Υ. Παρόλο που δεν µας έγινε σαφής ο τρόπος µε τον οποίο είχαν αποδοθεί στα παιδιά αυτοί οι χαρακτηρισµοί, αν δηλαδή ήταν απόρροια της εφαρµογής κάποιας κλίµακας µέτρησης συµπεριφοράς. ή απλή διαπίστωση των ενηλίκων που εµπλέκονται στη φροντίδα και την εκπαίδευση αυτών των παιδιών, είναι γνωστό από τη βιβλιογραφία ότι η µακροχρόνια παραµονή σε κέντρα ιδρυµατικής φροντίδας συνοδεύεται συχνά από ψυχικές διαταραχές και διαταραχές συµπεριφοράς (Rutter, 1970; Βορριά, 1998; Πανοπούλου- Μαράτου et als., 1998). Πιο συγκεκριµένα, µας έγινε γνωστό ότι οι σχέσεις µεταξύ των παιδιών δεν ήταν αρµονικές και τα προβλήµατα συνεργασίας τόσο µεταξύ τους, όσο και µε τους µεγαλύτερους (δασκάλους και συνοδούς) ήταν µεγάλα. Έτσι, ενώ οι συνθήκες οµαδικής διαβίωσης σε ένα ίδρυµα οδηγούν συχνά σε έλλειψη ατοµικότητας (Βορριά, 1998), ταυτόχρονα η µεγάλη εναλλαγή των προσώπων που φροντίζουν τα παιδιά και η αδυναµία σύναψης αποκλειστικών σχέσεων τους δηµιουργούν δυσκολίες στην αν απτυξη αρµονικών σχέσεων µε την οµάδα των συνοµιλήκων (Tizard & Hodges, 1978). Για τους παραπάνω λόγους µας προτάθηκε από την κοινωνική λειτουργό να εργαστούµε µε ένα, δύο ή τρία τα παιδιά σε οµάδα ή ατοµικά. Προτού όµως πάρουµε την τελική απόφαση κρίναµε σκόπιµο να έρθουµε σε επαφή µε όλα τα παιδιά που φιλοξενούνταν εκείνη η στιγµή και έπειτα να οργανώσουµε την πορεία δράσης µας. Η παρούσα λοιπόν παρέµβαση ξεκινούσε µε αρκετές δυσκολίες λόγω των ιδιαίτερων συνθηκών που απαντώνται σε τέτοιου είδους ιδρύµατα και των ήδη ταραγµένων σχέσεων µεταξύ των παιδιών, τα οποία δεν είχαν εργαστεί και συνεργαστεί σαν οµάδα, έως τότε, για ένα σκοπό Η διαπίστωση για την απουσία συλλογικότητας και συνεργατικής δράσης σε συνδυασµό µε την έλλειψη ατοµικότητας αλλά και την απουσία πολλαπλών ερεθισµάτων 1 Πράγµατι, την αρχική µας αυτή υπόθεση την επιβεβαίωσε και η κοινωνική λειτουργός του Κέντρου Ιδρυµατικής Φροντίδας, η οποία όχι µόνο αγκάλιασε θερµά την ιδέα µας, αλλά υπογράµµισε και την επιτακτικότατα για την υλοποίηση σε αντίστοιχους χώρους τέτοιων προγραµµάτων

από τον εκτός ιδρύµατος χώρο έκαναν προφανές το γιατί η εµψύχωση που κινείται ανάµεσα στο ατοµικό και το συλλογικό (Σφυρόερα, 2007) αποτελούσε κατάλληλο τρόπο παρέµβασης στο συγκεκριµένο πλαίσιο. 3. Ο αρχικός σχεδιασµός και οι παράγοντες που τον καθόρισαν: οι δύο άξονες της παρέµβασης Λαµβάνοντας υπόψη µας τα παραπάνω, θελήσαµε να «προτείνουµε» ένα πρόγραµµα ευέλικτο που θα συνδύαζε τα ενδιαφέροντα των παιδιών µε δράσεις εντός και εκτός του συγκεκριµένου χώρου-πλαισίου, ενώ παράλληλα θα συνέβαλλε στην ανάπτυξη της ατοµικότητας των παιδιών, στη βελτίωση της αυτοεικόνας τους, στην αποδοχή και στο σεβασµό του άλλου και στην καλλιέργεια πνεύµατος οµαδικότητας και συνεργασίας. Με άλλα λόγια, σκοπεύαµε να κινηθούµε σε δύο βασικά επίπεδα που το ένα θα εξυπηρετούσε το άλλο: α) το σχεδιασµό και την υλοποίηση µε τα παιδιά ενός σχεδίου εκπαιδευτικής δράσης που θα επέλεγαν τα ίδια και β) την ενίσχυση της συλλογικότητας και της συνεργασίας. Από αυτά τα δύο επίπεδα κανένα δεν αποτελούσε αυτοσκοπό. Παράλληλα, πιστεύαµε ότι και τα δύο επίπεδα θα βοηθούσαν τα παιδιά να βελτιώσουν την αυτο-εικόνα τους, είτε βλέποντας το αποτέλεσµα της δουλειάς τους, είτε επειδή θα ένιωθαν αποδοχή και ασφάλεια στο πλαίσιο της οµάδας. εδοµένου ότι ο εµψυχωτής δρα µε βάση τις ανάγκες, ρητές ή άρρητες, της οµάδας, πρώτος µας στόχος, ήταν να ακούσουµε τις ανάγκες / επιθυµίες που τα παιδιά µπορούσαν να εκφράσουν και να «διαβάσουµε» και όσες ανάγκες δεν ήθελαν ή δεν µπορούσαν να εκφράσουν, είτε επειδή δεν τις είχαν συνειδητοποιήσει είτε για να µην εκτεθούν σε µια οµάδα που τη βίωναν ως εχθρική. Έτσι, βασικός σκοπός των πρώτων µας συναντήσεων, εκτός από τη γνωριµία µας µε τα παιδιά που γινόταν µέσα από παιχνίδια επικοινωνίας και έκφρασης, ήταν να ενθαρρύνουµε και να ενεργοποιήσουµε τα παιδιά να προτείνουν δράσεις για θέµατα που τα ενδιαφέρουν, αλλά και να «ακούσουµε» τις άρρητες και ευρύτερες ανάγκες τους.. Ήδη από την πρώτη συνάντηση που την παρακολούθησαν όλα τα παιδιά, διαφάνηκε η αγάπη των παιδιών για το πράσινο, και η ανάγκη επαφής τους µε τη φύση, ενδεχοµένως και λόγω της τοποθεσίας του συγκεκριµένου ιδρύµατος που είναι πραγµατικά χτισµένο µέσα σε δάσος. Αυτό που διαφάνηκε µε σαφήνεια ήταν η ανάγκη παρέµβασης στον εσωτερικό και τον εξωτερικό χώρο του ιδρύµατος, που προέκυψε από τα ίδια τα παιδιά. Η πρώτη µας συνάντηση έκλεισε µε το διαχωρισµό των παιδιών σε τέσσερις οµάδες (των 4 ατόµων). Ο χωρισµός αυτός των παιδιών σε οµάδες έγινε έπειτα από παρότρυνση του προσωπικού του ιδρύµατος, προκειµένου να επιτευχθεί καλύτερο επίπεδο συνεργασίας ανάµεσα στα παιδιά και ανάµεσα στα παιδιά και τον εµψυχωτή. Οι οµάδες ήταν ανοµοιογενείς τόσο ηλικιακά όσο και ως προς τις συχνά εµφανιζόµενες συµπεριφορές των παιδιών, επιθετικές ή µη. Όπως προκύπτει από τα παραπάνω, και µε βάση την ίδια τη λογική της εµψύχωσης, δε σχεδιάσαµε εκ των προτέρων τα σαφή βήµατα της πορείας µας µε τις οµάδες. Αυτό έγινε για τρεις βασικούς λόγους: α) θέλαµε η δράση µας να είναι σχεδιασµένη από κοινού µε τα παιδιά, προκειµένου να επιτευχθοπυν οι στόχοι σε σχέση µε την ατοµικότητα και τη συλλογικότητα, β) υπήρχαν τέσσερις οµάδες, οπότε ήταν πιθανόν παρά τον κοινό τελικό

σκοπό να σχεδιαστούν και να υλοποιηθούν διαφορετικά πράγµατα και µε διαφορετικό ρυθµό από την κάθε οµάδα. γ) δεν υπήρχε σταθερότητα των συµµετεχόντων στις οµάδες λόγω της άτακτης- φιλοξενίας κάποιων παιδιών σε διάφορες οικογένειες. Έτσι λοιπόν το πρόγραµµά µας θα διαµορφωνόταν σταδιακά, ανάλογα µε τις επιµέρους ανάγκες και τα ενδιαφέροντα των οµάδων. Ωστόσο από την πρώτη κιόλας συνάντηση µε τις οµάδες γεννιόταν ένα Σχέδιο Εκπαιδευτικής ράσης µε έντονα στοιχεία περιβαλλοντικής εκπαίδευσης και παρέµβασης, το οποίο θα αποτελούσε το συνεκτικό ιστό των επιµέρους δράσεων. Μετά την πρώτη συνάντηση και των τεσσάρων οµάδων διαµορφώθηκε ένας κοινός σκοπός, µια κοινή ανάγκη: να αλλάξουµε, βελτιώνοντάς τον, το χώρο (κυρίως τον εξωτερικό) του ιδρύµατος. 4. Στόχοι, µέθοδοι και τεχνικές Πάνω σε αυτή την ιδέα κινήθηκε η δράση µας, ορίστηκαν οι βασικοί σκοποί, καθώς και οι µέθοδοι και τεχνικές που θα ακολουθούσαµε κατά την υλοποίηση. Έχοντας ως τελικό ρητό σκοπό τη βελτίωση του προαύλιου χώρου, αποφασίσαµε ανάµεσα σε άλλανα αναζητήσουµε κάδους για τον προαύλιο χώρο. Αυτός ο στόχος ήταν πολύ σηµαντικός σε πολλά επίπεδα και προσδιόρισε σε µεγάλο βαθµό τη δράση µας, δεδοµένου ότι για την υλοποίησή του απαιτούσε το «άνοιγµα» προς τον έξω κόσµο, προς φορείς, άτοµα και υπηρεσίες που θα µας βοηθούσαν σε αυτή την κατεύθυνση. Επιπλέον, εκτός από τη διεύρυνση των κοινωνικών εµπειριών των παιδιών, θα αποτελούσε ευκαιρία να συνειδητοποιήσουν τα παιδιά τις δυνατότητες παρέµβασης που έχουν, κάτι που αποτελεί στόχο µιας εµψύχωσης. Για την υλοποίηση αυτού του στόχου, αποφασίσαµε µαζί µε τα παιδιά να απευθυνθούµε στο τέλος των συναντήσεών µας στο δήµαρχο της πόλης για να ζητήσουµε η βοήθειά του. Για να είµαστε όµως περισσότερο προετοιµασµένοι και ενηµερωµένοι κρίθηκε σκόπιµο από τα παιδιά να µάθουµε και να γνωρίσουµε περισσότερο το εξωτερικό περιβάλλον-χώρο του ιδρύµατος. Με αφορµή την τελική µας δράση (σκοπός), αναδύθηκαν και άλλες δραστηριότητες περιβαλλοντικής ευαισθητοποίησης (επιµέρους στόχοι) σχετικά µε την ανακύκλωση και τη χρησιµότητά της, σχετικά µε τα απορρίµµατα και την ταφή τους κ.ά. Παράλληλα, εκτός από τις διάφορες περιβαλλοντικές δραστηριότητες που αποτελούσαν στοιχεία του σχεδίου εκπαιδευτικής δράσης και είχαν συναποφασιστεί από τα παιδιά, κρίναµε απαραίτητη την ύπαρξη στην αρχή των συναντήσεων και δραστηριοτήτων επαφής και επικοινωνίας της των µελών της οµάδας, δεδοµένης της διαπιστωµένης έλλειψης επικοινωνίας και συνεργασίας µεταξύ των παιδιών. Οι στόχοι αυτών των δραστηριοτήτων δε γίνονταν µε συστηµατικότητα ρητοί στα παιδιά, εντούτοις τα ίδια εισέπρατταν έµµεσα τη χρησιµότητά τους. Στη δράση µας ακολουθήσαµε τη µη κατευθυντική παρεµβατική µέθοδο. Θελήσαµε να οδηγηθούµε στη µάθηση για τον περιβάλλοντα χώρο µέσα από τη βιωµατική εµπειρία, έχοντας σαν οδηγό τις επιθυµίες των παιδιών τις οποίες στηρίξαµε, προτείνοντας κάποιες φορές και νέες δράσεις, πάντα όµως σε συνεργασία µε την οµάδα. Προσπαθήσαµε να αναγνωρίσουµε και να αποκρυπτογραφήσουµε τις επιθυµίες ων παιδιών, τους διευκολύναµε να τις εκφράσουν και να πιστέψουν σε αυτές, να δούνε αν και κατά πόσο είναι εφικτό να πραγµατοποιηθούν. Σταθήκαµε δίπλα τους και συνοδέψαµε τους µικρούς

φίλους µας σε δράσεις που θέλησαν να αναπτύξουν έξω από το χώρο του ιδρύµατος. Μα πάνω από όλα στον αρχικό µας σχεδιασµό θελήσαµε να βοηθήσουµε τα συγκεκριµένα παιδιά να εκφραστούν δηµιουργικά, να συνειδητοποιήσουν και να εκφράσουν τις επιθυµίες και τις ανάγκες τους, αλλά και να αντιληφθούν τη σχέση τους µε το περιβάλλον τους (εγώ, ο άλλος, η κοινωνία). Πιστεύαµε ότι µε αυτό τον τρόπο θα βοηθούσαµε τα παιδιά να έρθουν πιο κοντά, να δεθούν σαν οµάδα και να µειωθούν οι συγκρούσεις ανάµεσά τους. Οι τεχνικές που ακολουθήσαµε ήταν πολλές και ποικίλες. Στο σχεδιασµό των δραστηριοτήτων µας υπήρχαν καθηµερινά παιχνίδια ρόλων, παιχνίδια χαλάρωσης, παιχνίδια µέσω της τέχνης (ζωγραφική, γλυπτική, κολλάζ, αφίσες, χορός, σωµατική έκφραση), παιχνίδια καθοδηγούµενης φαντασίας, όπως επίσης και δραστηριότητες που βοηθούσαν την προφορική επικοινωνία και αφήγηση γεγονότων. Γνωρίζοντας ότι κύριο µέληµα του εµψυχωτή είναι να διευκολύνει τα µέλη της οµάδας να γνωριστούν, να νιώσουν άνετα και ασφαλή και να αποκτήσουν αυτοπεποίθηση ώστε να µπορέσουν να ανοιχτούν και να εκφραστούν στην οµάδα θεωρήσαµε ότι οι παραπάνω τεχνικές θα ήταν ένα σηµαντικό εργαλείο στα χέρια µας για τη δηµιουργία ενός κλίµατος εµπιστοσύνης. Παιχνίδια σωµατικής επαφής ή παιχνίδια στα οποία τα παιδιά ήταν συνυπεύθυνα κι έπρεπε να συνεργαστούν, να συνυπολογίσουν και να ακούσουν τον «άλλο» χωρίς προκατάληψη ήταν απαραίτητα σχεδόν σε κάθε συνάντησή µας µε τα παιδιά. Φωτογραφία 1: ραστηριότητα επικοινωνίας: διαφηµίζω αυτό που µου αρέσει επάνω µου Σε όλες τις δραστηριότητες αποφασίσαµε να µη ξεχωρίσουµε στιγµή τον εαυτό µας και να συµµετέχουµε ενεργά υπογραµµίζοντας µε τη στάση µας ότι όλοι µαζί είµαστε συνεργάτες και συνοδοιπόροι σε αυτήν την προσπάθεια. Παρόλα αυτά είχαµε παράλληλα στο µυαλό µας (και ιδιαίτερα στις δραστηριότητες όπου τα παιδιά δούλευαν

ατοµικά για να κάνουν ή να πούνε κάτι) ότι µπορούσαµε να λειτουργήσουµε σαν «σκαλωσιά» για να καθοδηγήσουµε µε έµµεσο τρόπο τα παιδιά σε κάτι που ενδεχοµένως δεν θα έκαναν από µόνα τους. Πολλές φορές χρειάστηκε να κάνουµε εµείς την αρχή, ιδιαίτερα στις δραστηριότητες που ξένιζαν τα παιδιά και δεν ήταν για αυτά καθόλου οικείες. Για να πειστούν, για παράδειγµα, ότι πραγµατικά τους ζητούσαµε να κάνουν στο χαρτί µια µεγάλη µουτζούρα και να φανταστούνε µε τι µοιάζει, χρειάστηκε να µουτζουρώσουµε πρώτα εµείς και να µιλήσουµε για τη δική µας µουτζούρα. Η συµµετοχή µας αυτή, θεωρούµε τελικά ότι ήταν ένα από τα στοιχεία που διευκόλυνε πολύ το έργο µας. 5. Η υλοποίηση της δράσης Μετά από την πρώτη συνάντηση µε τις τέσσερις οµάδες είχαµε διαµορφώσει ένα γενικό πλάνο για τις δράσεις που θα ακολουθούσαµε. Αρχικά, η κάθε οµάδα θα έφτιαχνε το έµβληµά της, θα επέλεγε ένα όνοµα, θα έφτιαχνε τα δικά της µπλουζάκια και τη δική της αφίσα µε τις φωτογραφίες των µελών της. Στόχος των παραπάνω ήταν να συνειδητοποιήσουν τα παιδιά ότι είναι µέλη της ίδιας οµάδας, να αποκτήσουν το αίσθηµα του «ανήκειν», αλλά και ως οµάδα πια να ενεργοποιηθούν για τον τελικό σκοπό. Οι δράσεις που ακολούθησαν -και που απεικονίζονται σε ένα βαθµό στις επόµενες φωτογραφίες- έδειξαν τη µεγάλη ανάγκη των παιδιών να σχηµατίσουν οµάδα και να θαυµάσουν το τελικό προϊόν τους. Η διαδικασία της φωτογράφησης µε ψηφιακή µηχανή και η εκτύπωση των φωτογραφιών που θα έβαζαν στην αφίσα αποτέλεσε για αυτά µια πολύ ενδιαφέρουσα εµπειρία εισαγωγής στις δυνατότητες των νέων τεχνολογιών (τεχνολογικός γραµµατισµός). Βέβαια, από όλη αυτή τη δράση δεν έλειψαν οι συγκρούσεις. Η διαχείρισή τους δεν ήταν καθόλου εύκολη. Εκείνο όµως που ήταν ιδιαίτερα σηµαντικό ήταν ότι τα παιδιά είχαν αρχίσει να συζητάνε µεταξύ τους και µερικές φορές να δίνουν λύσεις και να διαχειρίζονται τις συγκρούσεις τους. Φωτογραφία 2 :Αφίσες µε τα ονόµατα των οµάδων

Φωτογραφία 3: Αφίσες οµάδων µε τις φωτογραφίες των µελών Στη συνέχεια αποφασίσαµε µε τις οµάδες να κάνουµε µια περιήγηση στον εξωτερικό χώρο της παιδόπολης για να καταγράψουµε αυτά που µας αρέσουν περισσότερο κι αυτά που µας αρέσουν λιγότερο. Στόχος ήταν να παρακινήσουµε τα παιδιά να εκφράσουν τις ιδέες τους και να προτείνουν λύσεις για αλλαγές στον εξωτερικό χώρο. Τα πολλά απορρίµµατα και η έλλειψη κάδων ήταν αφορµή για την ανάδυση αρκετών δραστηριοτήτων για την ευαισθητοποίηση και συνειδητοποίηση των βλαβερών αποτελεσµάτων, άµεσων και έµµεσων, της ανεξέλεγκτης ύπαρξης σκουπιδιών. Κάποιες από τις δραστηριότητες αυτές ήταν: α) η παρακολούθηση βιντεοταινίας (για τους χώρους συγκοµιδής και ταφής των σκουπιδιών, τις παράνοµες χωµατερές, την ανακύκλωση κ. ά.) και η συζήτηση που ακολούθησε, β) η δηµιουργία δικής µας «χωµατερής» για την παρακολούθηση της διαδικασίας και της ταχύτητας αποσύνθεσης διαφόρων απορριµµάτων (χαρτί, αλουµίνιο, τρόφιµα, γυαλί), γ) η επίσκεψη στο λιµάνι και στις παραλίες της πόλης για την καταγραφή της κατάστασης και της καθαριότητας κ.α. Η πραγµατοποίηση της επίσκεψης στο λιµάνι και στην παραλία, εκτός από το ότι λειτούργησε βοηθητικά ως προς την υλοποίηση του σχεδίου εκπαιδευτικής δράσης, αποτέλεσε ένα ιδιαίτερα σηµαντικό συµβάν, κυρίως για τα παιδιά που δεν φιλοξενούνται συχνά από οικογένειες. Η συνύπαρξή µας σε έναν κοινωνικό χώρο, η αποµάκρυνση από το ίδρυµα και η συναναστροφή των παιδιών µε άλλους ανθρώπους συνέβαλε στο δέσιµο των µελών της οµάδας. Ήταν εντυπωσιακό σε όλα τα επίπεδα πόσο καλά συνεργάζονταν τα παιδιά κατά τη διάρκεια των εξόδων µας. Η ένταση και οι συγκρούσεις που δεν είχαν εκλείψει κατά τη διάρκεια των καθηµερινών µας συναντήσεων ήταν εδώ ανύπαρκτες. Τα παιδιά αντιµετώπισαν τις εξόδους αυτές µε ιδιαίτερη σοβαρότητα. Οι παραπάνω δραστηριότητες, όπως συµβαίνει σε κάθε σχέδιο εκπαιδευτικής δράσης γέννησαν κι άλλες δραστηριότητες, όπως η κατασκευή αφισών που

παρουσιάζουν καθαρές ή µολυσµένες θάλασσες, δεντροφυτεύσεις, µακέτες µε τις προτάσεις µας για τον εξωτερικό χώρο του ιδρύµατος κ.α. Όλες αυτές οι επιµέρους δράσεις βοήθησαν τα παιδιά να γνωρίσουν το εγγύτερο περιβάλλον τους, αστικό και φυσικό, να συνειδητοποιήσουν τη σχέση τους µε αυτό αλλά και να αντλήσουν επιπλέον ιδέες για τη διαµόρφωση του εξωτερικού χώρου του ιδρύµατος. Από το σηµείο αυτό και µετά τα παιδιά άρχισαν να προσανατολίζονται σε µια επίσκεψη στο ηµαρχείο, προκειµένου να εκφράσουν στο δήµαρχο τις απόψεις τους και τις προτάσεις τους στηρίζοντας τες µε επιχειρήµατα, τα οποία θα έχουν µάθει µέσα από τις εµπειρίες που τους προσέφεραν οι δράσεις που ανέπτυξαν µε την οµάδα τους. Τα παιδιά µέσα από συζητήσεις οδηγήθηκαν στη διατύπωση των παρακάτω γραπτών αιτηµάτων για το χώρο του ιδρύµατος, τα οποία και κατέγραψαν για να καταθέσουµε στο ήµαρχο: Αιτήµατα των παιδιών Τοποθέτηση κάδων ανακύκλωσης χαρτιού Καθαρισµός του χώρου από τα χόρτα Τοποθέτηση κάδων ανακύκλωσης µπαταριών Βάψιµο παιδικής χαράς Βελτίωση κεντρικού δρόµου και πλακόστρωση της αυλής ηµιουργία παιδότοπου ιαµόρφωση του γηπέδου µπάσκετ ηµιουργία σιντριβανιού ή πισίνας Αγορά Η/Υ, Τηλεόρασης και Βίντεο Παρόλο που η ιδέα διατύπωσης αιτηµάτων στο ήµαρχο ήταν προϊόν έµµεσης καθοδήγησης από την πλευρά του εµψυχωτή, το γεγονός ότι τα παιδιά υιοθέτησαν τόσο θερµά αυτή την ιδέα ήταν ιδιαίτερα σηµαντικό, γιατί έδειχνε την πεποίθησή τους ότι έχουν τη δυνατότητα να παρέµβουν στο περιβάλλον τους και να το αλλάξουν. Αυτό, για τα συγκεκριµένα παιδιά, από τη µια ήταν ένδειξη του ότι δεν έχουν «παραιτηθεί», ότι διεκδικούν και από την άλλη ότι κάτι είχε κερδηθεί στο επίπεδο της αυτοπεποίθηση και της κοινωνικο-συναισθηµατικής ενδυνάµωσης. Επιπλέον, πιστεύαµε ότι η συνάντηση αυτή θα τόνωνε ακόµη περισσότερο την αυτοπεποίθησή τους. Κατά την επίσκεψη στο ηµαρχείο που σηµατοδοτούσε και το τέλος της δράσης µας τα παιδιά αξιοποίησαν όλες τις γνώσεις, δεξιότητες και εµπειρίες τους, επιχειρηµατολόγησαν, συζήτησαν. Η επαφή µας µε το ήµαρχο που είχε προηγηθεί είχε προετοιµάσει το έδαφος και η φιλική αντιµετώπισή του προς τα παιδιά τα έκανε να νιώσουν πολίτες µε λόγο και δικαιώµατα. Η επεξεργασία αυτής της συνάντησης που ακολούθησε όταν επιστρέψαµε έδειξε ότι αυτή αποτέλεσε εφαλτήριο για τα παιδιά. 6. Συµπεράσµατα και αναστοχασµοί Κατά την υλοποίηση του προγράµµατός µας συνέβησαν συχνά οδυνηρά γεγονότα, τα οποία µας οδήγησαν στο να δώσουµε συνολικά µεγαλύτερη βαρύτητα στις δραστηριότητες επικοινωνίας που αποδείχτηκαν χρήσιµες από την πρώτη µέχρι και την τελευταία συνάντηση και έπαιξαν πρωταρχικό ρόλο. Τα ίδια τα παιδιά ζητούσαν συχνά «αυτά τα παιχνίδια», όπως τα αποκαλούσαν, ενδεχοµένως γιατί συνειδητοποίησαν πως τους έδιναν αφορµή για να µιλήσουν για τον εαυτό τους, τους φόβους τους, τα θέλω τους,

τις σκέψεις τους, τα όνειρά τους. Αυτό το δειλό ξεδίπλωµα του εαυτού τους τούς επέτρεψε να γνωριστούν καλύτερα και να δεθούν περισσότερο σαν οµάδα. Έτσι, η αρχική µας αίσθηση ότι έπρεπε να κινηθούµε σε πολλά επίπεδα, να ενισχύσουµε την ατοµικότητα και τη συλλογικότητα επιβεβαιώθηκε στην πράξη. Παρόλο που µοιράστηκαν τις εµπειρίες τους, δεν µπόρεσαν όµως µε τον ίδιο τρόπο να µοιραστούν και τα συναισθήµατά τους. Η υλοποίηση του σχεδίου εκπαιδευτικής δράσης αποτέλεσε περισσότερο µια αφορµή και δεν ήταν αυτοσκοπός. Ήταν ένα µέσο που θέλαµε να οδηγήσει τα παιδιά να συνειδητοποιήσουν τη σηµασία της ανταλλαγής απόψεων, το σεβασµό και την αποδοχή του άλλου, το ρόλο της οµάδας, αλλά και να συµβάλει στη δική τους ενδυνάµωση. Για το λόγο αυτό θα µπορούσε, αν δεν ενδιέφερε τα παιδιά να αντικατασταθεί από οποιοδήποτε άλλο. Το γεγονός όµως ότι το συγκεκριµένο σχέδιο εκπαιδευτικής δράσης αφορούσε το δικό τους χώρο, απαιτούσε κοινωνική δράση και αποτελούσε παρέµβαση σίγουρα συνέβαλε στην ανάπτυξη κοινωνικών δεξιοτήτων που ήταν και ένα από τα βασικά ζητούµενα. Κάποιες από τις δραστηριότητες που αρχικά σχεδιάστηκαν δεν υλοποιήθηκαν, διότι τα παιδιά στην πορεία του προγράµµατος εξέφρασαν την επιθυµία για κάποιες άλλες. Για παράδειγµα, ζητήθηκε αρκετές φορές να δούµε βίντεο, διότι τα παιδιά δεν έβλεπαν συχνά. Για το σκοπό επιλέχτηκαν κασέτες (ο ΝΕΜΟ, η εποχή των παγετώνων, και η ανακύκλωση) οι οποίες και θα ευχαριστούσαν τα παιδιά, αλλά και θα µας έδιναν έναυσµα να συζητήσουµε για θέµατα που αφορούσαν στη φύση, την µόλυνση την ανεξέλεγκτη αλιεία κ.α. ίνοντας βήµα σε όλα τα µέλη των οµάδων και προσπαθώντας να υλοποιήσουµε, όπου ήταν εφικτό, τις δράσεις που πρότειναν, τα παιδιά ερχόταν στις συγκεντρώσεις των οµάδων µε άνεση και ευχαρίστηση. Πολλές ήταν οι φορές που κινούσαν εκείνα τα νήµατα των συναντήσεων προτείνοντας ή αλλάζοντας τον αρχικό σχεδιασµό. Οι συναντήσεις µας και ο κοινός µας στόχος λειτούργησε σαν γέφυρα επικοινωνίας µεταξύ των παιδιών. Οι εκδροµές, τα πειράµατα, τα παιχνίδια ρόλων, οι καλλιτεχνικές και αθλητικές δραστηριότητες απάλυναν το θυµό των παιδιών προσφέροντας τους πιθανόν- µια διέξοδο. Οι δυσκολίες που συναντήσαµε ήταν πολλές και σε πολλά επίπεδα. Οι ανακατατάξεις για αντικειµενικούς λόγους (φιλοξενίες κάποιων παιδιών από οικογένειες κτλ ) στα µέλη των οµάδων αποτέλεσαν µια πηγή δυσκολίας, έδωσαν όµως και τη δυνατότητα να αναπτύσσεται κάθε φορά διαφορετική δυναµική ανάµεσα στα µέλη των οµάδων και «ανάγκασε» τα παιδιά να συνεργαστούν µε διαφορετικά άτοµα και να αναπροσαρµόσουν τη στάση τους. Οι συγκρούσεις ανάµεσα στα µέλη των οµάδων αποτέλεσαν µια ακόµη πηγή δυσκολίας και απαιτούσαν ευέλικτους χειρισµούς. Οι προσωπικές ιστορίες των παιδιών τις οποίες κατά διαστήµατα εξέφραζαν αυθόρµητα µέσα στο πλαίσιο των παιχνιδιών επικοινωνίας οδηγούσαν συχνά σε αµήχανες σιωπές των οποίων ο χειρισµός δεν ήταν προφανής. Η επιθυµία των παιδιών να δεθούν µαζί µας αλλά και η συνειδητοποίηση και από τις δύο πλευρές ότι σε λίγο διάστηµα θα έπρεπε να αποχωριστούµε και ότι δεν αποτελούσαµε παρά ένα από τα πολλά πρόσωπα που έχουν ασχοληθεί µαζί τους, µας έθετε συνέχεια µπροστά σε διλήµµατα για το είδος της σχέσης που είχαµε δικαίωµα να αναπτύξουµε µε τα παιδιά. Αν και επιλέξαµε η θέση µας να είναι αυτή του εµψυχωτή συµµετέχοντα συνοδοιπόρου- συνεργάτη, πολλές φορές νιώσαµε ότι ξεπεράσαµε τα όρια της συναισθηµατικής ταύτισης. Εντούτοις, όπως ήδη αναφέραµε, το ότι δεν διστάσαµε να

εκθέσουµε εαυτό µας, ώστε να ενθαρρύνουµε και τα υπόλοιπα µέλη της οµάδας να κάνουν το ίδιο λειτούργησε πολύ βοηθητικά σε σχέση µε την οµάδα. Παρόλο που η παρέµβασή µας δεν µπορεί να αξιολογηθεί σε βάθος χρόνου, οι µικρές αλλαγές που παρατηρήσαµε σε σχέση µε τους βασικούς στόχους, µας οδηγούν στην υπογράµµιση της αναγκαιότητας εφαρµογής αντίστοιχων εµψυχωτικών προγραµµάτων σε ανάλογα πλαίσια, διότι η καθηµερινότητα των παιδιών που ζουν σε ιδρύµατα έχει από µόνη της τόσες δυσκολίες που προγράµµατα τέτοιου είδους ενισχύουν στα παιδιά την αυτοπεποίθηση, την αυτογνωσία, συσφίγγουν τις σχέσεις τους µε τα υπόλοιπα παιδιά και τα διευκολύνουν να εκφραστούν και τα ενδυναµώνουν κάτι, που πραγµατικά, έχουν ιδιαίτερη ανάγκη. Σε ένα τέτοιο πλαίσιο ο εµψυχωτής έχει να δώσει αλλά και να πάρει ανεκτίµητες εµπειρίες. Τελειώνοντας θα ήθελα να ευχαριστήσω θερµά τόσο το προσωπικό του Ιδρύµατος που στήριξε αυτή την παρέµβαση όσο και τα παιδιά που µας δέχτηκαν, συνεργάστηκαν µαζί µας και εµπλούτισαν και τις δικές µας εµπειρίες. Βιβλιογραφία Βορριά Γ. (1998). Οι συνέπειες στην κοινωνική συνπεριφορά των παιδιών από τη µακρόχρονη παραµονή τους σε ιδρύµατα κλειστής περίθαλψης. στο Καλλινικάκη Θ. (επιµ.). (1998). Μεγαλώνοντας σε Ίδρυµα. Αθήνα: Ελληνικά Γράµµατα, 79-104 Gillet J.-Cl. (1995). Animation et animateurs. Le sens de l action. Paris: L Harmattan Rutter M., Tizard J. & Ehitmort K (eds). (1970). Education, Health and Behaviour, London: Longmans Πανοπούλου- Μαράτου Ο (κ.ά). (1998). Σχήµατα ιδρυµατικής περίθαλψης για παιδιά στην Ελλάδα: λειτουργία των Ιδρυµάτων και επιπτώσεις στην ψυχική υγεία των παιδιών, στο Καλλινικάκη Θ. (επιµ.). (1998). Μεγαλώνοντας σε Ίδρυµα. Αθήνα: Ελληνικά Γράµµατα, 59-78 Σφυρόερα, Μ. (2007). Σηµειώσεις µαθήµατος «Θεωρητικές και πρακτικές προσεγγίσεις της κοινωνικο-πολιτισµικής εµψύχωσης, Νέες τεχνολογίες και εκπαιδευτικές καινοτοµίες», Πρόγραµµα µεταπτυχιακών σπουδών «Κοινωνικο-πολιτισµική εκπαίδευση και κατάρτιση εµψυχωτών, Τ.Ε.Ε.Π.Η. του.π.θ., Αλεξανδρούπολη Τizard B. & Hodges J. (1978). The effect of early institutional rearing on the development of eight year old children. Journal of Child Psychology and Psychiatry, 19, 99-118.